İzmir İqtisadiyyat Konqresi

Konakda qurultayın keçirildiyi ərazidə bələdiyyə tərəfindən tikilən abidə

İzmir İqtisadiyyat Konqresi və ya 1-ci İqtisadiyyat Konqresi (17 fevral – 4 mart 1923) — İzmirdəki Banka-Han binasında toplanan 1135 nümayəndənin iştirakı ilə yeni Türkiyənin iqtisadi problemlərinin müzakirə olunduğu konqres. Dövrün türk idarə heyəti Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsində qazanılan qələbədən sonra prinsipcə siyasi və iqtisadi müstəqilliyi nəzərdə tuturdu. Türkiyə Böyük Millət Məclisinin əsas qayğısı ölkəni işğaldan xilas etmək olsa da, iqtisadi müstəqillik kimi gözlənilən bu hədəfə necə nail olacağına dair qurultay keçirildi və prezidenti Kazım Qarabəkir seçildi.

Məzmun

Konqresdə Antanta Dövlətlərinin Lozanna müqaviləsi ilə davam etdirilməsini tələb etdiyi Osmanlı imperiyasının iqtisadiyyatına ciddi ziyan vuran kapitulyasiyaların və digər güzəştlərin qəbul edilə bilməyəcəyi bildirilib. İqtisadi problemlərin aradan qaldırılması, müharibədən yenicə çıxmış insanların abadlaşdırılması, onlara yol göstərməsi kimi məsələlər vurğulanıb.

13 fevral 1923-cü ildə İqtisadiyyat Naibi Mahmud Əsad (Bozqurd) bəyin verdiyi açıqlamaya görə, Türk İqtisadiyyatı Konqresi "Hökumətin təqdiri" ilə toplanır. 13 fevral 1923-cü ildə Anadolu Agentliyi, Mahmud Esat bəy qurultayın məqsədini belə ifadə edir: "Bu Konqresi millətimizin və ölkəmizin imkan ehtiyacları ilə birlikdə araşdırmaq və ona görə imtina edib araşdırmaq. işğal üsuluna, eyni zamanda, ölkəmizin müxtəlif və indiyə qədər olanlarını araşdırmaq üçün açırıq.

Qurultay heyətində müzakirə ediləcək bəzi problemlər; 1923-cü il fevralın 23-də Türkiyədə kredit məsələsi, istehsalın təşkili, gömrük məsələsi, vergilər və nəqliyyat başlıqları altında ətraflı hesabat dərc etdilmişdir.

Türkiyənin əkinçi, tacir, sənaye və fəhlələrindən seçilmiş 1135 üzvün qatıldığı bu konqresdə bu qrupların hazırladığı "İqtisadi pakt" müzakirə edilərək qəbul edilib.

İzmirin qurtuluşundan 5 ay sonra, Lozanna müqaviləsinin imzalanmasından isə 4 ay əvvəl keçirilən Türkiyə İqtisadiyyatı Konqresi Anadolu azadlıq hərəkatının iqtisadi tərəfini göstərmək baxımından son dərəcə əhəmiyyətlidir. Anadolu Agentliyinin 5 mart 1923-cü il tarixli xəbərində "İqtisadiyyat paktının prinsipləri tab və nəşr olunacaq bütün kitabların ilk səhifələrində çox oxunaqlı şəkildə yazılacaq. Konqres Şurasında bu məsələ ilə bağlı bildirişin icra ediləcəyi bildirilsə də, iqtisad konqresi ilə bağlı bildirişlər yalnız Osmanlı türkcəsində "İqtisadi Əsaslar" adlı kitabça şəklində nəşr edilmişdir. Qurultaya hər mahaldan göndərilən səkkiz nəfər Atatürkün açılış nitqində dediyi kimi milləti təmsil etdi və nümayəndələrin dediklərinə hörmətlə yanaşacaqlarını bildirdi. Bütün bunlara baxmayaraq, torpaq sahəsi olmadan işləyən payçı və payçının qurultayda tam təmsil oluna bilməyəcəyi açıq-aydın görünür.

Digər tərəfdən, fəhlə qrupunun iqtisadi prinsiplərinin 34-cü maddəsi elə bir xarakter daşıyır ki, kənd təsərrüfatı işçilərinin və torpağı olmayan kəndlilərin qurultayda təmsil olunmaması fikrini təsdiq etsin. Həmin maddəyə əsasən, "Kənd təsərrüfatı işlərində işləyən fəhlələr yuxarıda göstərilən (işçi qrupunun iqtisadi prinsiplərini ehtiva edən) müddəalarından azaddırlar". Yəni qurultayda sənaye və fəhlələri təmsil edənlər kənd təsərrüfatında çalışan və qurultayda təmsil oluna bilməyən işçilərin mənafeyini müdafiə etməyi düşünmürdülər.

Əldə olan sənədlərdən də anlaşıldığı kimi, Qurtuluş Savaşının davam etdiyi illərdə də Ankara hökuməti mümkün olduğu qədər sosial-iqtisadi məsələlərlə məşğul olub, mədən məsələsi ilə də, xüsusən də Zonguldak Kömür Hövzəsi ilə. Qurultayda da bu vəziyyət qeyd olunmuşdu.

Bu qurultayda qəbul edilən qərarların əksəriyyəti zaman keçdikcə həyata keçirilsə də, xüsusilə kənd təsərrüfatı maddələri bu gün də tam yerinə yetirilməmişdir. Nəticə etibarilə, İzmir İqtisadi Konqresi ilə başlayan intellektual inkişafın formalaşması, iqtisadi inventarların müəyyənləşdirilməsi, modellərin axtarışı və müəyyən dərəcədə həyata keçirilməsinə başlanılması dövrüdür. Bu dövrdə iqtisadiyyatın nəyə malik olduğu və nəyin olmadığı müəyyən edilmiş, iqtisadi hədəflər müəyyən edilmiş, qarışıq iqtisadiyyat modelinin əsasları hazırlanmışdır.

Qəbul edilən qərarlar

17 fevral – 4 mart 1923-cü il tarixləri arasında İzmirdə toplanan Türk İqtisadiyyatı Konqresinin ən mühüm qərarlarını sadalamaq olar.

1. Xammalı ölkə daxilində yetişdirilən və ya yetişdirilə bilən sənaye sahələri yaratmaq lazımdır.
2. Əl əməyindən və kiçik istehsaldan fabrikə və ya böyük müəssisəyə sürətlə köçürülməlidir.
3. Dövlət yavaş-yavaş iqtisadi baxışlı bir orqana çevrilməli, özəl sektorun qura bilməyəcəyi müəssisələr dövlət tərəfindən idarə olunmalıdır.
4. Özəl müəssisələrə kredit vermək üçün Dövlət Bankı yaradılmalıdır.
5. Xarici rəqabətə tab gətirmək üçün sənaye kollektiv və bütöv şəkildə qurulmalıdır.
6. Xaricilərin qurduğu monopoliyadan çəkinmək lazımdır.
7. Sənaye stimullaşdırılmalı, milli banklar yaradılmalıdır.
8. Dəmir yolu tikinti proqramına bağlanmalıdır.
9. İş adamlarına "amele" deyil, işçi deyilməlidir.
10. Birlik hüququ tanınmalıdır.

1923–1929-cu illər Türkiyə Cümhuriyyətinin iqtisadi siyasətində iz qoymuş İzmir İqtisadiyyat Konqresinin yekdil qərarlarından biri də 1925-ci ildə ondalığın ləğvi oldu. Büdcənin gəlir maddəsində Aşar mühüm yer tuturdu. Ancaq İzmir İqtisadiyyatı Konqresi ilə liberal iqtisadiyyat dizayn edildiyi və liberalizmin təməli xüsusi mülkiyyətə söykəndiyi üçün ondalığın varlığı bir ziddiyyətə çevrildi. Başqa sözlə desək, Cümhuriyyət idarəsi sultanın malına sahiblik hüququnu xalqın ixtiyarına verəndə ondalıq almaq məntiqinə son qoyuldu.

İlk iclasın qərarları

Saat 10.00-da başlayıb saat 11.15-də bağlanan ilk iclasda qəbul edilən aşağıdakı ümumi qərarlar aşağıdakılardır;

• Maddə-1: Milli sərhədləri daxilində ləkəsiz müstəqilliyə malik Türkiyə dünyada sülhün və tərəqqinin ünsürlərindən biridir.
• Maddə-2: Türkiyə xalqı öz suverenliyini qanı və canı bahasına əldə etdiyi üçün heç nəyi qurban vermir, milli suverenliyə əsaslanan parlament və hökumət qarşısında daim görünür.
• Maddə-3: Türkiyə xalqı məhv etməz; qurur. Bütün işlər ölkəni iqtisadi cəhətdən yüksəltməyə yönəlib.
• Maddə-4: Türkiyə xalqı imkan daxilində öz malını yetişdirir. Çox çalışır, vaxt, sərvət və idxalda israfçılıqdan çəkinir. Milli istehsalı təmin etmək üçün lazım gələrsə, gecə-gündüz çalışmaq bir şüardır.
• Maddə-5: Türkiyə xalqı var-dövlət baxımından qızıl xəzinənin üstündə oturduğunun fərqindədir. Meşələrini övladları kimi sevir, bunun üçün ağac şənlikləri edir; yenidən meşələr yetişdirir. Mədənləri öz milli istehsalı üçün işlədir və onların sərvətlərini hamıdan çox bilməyə çalışır.
• Maddə-6: Oğurluq, yalan, ikiüzlülük və tənbəllik bizim ən böyük düşmənimizdir; Təəssübkeşlikdən uzaq dindarlara sülh hər şeydə əsasımızdır. Biz həmişə faydalı yenilikləri alqışlayırıq. Türkiyə xalqı müqəddəs yerləri, torpaqları, şəxsi və mülkləri əleyhinə düşmən fitnə-fəsad təbliğatına nifrət edir və onlarla mübarizə aparmağı hər zaman öz vəzifəsi hesab edir.
• Maddə-7: Türklər hikmət və fərasət sevərlər. Türk böyüyüb harda olsa çörək pulu qazanır; amma hər şeydən əvvəl ölkəsinin mülküdür. Təhsilə verilən müqəddəsliyə görə (Mövludu şərif) Qəndil günü də kitab bayramı olaraq təsis edilir.
• Maddə-8: Bir çox müharibələr və zərurət səbəbindən azalan əhalimizin artması ilə sağlamlığımızı və həyatımızı qorumaq birinci məqsədimizdir. Türk mikrobdan, çirkli havadan, epidemiyadan və çirkabdan qorxur, bol təmiz havanı, bol günəşi, təmizliyi sevir. Əcdadlarından miras qalan at sürmə, atıcılıq, ovçuluq, yelkənçilik kimi bədən tərbiyəsini yaymağa çalışır. Heyvanlarına da eyni diqqət və qayğını göstərməklə yanaşı, onların cinsini düzəldir, sayını artırır.
• Maddə-9: Dininə, milliyyətinə, torpağına, həyatına, quruluşuna düşmən ola bilməyən millətlərə türk həmişə dostdur; Xarici kapitala qarşı deyil. Lakin o, öz ölkəsində öz dilinə və qanunlarına uyğun gəlməyən qurumlarla əlaqə saxlamır. Türk elmi və bədii yenilikləri harada olur-olsun, birbaşa qəbul edir və hər cür münasibətdə çox münafiq istəməz.
• Maddə-10: Türk alnı açıq sərbəst işləməyi sevir; biznesdə monopoliya istəmir.
• Maddə-11: Türklər hansı təbəqədən, hansı peşədən olursa olsun, səmimi işləyirlər.
• Maddə-12: Türk qadınları və ərləri övladlarını iqtisadi razılaşma əsasında böyüdürlər.