Zooarxeologiya
Zooarxeologiya — zoologiya (heyvanların öyrənilməsi) və arxeologiyanı (keçmiş insan mədəniyyətinin öyrənilməsi) birləşdirən hibrid bir elmdir. Arxeozooloqlar və fauna analitikləri də adlandırılan zooarxeoloqlar arxeoloji ərazilərdən heyvan qalıqlarını öyrənirlər.[1]. Fauna qalıqları heyvan öldüyü zaman geridə qalan əşyalardır. Bunlara sümüklər, qabıqlar, saçlar, dərilər, zülallar və DNT daxildir. Sümüklər və qabıqlar arxeoloji ərazilərdə ən yaxşı şəkildə qorunur. Fauna qalıqları adətən sağ qalmır. Onlar müxtəlif şərtlərə görə parçalana və ya qıra bilər. Bu, qalıqları müəyyən etmək və onların əhəmiyyətini şərh etməkdə çətinliklər yarada bilər.[2]
Zooarxeologiya "hibrid" elm kimi xidmət edir: keçmiş insan mədəniyyətini öyrənən arxeologiya və heyvanların öyrənilməsi ilə məşğul olan zoologiya elmlərinin tədqiqatlarını birləşdirir.[3] Buna görə də zooarxeoloqlar antropoloqlar, paleontoloqlar, arxeoloqlar, zooloqlar, ekoloqlar və s. ola bilər. Bununla belə, zooarxeologiyanın əsas diqqəti təkcə keçmiş heyvanların qalıqlarını tapmaq deyil, daha sonra insanların və onların ətraf mühitin (əsasən heyvan populyasiyalarının) necə birgə mövcud olduğunu müəyyən etmək və anlamaqdır.[4] Fauna qalıqları pəhriz, əhliləşdirmə, alətlərdən istifadə və ya ritual haqqında məlumat verə bilər. Zooarxeologiya heyvanların özlərini, yaxınlıqdakı qrupları və yerli mühitləri hərtərəfli başa düşməkdə dəyərli rol oynayır. Zooarxeologiya tədqiqatçılara keçmiş insan-mühit qarşılıqlı təsirləri haqqında daha bütöv bir anlayışa sahib olmağa imkan verir və beləliklə, bu mövzunu ətraf mühit arxeologiyasının alt sahəsinə çevirir.
Elmin inkişafı[redaktə | mənbəni redaktə et]
Şimali Amerikanın şərqində zooarxeologiyanın inkişafı üç müxtəlif dövrə bölünə bilər. Birincisi təxminən 1860-cı illərdən başlayan Formativ dövr, ikincisi 1950-ci illərin əvvəllərində başlayan Sistemləşdirmə dövrü və nəhayət, təxminən 1969-cu ildə başlayan İnteqrasiya dövrü. Tam zamanlı zooarxeoloqlar Sistemləşdirmə dövründə meydana çıxdı.[5] Sistemləşdirmə dövründən əvvəl bu, sadəcə tətbiq olunan, lakin xüsusi olaraq öyrənilməmiş bir texnika idi. Zooarxeologiya mütəxəssisləri qismən prosesual arxeologiya kimi tanınan arxeologiyaya yeni yanaşma səbəbindən meydana çıxmağa başladılar. Bu yanaşma yalnız nə baş verdiyini deyil, nə üçün baş verdiyini izah etməyə daha çox diqqət yetirir. Arxeoloqlar zooarxeologiya sahəsində ixtisaslaşmağa başladılar və onların sayı artdı.[6]
İstifadə sahəsi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Zooarxeologiyanın mühüm cəhətlərindən biri zooarxeoloqların heyvanlar və insanlar arasındakı əlaqəyə dair suallarına cavab vermək üçün morfoloji və genetik sübutlardan istifadə etməkdir.[7]:172 Bu suallara aşağıdakılar daxildir:
- Pəhriz necə idi və heyvanları yemək üçün hansı üsullardan istifadə olunurdu?
- Hansı heyvanlar, hansı miqdarda və başqa hansı qidalarla yanaşı yeyilirdi?
- Yeməyi kimlər əldə edirdi və bu yeməyin mövcudluğu yaşdan və ya cinsdən asılı idimi?
- Texnologiyalar və davranış kimi mədəniyyət pəhrizdən necə təsirlənmiş və onunla əlaqəli olmuşdur?
- Fauna qalıqları sinif və ya etnik mənsubiyyət kimi sosial fərqləri necə müəyyən edə bilər?[8]
- Heyvanlar qidadan başqa hansı məqsədlər üçün istifadə olunurdu?
- Ətraf mühit necə idi?
- Ovçu toplayanlar yeməkləri necə yığırdılar?
- Zamanla insan populyasiyaları necə dəyişdi?
- İnsanlar zamanla heyvanları necə əhliləşdiriblər?
- Müasir heyvanlar keçmişin heyvanları ilə necə müqayisə olunur və bu, həmin heyvanlarla qarşılıqlı əlaqədə olan/hələ də qarşılıqlı əlaqədə olan insan populyasiyalarına necə kontekst verir?
- Zooarxeologiyanın digər mühüm cəhəti onun insanların miqrasiya nümunələrinə tətbiqidir. İnsanların ya yoldaş kimi heyvanlarla sıx bağlı olduğu və ya sürülərin miqrasiyasını mütəmadi olaraq izlədiyi ərazilərdə bu heyvanlardan toplanmış məlumatlar insan hərəkəti üçün də kontekst yaratmağa kömək edə bilər.[9]:103 Heyvan qalıqlarının tədqiqi onlarla əlaqəli olan digər qalıqlara və artefaktlara da kontekst verə bilər.[10]:1
Fauna qalıqları[redaktə | mənbəni redaktə et]
Fauna qalıqları arxeoloqların öyrəndiyi maddi qeydlərdə qalmış heyvanların hissələridir. Bu qalıqlar qeyd üçün vacibdir, çünki onlar geridə qalan qalıqlara əsaslanaraq hansı yeməkləri yedikləri kimi mədəni təcrübələri göstərə bilirlər. Zooarxeoloqlar heyvanın növü, öldüyü zaman heyvanın yaşı və cinsinin nə olduğu kimi məlumatları öyrənə bilərlər.[11]
Sahələrdə tapılan bəzi ümumi fauna qalıqlarına, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, sümüklər, qabıqlar, saçlar, dərilər, zülallar və DNT daxildir. Bunlar çox vaxt geridə qalmış tullantı yığınlarında olur. Arxeoloqlar qalıqların haradan gəldiyini (hansı heyvan/hansı növ) və heyvanın hansı hissələri olduğunu ayırıb müəyyən etməli ola bilər. Bu qalıqları tərk edən fauna növləri arxeoloji sahənin harada yerləşdiyindən asılı olacaq. Bu heyvanlar əhliləşdirilmiş və ya vəhşi ola bilər və bəzən yerlərdə hər iki növ qalıq tapırlar.[12]
Keçmişi anlamağa kömək etməklə yanaşı, zooarxeologiya da bu günü və gələcəyi yaxşılaşdırmaqda bizə kömək edə bilər. İnsanların heyvanlarla necə davrandığını və onların təsirlərini öyrənmək bir çox potensial ekoloji problemlərdən qaçmağa kömək edə bilər. Bura xüsusi olaraq vəhşi təbiətin idarə edilməsi ilə bağlı problemlər daxildir. Məsələn, vəhşi təbiəti mühafizə edənlərin soruşduqları suallardan biri də nəsli kəsilmək təhlükəsi ilə üzləşən heyvanları bir neçə kiçik ərazidə, yoxsa daha böyük bir ərazidə saxlamaqdır. Zooarxeoloji dəlillərə əsaslanaraq onlar müəyyən ediblər ki, bir neçə kiçik əraziyə bölünən heyvanların nəsli kəsilmək ehtimalı daha yüksəkdir.[13]
Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ "Zooarchaeology | Reading Ancient Animal Remains". zooarch.illinoisstatemuseum.org. 2023-10-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-10-22.
- ↑ Yohe II, Robert M. Archaeology: The Science of the Human Past. Pearson. 2006. 248–264.
- ↑ "Zooarchaeology | Reading Ancient Animal Remains". zooarch.illinoisstatemuseum.org. 19 March 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 July 2020.
- ↑ L. Lloveras; M. Moreno‐García; J. Nadal. "The eagle owl (Bubo bubo) as a leporid remains accumulator: taphonomic analysis of modern rabbit remains recovered from nests of this predator". International Journal of Osteoarchaeology. 19 (5). September 2009. doi:10.1002/oa.v19:5. ISSN 1047-482X.
- ↑ Landon, David B. "Zooarchaeology and Historical Archaeology: Progress and Prospects". Journal of Archaeological Method and Theory. 12 (1). 2005: 1–36. doi:10.1007/s10816-005-2395-7.
- ↑ Thomas, Kenneth D. "Zooarchaeology: Past, Present and Future". World Archaeology. 28 (1). 1996: 1–4. doi:10.1080/00438243.1996.9980327. PMID 16475284.
- ↑ Steele, Teresa. "The contributions of animal bones from archaeological sites: the past and future of zooarchaeology". Journal of Archaeological Science. 56. 2015: 168–176. doi:10.1016/j.jas.2015.02.036.
- ↑ Muñoz, Jennifer. "Faunal Remains As Markers Of Ethnic Identity: The Philadelphia House As A Case Study Of German-American Ethnicity". scholarworks.calstate.edu. Fall 2011. 16 November 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 13 November 2020.
- ↑ Kaestle, Frederika A.; Horsburgh, K. Ann. "Ancient DNA in Anthropology: Methods, Applications, and Ethics". Yearbook of Physical Anthropology. 45. 2002: 92–130. doi:10.1002/ajpa.10179. PMID 12653310.
- ↑ Broughton, Jack; Miller, Shawn. Zooarchaeology and Field Ecology: A Photographic Atlas. University of Utah Press. 2016.
- ↑ Meadow, Richard H. ""BA" Guide to Artifacts: The Study of Faunal Remains from Archaeological Sites". The Biblical Archaeologist. 46 (1). January 1983: 49–53. doi:10.2307/3209691. ISSN 0006-0895. JSTOR 3209691.
- ↑ Jenkins, Cliff. "Zooarchaeology" (PDF). msarchaeology.org. 2022-03-02 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 20 October 2020.
- ↑ Lyman, R. L. "Applied Zooarchaeology: The Relevance of Faunal Analysis to Wildlife Management". World Archaeology. 28. 1996: 110–125. doi:10.1080/00438243.1996.9980334.