Çin–İsrail münasibətləri

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
İsrail–Çin münasibətləri
İsrail və Çin
 İsrail  ÇXR
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

İsrail–Çin münasibətləri — Çin Respublikası və İsrail arasındakı mövcud müasir və tarixi ikitərəfli siyasi, mədəni, iqtisadi, hərbi və s. əlaqələr.

İsrail Çinin müstəqilliyini tanıyan ilk Yaxın Şərq ölkəsi oldu. Lakin Çin 1992-ci ilə qədər İsraillə normal diplomatik münasibətlər qurmadı[1]. O vaxtdan bəri İsrail və Çin bir-biri ilə geniş strateji iqtisadi, hərbi və texnoloji əlaqələri inkişaf etdirmişdir[2][3][4][5]. İsrailin Pekində bir səfirliyi mövcuddur. Üstəlik, Çenqduda yeni bir konsulluq və Çinin materik hissəsində üçüncü nümayəndəliyini açmağı planlaşdırır[6]. Çin İsrailin dünyada ən böyük üçüncü və Şərqi Asiya ölkələri arasında ən böyük ticarət tərəfdaşıdır[7][8]. Ticarətin həcmi 1992-ci ildəki 50 milyon dollardan 2013-cü ildə 10 milyard dollara qədər artmışdır[9]. Qədim kökləri olan iki xalqın mədəniyyətləri və dəyərləri arasındakı ortaq oxşarlıqlar min illərə dayanır və ortaq maraqlar iki ölkə arasında tərəfdaşlığın inkişafına töhfə verir[10][11][12][13][14][15][16][17][18]. Bundan əlavə, ÇXR həm İsrail, həm də fələstinlilər və əksər müsəlman ölkələri ilə daim yaxşı münasibətlər quran az sayda ölkələrdən biridir[19].

Çinin dünya dövləti kimi statusu İsraili onunla daha sıx əlaqələri saxlamağa vadar etdi. Çinin qlobal təsirini İsrailin praqmatik iqtisadi idarəetmə, siyasi sabitlik və Orta Şərqdəki regional strateji əhəmiyyəti ilə birləşdirdi[10][11][12][20][21]. Pekin İsrailin siyasi sabitliyini və diplomatik bacarıqlarını yüksək qiymətləndirir və yəhudi dövlətini Çinin Yaxın Şərqdə və dünyada təsirinin regional sütunlarından biri olaraq görür[21].

Tarix[redaktə | mənbəni redaktə et]

Çin Dəniz Qüvvələrinin gəmisi İsrail limanında
Çin heyəti Qüds yürüşündə

1949-cu il Çin inqilabından sonra bir müddət ABŞ və müttəfiqləri (İsrail də daxil olmaqla) Çin Respublikasını (ümumiyyətlə Tayvan kimi tanınan) Çinin qanuni hökuməti kimi tanıdıqları üçün ÇXR diplomatik olaraq təcrid edildi. Asiya-Afrika Konfransı (1955) zamanı Çin fələstinlilərin geri qayıtmaq hüquqlarını dəstəklədiyini bildirsə də, İsrailin mövcud olmaq hüququ dəstəklədi və gizli şəkildə israillilərlə ticarət əlaqələri qurdu. 1980-ci illərə qədər Çin ikili vətəndaşlıq və başqa bir ölkənin pasportu olmadıqda israillilərə viza verməkdən imtina etdi[22]. Ancaq 1979-cu ildə Çin-Sovet parçalanmasından sonra Çin ABŞ yaxınlaşması ilə İsrail ilə bir sıra qeyri-rəsmi, qeyri-rəsmi təmaslar qurmağa başladı[23].

Çin ilə İsrail 1980-ci illərdə Sovet İttifaqının Əfqanıstandakı müharibəsi zamanı gizli şəkildə hərbi sahədə əməkdaşlığa başladılar. Hər ikisi də Əfqan mücahidlərinə silah (İsrail və ABŞ Pakistan vasitəsi ilə silahlar göndərirdi) və ikisi arasındakı hərbi əməkdaşlıq, SSRİ-yə qarşı İslam müqavimətinə kömək etməyə başladı. Çin və İsrail ardıcıl olaraq elm adamları, mütəxəssislər, iş adamları və sənayeçilərdən ibarət nümayəndə heyətlərinin səfərlərini mübadilə etməyə başladılar.[22] 1984-cü ildə Çin Xalq Respublikasının quruluşu şərəfinə təşkil edilən bir paradda istifadə etdiyi çox sayda ağır tankın İsrail tərəfindən Altı günlük müharibə əsnasında ələ keçirilən və modernləşdirilən texnikalar olması müəyyən edildi[23].

Çin səyahətçilər üçün rəsmi sənədlər asanlaşdırdı; İsrail iki dövlət arasındakı diplomatik və iqtisadi əlaqələrin əsas nöqtəsi olduğu güman edilən Honq Konqda (o zaman hələ ingilislərin idarəsi altında idi) konsulluq açdı. 1987-ci ildə İsrailin Baş naziri Şimon Peres Amos Yudananı Çin və İsrail müəssisələri arasında ticarət fəaliyyətini qurmaq və inkişaf etdirmək üçün hökumətə məxsus ilk rəsmi şirkət (Copeco Ltd[24]) qurmağı tapşırmışdı. Bu şirkət İsrail və Çin arasında rəsmi diplomatik əlaqələrin qurulduğu elan edilənə, yəni 1992-ci ilə qədər fəaliyyət göstərmişdir[22][25]. 1990-cı illərin əvvəllərində Çin İsrail və FƏTH arasında sülh prosesinin başlamasından sonra İsrail ilə münasibətlər quran ölkələrin siyahısına qoşuldu. Çin eyni zamanda, sülh prosesində mühüm rol oynamağı arzuladı.

1992-ci ildə tam diplomatik münasibətlər qurmazdan əvvəl İsrail ilə Çin Pekin və Təl-Əvivdə nümayəndəlikləri açdılar. Onlar da faktiki səfirliklər idi. İsrail nümayəndəliyi əvvəllər İsrail Təbiət Elmləri və Humanitar Elmlər Akademiyasının əlaqə şöbəsi kimi tanınırdı. O, 1990-cı ilin iyununda açılmışdı. Çin də 1990-cı ildə açılan Çin Beynəlxalq Səyahət Xidməti ilə eyni şəkildə təmsil olundu[26].

Baş nazir Benyamin Netanyahu 2013-cü ilin may ayında Çinə səfər etdi və bu səfər zamanı 5 müqavilə imzaladı. Netanyahu 2017-ci ildə iki ölkə arasında münasibətlərin qurulmasının 25 illiyini qeyd etmək üçün yenidən Çinə səfər etdi[27].

Qəzzadakı Qoruyucu Sərhəd əməliyyatı zamanı (2014) İsrailin Çində ictimai fikir mübarizəsini qazandı və Çinli sosial media istifadəçilərinin əksəriyyətinin Yəhudi dövləti ilə həmrəy olduqları bildirildi[28][29].

2018-ci ilin oktyabr ayının sonunda Çinin vitse-prezidenti Van Çişan İsrailə səfər etdi. İsrail Xarici İşlər Nazirliyində, İsrail hökumətinin başçısı Netanyahu ilə görüşdü. Görüşdə iqtisadiyyat naziri Eli Kohen, xarici işlər nazirinin müavini Çipi Hotoveli, Çinin elm və texnologiya naziri Van Çjiqan və digər rəsmi şəxslər iştirak etdilər. Daha sonra Netanyahu və Çişan İsrail İnnovasiya Sərgisini ziyarət etdilər[30][31].

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ «China marks 17 years with Israel» Arxivləşdirilib 2009-10-12 at the Wayback Machine. Haaretz. 27 September 2009. Retrieved 11 March 2013.
  2. ↑ "Israel, China in Talks to Become Major Financial Allies". Israel National News. 2015-07-07. 2021-10-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-22.
  3. ↑ Chester, Sam. "As Chinese-Israeli Relations Enjoy a Second Honeymoon, America Frets". Tablet. 2013-06-28. 2021-12-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-22.
  4. ↑ Tepper, Aryeh. "China's Deepening Interest in Israel". The Tower. 2015-09. 2022-09-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-22.
  5. ↑ Zhao Jun (ambassador). "Israel-Asia Center". 2018-08-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-06.
  6. ↑ "Chinese foreign minister's visit to Israel clouded by terrorism case against Bank of China". Fox News. 2015-09-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-22.
  7. ↑ Benmeleh, Yaacov. "Israel's Tech Industry Is Becoming All About 'China, China, China". Bloomberg. 2014-05-19. 2021-03-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-22.
  8. ↑ Gregory Noddin Poulin, The Diplomat. "Sino-Israeli Economic Ties Blossoming". The Diplomat. 2022-04-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-22.
  9. ↑ "China-Israel relations are bound to blossom H.E. GAO YANPING". The Jerusalem Post - JPost.com. 2022-04-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-22.
  10. ↑ 1 2 "Stop and smell the blossoming ties between Israel and China". Jewish News of Northern California. 2012-06-22. 2022-05-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-22.
  11. ↑ 1 2 Walgrove, Amanda. "Jewish History in China Boosting Sino-Israeli Relations". Moment. 2011-03-25. 2020-08-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-22.
  12. ↑ 1 2 "China learns Israeli agri-tech". Consulate of Israel in Hong Kong and Macau. 2012-05-03. 2022-04-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-22.
  13. ↑ Bolton, Kerry. "Chinese TV Series Lauds Israel: The Alliance Between China and Zionism". Foreign Policy Journal. 2010-08-18. 2022-04-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-22.
  14. ↑ "China's ambassador to Israel, Zhao Jun, is in love". Zionist Council of NSW. 2010-09-30. 2017-08-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-10-16.
  15. ↑ Khlystov, Yuri. "Similarities Between Chinese People and Jewish People". Lao Wai Career. 2016-06-29. 2022-04-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-22.
  16. ↑ Katz, Yaakov. "How Israel Used Weapons and Technology to Become an Ally of China". NewsWeek. 2017-05-15. 2022-08-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-22.
  17. ↑ Levitt, Joshua. "Share Share On Facebook Tweet Share On Twitter Print Print Article Email Email This Article March 24, 2014 9:53 pm 13 Israel-China Alliance Moves Forward With $2 Billion 'Red-Med' Freight Rail Link Alternative to Suez Canal". Algemeiner. 2014-03-24. 2022-09-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-22.
  18. ↑ Gregory Noddin Poulin. "Sino-Israeli Economic Ties Blossoming". The Diplomat. 2014-12-01. 2022-04-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-05-21.
  19. ↑ Lin, Christina. "Will the Middle Kingdom Join the Middle East Peace Quartet?". Times of Israel. 2014-07-26. 2014-07-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-07-29.
  20. ↑ Keeley, Sean. "The Eight Great Powers of 2017". The American Interest. 2017-01-24. 2020-04-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-22.
  21. ↑ 1 2 "Ynetnews Opinion - US alienation leading to Israeli-Chinese renaissance". Ynetnews.com. 2022-04-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-07-18.
  22. ↑ 1 2 3 Friedman, Thomas L. "Israel and China quietly form trade bonds". The New York Times. 1985-07-22. İstifadə tarixi: 2008-06-11.
  23. ↑ 1 2 Berton, Peter. «The Evolution of Sino-Israeli Relations». Israel Journal of Foreign Affairs, Vol. IV, No. 3. September 2010. pp. 69-80.
  24. ↑ "Archived copy" (PDF). 2013-07-01 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2013-10-26.
  25. ↑ "Israeli business mogul sees great promise in commercial ties with China-chinadaily.com.cn". chinadaily.com.cn. 2018-08-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-22.
  26. ↑ "Israel Strengthening Representation In China". AP News (ingilis). 2017-10-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-08-05.
  27. ↑ Lazaroff, Tovah. "Netanyahu: Israel and China must cooperate on security and trade". Jerusalem Post. 2017-03-20. 2021-07-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-11-22.
  28. ↑ Diplomat, Mu Chunshan, The. "Why China Must Pay Attention to the Israel-Palestine Conflict". The Diplomat (ingilis). 2022-02-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-08-05.
  29. ↑ "How Israel is winning the social media war in China".
  30. ↑ Вице-председатель КНР посетит Израиль Arxivləşdirilib 2022-03-28 at the Wayback Machine, NEWSru.co.il
  31. ↑ В МИДе состоялась встреча Нетаниягу и председателя КНР Ван Цишаня Arxivləşdirilib 2022-03-30 at the Wayback Machine, NEWSru.co.il
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Çin–İsrail_münasibətləri&oldid=7366841"