Çarnvud əməliyyatı

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Çarnvud əməliyyatı
Overlord əməliyyatı
1-ci korpusun əsgərləri Kan xarabalıqları içərisindən yola davam edirlər
1-ci korpusun əsgərləri Kan xarabalıqları içərisindən yola davam edirlər
Tarix 8-9 iyul 1944-cü il
Yeri Kann (Normandiya),Karpike,Normandiya,Fransa
Nəticəsi qismən müttəfiqlərin qələbəsi
Münaqişə tərəfləri

 Böyük Britaniya
Kanada Kanada

 Almaniya

Komandan(lar)

Böyük Britaniya Mayls Dempsi [1]
Böyük Britaniya Con Kroker [2]

Almaniya Henrix Eberbax[3]
Almaniya Yozef Ditrix[4]

Tərəflərin qüvvəsi

3 piyada diviziya[2]
3 zirehli briqada[2]

bir piyada diviziya birləşməsi[5]
tank diviziyası[5]
(61 tank)

İtkilər

3817 insan[6]
təxminən 80 tank[6]

2000-dən çox insan[6]
18-dən 32-ə qədər tank

300-400 fransız mülki şəxs həlak oldu[7]
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Çarnvud əməliyyatı — (ing. Operation Charnwood) — 1944-cü il 8-9 iyul tarixlərində II Dünya müharibəsinin Overlord əməliyyatı çərçivəsində həyata keçirilən,İngiltərə və Kanada qüvvələri tərəfindən edilən hücum.

Əməliyyat zamanı müttəfiqlər Overlord əməliyyatının ilkin mərhələlərinin vacib hədəfi olan,almanların işğal etdiyi Kan şəhərinin heç olmasa bir hissəsini ələ keçirməyi planlaşdırdılar. Hücumun Alman tank birləşmələrinin ABŞ sektoruna keçməsinin qarşısını alacağına ümid edilirdi,hansı ki,alman müdafiəsində bir irəliləyiş etmək planlaşdırılırdı. İngilislər və Kanadalılar geniş cəbhəyə hücum etdilər,əməliyyatın ikinci gününün axşamı,onlar Orn və Odon[en]Yaxşı məqalə çaylarına qədər Kanı tutdular.

Çarnvud əməliyyatı,böyük bombardmanın ardından 8 iyul səhər saatlarında,köhnə şəhərin çox hissəsinin dağıdılması ilə başladı. Güclü artilleriya atəşi altında üç piyada diviziyanın batalyonları Almaniyanın Kanın şimal hissəsindəki mövqelərinə hücum etdilər. Üç zirehli briqada tərəfindən dəstəklənən 1-ci ingilis Korpusunun qoşunları,12-ci SS Tank Diviziyası "Hitleryuqend" və 16-cı lüftvaffe diviziyasının müqavimətini dəf edərək tədricən irəlilədilər. Günün sonuna doğru 3-cü Kanada,eləcə də 3-cü və 59-cu İngilis piyada diviziyaları yolları üzərindəki kəndləri təmizlədilər və Kanın ətrafına çatdılar. Ertəsi gün səhər saatlarında şəhərə girən müttəfiqlər Orn çayının kənarında geri çəkilməyə başlayan alman birləşmələrinin qalıqlarına qarşı müqavimət göstərdilər. Səhər tezdən Kanadalılar Karpik aerodromunu ələ keçirdilər və səhər saat 6-da İngiltərə və Kanada qüvvələri birləşərək Orn çayının şimal sahilinə yaxınlaşdılar. Britaniyanın 1-ci korpusu dağılmayan Kan körpülərinin düşmən tərəfindən mühafizə olunduğu,keçilməz olduğu və çayın qarşı tərəfindəki Alman qoruqlarının körpülərdən keçmək istədiyi təqdirdə yenidən döyüşməyə hazır olduqlarını bildikdən sonra əməliyyatı dayandırdı.

Taktiki baxımdan,korpusun çəkdiyi itkilərə baxmayaraq,Çarnvud əməliyyatı uğurlu oldu: Kannın şimal hissəsi tutuldu və şəhəri qoruyan iki Alman bölməsi ciddi zərər gördü. Ancaq əməliyyat nöqteyi-nəzərindən, əməliyyatın nəticələri qeyri-müəyyən oldu: almanlar çayın şimalında yerləşən bütün bölmələri Orndan kənara çəkdilər,ancaq Amerika cəbhəsinə almanların gəlişini pozmaq mümkün olmadı. Almanlar şəhərin cənubundakı iki təpə boyunca güclü bir müdafiə xətti təşkil edə bildilər,lakin müttəfiqlər almanların təşəbbüsü ələ keçirməsinə imkan vermədilər və bir həftə sonra Kanın tamamilə azad edilməsi ilə nəticələnən iki Anqlo-Kanada hücum əməliyyatlarını - Qudvud[en]Yaxşı məqalə və Atlantik[en]Yaxşı məqalə əməliyyatlarını təşkil etdilər.

Ümumi məlumat[redaktə | mənbəni redaktə et]

border=none Əsas məqalə: Overlord əməliyyatı

La-Manş kanalının sahilindən təxminən 10 km məsafədə yerləşən Kann şəhəri,6 iyun 1944-cü ildə "Svord" çimərliyinə enən 3-cü piyada diviziyasının əsas hədəflərindən biri idi.[8] Normandiya əməliyyatının planına görə,2-ci İngilis ordusu şəhəri ələ keçirməli və Komon-l'Evantedən Kanın cənub-şərqinə qədər cəbhə bölgəsi qurmalı idi,bununla da və 1-ci ABŞ ordusunun Şerburq-Oktevilə gedərkən sol cinahını təmin edən,aerodromları ələ keçirmək idi.[9] Kan və onun ətraflarının ələ keçirilməsi 2-ci Ordunun qüvvələrini cənub tərəfə cəmləşdirməsinə və Falezi tutmasına imkan verərdi, bu da öz növbəsində Arjantan və Tuk çayı istiqamətində hərəkət edərkən istinad nöqtəsi kimi istifadə edilə bilərdi.[10] Normandiyadakı müttəfiq qüvvələr tankların və motorlu birləşmələrin sayına görə almanları xeyli üstələdilər və buna görə də sürətli hücum üçün şərait yaratmağa çalışdılar.[11] Bu mənada,Kan və Vimon arasındakı ərazi,müttəfiqlərin xüsusilə diqqətini cəlb etdi,çünki hücum üçün əlverişli olacaq açıq və quru ərazi idi.

3-cü diviziya plana uyğun olaraq sahilə çıxdı,lakin sahildə çox sayda qoşun yığılması onları yerləşdirməyi çətinləşdirdi,buna görə diviziya Kana dərhal hücum edə bilmədi. Diviziyanın avanqard hissələri şəhərin kənarında dayanmalı idi.[12][13] Sonrakı hücumlar uğursuz oldu,çünki almanlar 12-ci Tank Diviziyası SS "Hitleryuqend" ilə Kanın müdafiəsini gücləndirdilər.[13] İngilislər cəbhə hücumlarını dayandırdılar və 7 iyun Perç əməliyyatını təşkil etdilər. 1-ci və 30-cu korpus qüvvələrinin keçirdiyi əməliyyatın məqsədi Kanı şərqdən və qərbdən mühasirəyə almaq idi.[14] Ancaq bu əməliyyat da uğursuz oldu: Orn çayının cənubunda yerləşən 1-ci korpus, 12-ci tank diviziyası [15]tərəfindən dayandırıldı və Tiyi-syur-Syöl yaxınlığında,Kanın qərbində irəliləyən 30-cu Korpus,Alman Təlim Tank diviziyasının (vermaxt) inadkar müqavimətini dayandırdı.[15] İngilislərin 7-ci zirehli diviziyası,13 iyunda almanları cinahda vuraraq,Viller-Bokaj təpəsi istiqamətində,Təlim tank diviziyasını geri çəkilməyə məcbur etdilər. Yaranan tank döyüşü bütün gün davam etdi və 7-ci diviziyasının avanqard (ön) hissəsinin geri çəkilməsi ilə başa çatdı.[16] Təlim tank diviziyası (vermaxt) 19 iyun tarixinə qədər öz mövqeyini qorudu - həmin gün 30-cu ingilis korpusu Tiyi-syur-Syölü ələ keçirə bildi.[17][16]

Normandiyada müttəfiqlərin 1 iyul 1944-cü il istinad məntəqəsi.

8-ci korpusun qüvvələri tərəfindən həyata keçirilən növbəti ingilis hücumu, 26 iyunda (Epsom əməliyyatı) başladı. Bir gün əvvəl ingilislər,8-ci diviziyanın sağ cinahını örtmək üçün "Martlet əməliyyatı keçirdilər.[18][18][19] Epsom əməliyyatı zamanı 8-ci Korpusun qoşunları Karpike və Rohr arasında 6,4 km enində olan cəbhəyə hücum etdilər.[20] Orn və Odon çaylarını keçdikdən sonra korpuslara Bretvill-syur-Lez yaxınlığındakı təpəyə çıxmaq əmri verildi.[18] Almanlar, Bayenin müttəfiq mövqelərinə hücum etmək üçün bir müddət əvvəl Normandyaya gələn 2-ci SS tank korpusunun 9-cu və 10-cu SS tank bölmələri daxil olmaqla əllərində olan bütün qüvvələri döyüşə ataraq ingilis hücumunu dayandıra bildilər.[21][22][23]

Ertəsi gün,27 iyun,3-cü piyada briqadasının qoşunları,Staffordşir alayının və 79-cu zirehli diviziyanın tanklarının dəstəyi ilə Mitten əməliyyatına başladı. Əməliyyatın məqsədi almanların işğalı altında olan iki şatonu: La Londe və Le Landeli tutmaq idi. Cənubi Lankaşir alayının başçılıq etdiyi axşam hücumu dəf edildi,ancaq növbəti gün səhər təşkil edilən hücumlar daha uğurlu oldu. Şatonun tutulması zamanı bir neçə alman tankı məhv edildi. İngilislərin itkisi ən az üç tank və 268 nəfər oldu.[24][25] Tarixçi Norman Skarf iddia edir ki,əgər Mitten əməliyyatı daha uğurlu olsaydı,sonra 9-cu briqada, 9-cu Kanada piyada briqadasının dəstəyi ilə Aberlor əməliyyatına başlaya - Epron, Qalmaş,La Bijud,Oti və Kyussi kəndlərini ələ keçirmək üçün iddialı plan qura bilərdi. Ancaq bu plan 1-ci korpus komandiri general-leytenant Con Kroker tərəfindən rədd edildi.[25] Tarixçi Terri Kopp bu şatolar uğrunda döyüşləri "Bütün Normandiyada ən qanlı kvadrat mil" olaraq adlandırır.[24]

Müttəfiq əməliyyatlardan sonra Kan şəhərinin strateji əhəmiyyətinin zəifləməsi səbəbindən,qərbdəki alman qüvvələrinin komandiri general-feldmarşal Gerd fon Rundştedt,qoşunların 1 iyulda şəhəri tərk etmələrini əmr etdi. Rundştedt əsas tank bölmələrini Amerika cəbhəsinə təhvil vermək niyyətində idi,[26]lakin Vermaxt ( Almaniya Silahlı Qüvvələri )Ali Komandanlığı Kan və ətraflarını Normandyadakı Alman müdafiəsində əsas nöqtə hesab edirdi. La-Manş kanalından Orn çayının qərb sahillərinə qədər ərazinin saxlanılması qərara alındı.[27] Hitler Rundştedtin qərarına,sonuncu vəzifəsindən uzaqlaşdırılaraq general-feldmarşal Günter fon Klüge ilə əvəz olunaraq reaksiya verdi.[28][27] Məsələdəki komandanlığın mövqeyini öyrənən müttəfiq qüvvələrin komandiri general-feldmarşal Bernard Montqomeri, qarşıdakı əməliyyat üçün iki hədəf qoydu: Kanı ələ keçirmək və aalman qoşunlarının Anqlo-Kanada sektorundan Amerika cəbhəsinə irəliləməsinin qarşısını almaq. İyulun 4-də 3-cü Kanada piyada diviziyası Karpike və kəndə bitişik hava limanının ələ keçirilməsini özündə cəmləşdirən Vindsor əməliyyatını başlatdı. Kanadalılar 12-ci SS tank diviziyasının qoşunlarına qarşı çıxdılar.[29] 5 iyul,Karpike tutuldu,hava limanı Almanların əlində qaldı.[30]

Planlaşdırma və hazırlıq[redaktə | mənbəni redaktə et]

Müttəfiq qoşunları[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əməliyyatdan əvvəl qoşunların yerləşməsi.

Kan manevrini ala bilmədi,bundan sonra Montqomeri cəbhə bölgəsinə keçməyə qərar verdi.[31] Normandiya əməliyyatından bəri,Kanınn strateji əhəmiyyəti əhəmiyyətli dərəcədə azaldı,[31]ancaq Montqomeri fransız Burqebyus kommunasını və cənuba hakim olan yüksəkliyi ələ keçirməyə çalışdı.[32] 5 iyul Çarnvud əməliyyatı həyata keçirmək əmri verildi. Əməliyyatın başlaması 8 iyul,sübhdən bir saat əvvəl səhər 4-ə 20 dəqiqə işləmişə təyin edildi.[2]

Çarnvud əməliyyatının məqsədi,Orn çayının sərhədi ilə irəliləyib Kanı almanlardan azad etmək idi. Əməliyyatın uğurlu inkişafı gedişatında hücum edən qüvvələr çayı keçməli və Kanın cənub hissəsindəki istinad məntəqəsini ələ keçirməli idi.[33] Son məqsədə çatmaq üçün bütün şəhəri gəzib körpüləri ələ keçirmək üçün tank kalonu yaradıldı.[34] Komandanlıq 1-ci korpusun vəziyyətdən yararlanacağına və Kanın cənub hissəsindən Verier və Burqebyus istiqamətində keçəcəyinə ümid edirdi,bununla da 2-ci ingilis ordusunun Falezə irəliləməsinə yol açdı.[35] Tarixçi Rocer Sirillo,əməliyyatın xüsusi olaraq şəhərin təmizlənməsinə yönəldiyini göstərir,çünki onun nöqteyi-nəzərindən yolda çay və Ornski kanalı kimi maneələrin olması,qoşunlar üçün sürətli irəliləmə "hər ehtimala qarşı mümkün deyildi."[36]

General-leytenant Con Kroker 1-ci korpusa Orn və Odon çaylarına getmək əmrini verdi.[37][2] 33-cü tank briqadası[en]tərəfindən dəstəklənən 3-cü piyada diviziya şimal-şərqə hücum etməli idi. 59-cu piyada diviziya,27-ci tank briqadasının[en] dəstəyi ilə şimaldan zərbə endirməli idi. 2-ci Kanada tank briqadasının dəstəyi ilə irəliləməli olan 3-cü Kanada zirehli diviziyası şimal-qərbdən zərbə endirməli idi.[2] Müdafiə edən alman qüvvələrinin hücumunu artırmaq 8-ci korpus,Kanın qərbindəki hücumu dəf etmək üçün 24 saata hazır vəziyyətə gətirildi.[38][37]

Vindsor əməliyyatı zamanı Kanada qüvvələrinin əldə etdiyi qismən müvəffəqiyyət fonunda,düşmənin müdafiəsinə təzyiq artırmaq və müdafiə atəşini dağıtmaq üçün geniş cəbhədə Çarnvud əməliyyatının keçirilməsinə qərar verildi.[39] Əməliyyatı inkişaf etdirmə prosesində; Müttəfiqlərin Ali Komandanlığına aviasiya ilə məşğul olmaq təklif olundu,Bernard Montqomeri bombardmançıların əməliyyatda iştirakını qəbul etdi və təsdiqlədi.[30][40] İngilis ağır bombardmançılarına hücumdan bir gecə əvvəl Kana hücum etməsi əmri verildi və bombaların 15% -nin vaxt bombası olduğu ehtimal edilirdi. Ağır bombardmançıların ardınca yüngül qoşun getməli idi və onlardan sonra,əməliyyat günü səhər Amerika bombardmançıları getməli idi.[41]

Hücumu "Tayfun" qırıcı-bombardmançı təyyarə,"Roberts" monitoru,"Belfast" və "Emerald" yüngül kreyserlər,eləcə də 406 mm-lik silahlarla silahlanmış "Rodni" döyüş gəmisi dəstəkləməli idi. 656 silahı olan beş diviziyanın artilleriyasının,şəhərin cənubundakı alman mövqelərini bombalaması lazım idi.[42] Plana görə,şəhərə piyada hücumu başlamazdan əvvəl 2000 ton bomba atılmalı idi.[43] Almaniyanın bəzi mövqeləri Müttəfiqlərin mövqelərinə kifayət qədər yaxın olduğundan və "dostluq atəşi" təhlükəsi olduğundan,hava bombardmanı bölgəsini 5,5 km cənuba,yəni şəhərdəki əsas alman müdafiə qalalarının cənub kənarına köçürmək qərara alındı.[35] Uzun xalı bombardmanından sonra yuxarıda göstərilən üç piyada diviziyası şəhərin yaxınlığında yerləşən qalalı kəndlərdən keçərək birbaşa Kanın şimal bölgələrinə keçməli oldu.[44]

Alman qoşunları[redaktə | mənbəni redaktə et]

PzKpfw IV və ya Pz. IV (SSRİ-də "T - IV" kimi də tanınırdı) tank qüvvələri müdafiə mövqeyində. Kan kənarında, 13 iyul 1944-cü il.

Kan iki alman bölməsi: 1-ci SS tank diviziyasından 12-ci SS tank diviziyası "Hitleryuqend" və 86-cı Korpusdan 16-cı lüftvaffe aerodrom diviziyası tərəfindən müdafiə edildi. Alman komandanlığı Odn vadisindəki Orn çayı istiqamətində müttəfiq hücumu ilə təqib ediləcək olan şəhərə qarşı hücumu gözləyirdi.[45] Ştandartenfürer Kurt Meyerin 12-ci SS tank diviziyası,üç qumbaraçı alayından ibarət idi,onlardan biri (1-ci SS Qrenadyer alayı) müvəqqəti olaraq 1-ci SS tank diviziyasının 12-ci SS "Leybştandart SS Adolf Hitler" diviziyasına verildi.[46][47] 61 əməliyyat tankı olan diviziya,Kannın şimal-qərb tərəflərini saxladı, cəbhənin bu hissəsində fəaliyyət göstərən 3-cü Kanada və 59-cu ingilis piyada diviziyalarından şəhər və Karpike hava limanını qorudu.[48]

Almaniyanın əsas müdafiə mövqeyi şimal-şərqdən qərbə qədər uzanan kəndlərdən doqquz kilometrlik bir qövs idi. Bu mövqedəki müdafiə 25-ci SS qranadyer alayı[5] və 12-ci SS Tank alayının bölmələri tərəfindən edildi.[49] 26-cı SS qranadyer alayının bölmələri əsas qüvvələrini,[5]o cümlədən minaatan batareyaları və bir neçə tankı Karpike aerodromu ərazisinə cəmləşdirərək qərb cinahını saxladılar.[46] 1-ci SS qranadyer alayı Frankvildən Etervilin[47] qərb kənarına qədər ərazini işğal etdi; kəndlər tanklar və hücum silahları ilə möhkəmləndirildi. Bu müdafiə xəttinin uzunluğu təqribən 4,5 km idi. Bundan əlavə, müdafiə xətti tank əleyhinə xəndəklər,silahlar,mina sahələri və digər mühəndis maneələri ilə gücləndirildi.[42] Diviziyanın qalan qüvvələri, 12-ci alayın 35 tankı ilə birlikdə şəhərin cənub, şimal və qərb hissələrində ehtiyatda idilər.[47] Bölmənin komandanlıq postu Kanın mərkəzində,bölmə artilleriyasının çox hissəsi Orna aparıldı.[5]

16-cı hava səhra diviziyasının döyüş təcrübəsi yox idi və yalnız 21-ci tank diviziyasını Kan bölgəsində və Kan kanalının şərqindəki mövqelərə dəyişdirmək üçün,yaxın müddətdə Normandiyaya gəldi.[2][50] Hava səhra diviziyasının şəxsi heyəti zəif hazırlandı,[2]bölmədə tank əleyhinə silah yox idi. Hava səhra bölməsinin son çatışmazlığını düzəltmək üçün əvəz olunan 21-ci tank diviziyasından bir tank batalyonu köçürüldü.[45] Hava səhra diviziyaları Ornun hər iki tərəfində yerləşdirildi,üç batalyon isə Kanın şimalındakı kəndləri tutdu.[5] 1-ci SS tank diviziyası,3-cü hava hücumundan müdafiə korpusundan 88 mm-lik silah dəstəsi ilə birlikdə Kandan təxminən 8 km cənubda yerləşirdi.[42] SS-in 2-ci tank korpusu qərbdə,SS Frundsberqin 10-cu tank şöbəsi şəhərdən 3 km cənub-qərbdə yerləşirdi.[51]

İlk zərbələr[redaktə | mənbəni redaktə et]

Handley Page Halifax bombardmançısı gecə hava hücumundan bir gün sonra yanan Kahn üzərində uçur.

İyulun 7-nə keçən gecə Britaniya bombardmançı təyyarələrinin bütün gücünün yarısını təşkil edən 467 Lancaster və Handley Page Halifax ağır bombardmançıları Kana 2000 tondan çox bomba atdı.[52][53][54] Bomba partlayışı əsasən Anqlo-Kanada qüvvələrinin irəliləməsini asanlaşdırmaq,həmçinin düşmən qoşunlarının Kandan[55][56] geri çəkilməsinin və ya şəhərə möhkəmlətmələrin gəlməsinin qarşısını almaq məqsədi ilə həyata keçirilmişdir. İkinci vəzifə alman istehkamlarının yatırılması idi. Bombardmançılar, ümumiyyətlə, son tapşırığın öhdəsindən gəlmədi: Alman piyada və tanklarının iki əsas mövqeyi yararsız olaraq qaldı.[35]. Bir neçə tank zədələndi və müvəqqəti olaraq sıradan çıxdı,12-ci tank diviziyasının[56] PzKpfw IV-ün iki tankı məhv edildi. Ancaq II ingilis ordusunun komandiri general Dempsi Mayls[en] düşmənə zərər verməkdən daha çox,qoşunlarının əhval-ruhiyyəsini yüksəltməkdə maraqlı idi.[34]

625-ci Kral Hərbi Hava Qüvvələrinin eskadronundan olan bombardmançılar bombaları hədəfə atmalı və bununla da bombardman üçün ərazini təyin etməli idilər. Gedişdən əvvəl ekipajlara əvvəllər olduğu kimi,zonanı öz qoşunlarının mövqelərinə keçirməyin yolverilməzliyi barədə təlimat verildi.[35] Basqının planlaşdırılmasında göstərilən həddindən artıq ehtiyatla birlikdə bu xəbərdarlıq hədəf bombaların - alman mövqelərindən uzaq Kann mərkəzinə yaxınlaşmasına səbəb oldu. İyulun 7-si 22: 00-a qədər bombardmançılar şəhəri bombaladılar,şəhərin şimal hissəsinin 80% -i xarabalığa çevrildi.[57] Kan Universiteti çox zərər gördü,yanğın başladı,sürətlə qonşu binalara yayıldı. Saat 22: 50-də,De Havilland Mosquito yüksək sürətli bombardmançı heyətinin altı heyəti şəhərin üstünə çıxdı və tək hədəflər üçün ov etməyə başladı. 10 dəqiqə sonra,döyüş gəmisi Rodni və digər gəmilərin atəşi ilə dəstəklənən altı hücum bölməsinin 636 artilleriya silahları vuruldu.[43] Hücuma davam edən artilleriya hazırlığı,piyada şəhərə girmədən əvvəl alman istehkamlarını məhv etmək üçün Kanın şimalındakı kəndləri atəşə tutmağa başlayan,[38]8-ci korpusun artilleriya atəşi ilə gücləndi.[43]

Döyüş[redaktə | mənbəni redaktə et]

8 iyul[redaktə | mənbəni redaktə et]

İyulun 8-də səhər saat 4:30 radələrində 1-ci və 8-ci korpusların artilleriyası 3-cü Kanada və 59-cu İngilis piyada diviziyalarının hücum yolları boyunca Almaniyanın müdafiə xəttinə böyük atəş etdi.[53] Zirehli maşınlar və piyadalar əsl mövqelərindən irəlilədikcə artilleriya atəşi irəliləyən Anqlo-Kanada qüvvələrinin qarşısında Alman mövqelərini cəmləşdirərək; dörd batalyon və müttəfiqlərin iki zirehli alayı cəbhənin iki briqadalı sektorunda irəlilədilər. Saat 7: 00-da Martin B-26 "Maroder" bombardmançı təyyarəsi döyüş meydanı üzərində göründü;[58] lakin görünmə problemi yaradan yüksək buludluğa görə,yalnız 87 təyyarə 133 ton bomba ataraq bombardmanı həyata keçirə bildi.[58] Bəzi bombalar,qadın abbatlığı ərazisində yerləşən 12-ci SS diviziyasının qərargahına dəydi.[56]

3-cü piyada diviziya,Kana son hücum əsnasında buğda tarlasıyla irəliləyir.

Bölmələrin heç birində döyüş tapşırıqlarını yerinə yetirməyə vaxt tapmamasına baxmayaraq,[58]səhər 7: 30-da Kroker əməliyyatın ikinci mərhələsinə başladı.[58] 26-cı SS qrenadyer alayı hələ irəliləyən qoşunların sağ cinahında yerləşən Karpike aerodromu yaxınlığındakı hündürlüyə nəzarət edirdi. Sol cinahda ingilis qüvvələri əhəmiyyətli dərəcədə irəliləməyi bacardı,çünki 16-cı Lüftvaffe hava səhra diviziyasının müdafiəsi nisbətən zəif idi. İngilislər Lebassi kəndinə hücum etdilər və tez bir zamanda keçdilər, lakin bölmə Heruvil-Sen-Kler kəndinə çatdıqda,döyüşlər daha da gücləndi.[59] Hava-səhra diviziyasının vəziyyəti ilə maraqlanan Zapad tank qrupunun komandiri general Henrix Eberbax,Lüftvaffe əsgərinə dəstək olmaq üçün 21-ci tank diviziyasının Kanın şimal-şərqində yenidən köçürməyi əmr etdi.[3] Manevr ingilislərin diqqətinə çatdırıldı və bu anda 21-ci diviziyanın bölmələri kanaldan keçməyə çalışarkən Alman qoşunlarına hərbi artilleriya atəşi açıldı. Ağır itkilərdən qorxaraq Eberbax manevrini ləğv etdi.[3]

Cəbhənin mərkəzi hissəsində,Qalmanş və La Bajyud kəndlərində 59-cu piyada diviziyası 12-ci SS tank alayının daha sərt müqavimətinə cavab verdi.[60] La Bajud yaxınlığındakı 176-cıi ingilis piyada briqadası xüsusilə ağır itki verdi - zabitlərdən biri,alman zenit batareyaları (tank əleyhinə istifadə olunur) müttəfiq tank möhkəmləndirmələrinin kəndə girməsinin qarşısını aldıqda,bütün yüksək rütbəli məmurlarını itirdi. Bu vaxt yaxınlaşan 197-ci briqada Qalmanşı keçib günorta saatlarında Sent-Konteyə çatdı.[58]

Qərbdən 3-cü Kanada piyada bölməsinə aid 9-cu piyada briqadasının bir hissəsi, 12-ci SS diviziyasından 200 nəfərin müdafiə etdiyi Byuron kəndi ərazisindəki ağır döyüşlərdə iştirak etdilər. 10-cu Kanadalı zirehli alayın dəstəyi ilə Byuronu günorta saatlarında alındı,eyni zamanda 9-cu briqadanın hücum rotasının üzvlərinin 60% -ə qədərini yaraladılar və öldürdülər.[61] Byuronun cənubunda,12-ci diviziya,Pz IV və Pantera tanklarından istifadə edərək əks hücuma keçdi,lakin hücum Axilles tank əleyhinə özüyeriyən artilleriya qurğuları və 62-ci tank əleyhinə alayının 245-ci batareyasının QF 17 pounder 76.2 mm kalibrli tank əleyhinə silahları ilə dəf edildi. Bu uğurlu tank əleyhinə hücumda ingilislər on üç alman tankını məhv etdi, yalnız dörd Axilles itirildi.[62] "Qruşa" kəndi nisbətən asanlıqla tutuldu: Oti yolunda,7-ci Kanada briqadası[en] yalnız minaatan və artilleriya atəşi ilə qarşılandı. Otinin tutulması,Kana gedən yolun açılmasından sonra,Sent-Konteye 59-cu diviziyanın irəliləməsinə kömək etdi.[61] Əməliyyatın üçüncü mərhələsi zamanı 7-ci briqada Ardenns abbatlığındakı 12-ci SS bölməsinin keçmiş qərargahına yaxınlaşdı və gecə yarısı tutuldu.[63]

3-cü ingilis piyada diviziyası 16-cı Lüftvaffe diviziyasını geri itələdi və şimal-şərqdən Kan şəhərinin kənarlarına yaxınlaşdı. Saat 7.15-də Mayer və Eberbax həm Lüftvaffe bölməsinin qalıqlarının,həm də 12-ci SS bölməsinin ağır texnikalarının Orn çayı üzərindən Kanın cənub hissəsinə boşaldılması əmrini verdi.[63] Axşam 59-cu və 3-cü piyada briqadalarının dəstələrinə qarşı hələ də mübarizə aparılır,12-ci SS diviziyası müdafiəsinin daha da mümkünsüz göründüyü mövqelərindən çəkilməyə başladı.[64] Bu geri çəkilmə ilə bağlı məlumatlar İngiltərə-Kanada komandanlığına çatdı,bununla birlikdə Alman cəbhə xəttindəki mövqelərini araşdıran patrullar əsgərlərin geri çəkilməməsi barədə yanlış təəssürat yaratdılar.[60]

9 iyul[redaktə | mənbəni redaktə et]

1-ci korpusun əsgəri şəhər küçələrində baş verən yanğından qorunur.

Britaniya və Kanada qüvvələri iyulun 9-da səhər saatlarında şəhərə girməyə başladı.[53] Səhər tezdən Karpik aerodromu nəhayət müttəfiqlərin əlinə keçdi - 3-cü Kanada piyada bölməsinin əsgərləri 26-cı SS qrenadyer alayının gecə geri çəkildiyini aşkar etdikdən sonra işğal edildi. Orn çayının şimalındakı alman qoşunlarının mövqeyi getdikcə təhlükəli hala gəldiyinə görə, 21-ci tank mübarizə qrupunun birləşmələri və 12-ci SS Diviziyasının qalan alayları Burqebus və Verer kəndlərinə cənuba doğru geri çəkilməyə başladılar.[65] Günorta saatlarında 3-cü ingilis piyada diviziyasının əsgərləri yolun kənarında çayın qərbində yerləşən mövqeləri tutan 16-cı hava səhra diviziyasının demək olar ki,bütün birləşmələrini məhv edərək Orn çayının şimal sahilinə çatdılar.[59] Bir neçə saat sonra,ingilislər və kanadalılar şəhərin mərkəzində görüşdülər və səhər saat 6-da Kanın bütün şimal hissəsi artıq müttəfiqlərin əlində idi. Bununla da 1-ci korpusun bütün döyüş tapşırıqları başa çatdı. Orn üzərindəki bəzi körpülər yararsız hala düşdü,ancaq ya daş yığınlariyla qaldırıldı,ya da çayın cənubundakı mövqeləri tutan alman qoşunları tərəfindən mühafizə edildi. Bu qoşunlar,hər hansı sonrakı hücumu dəf etmək üçün,cavab verməyə hazırlaşırdılar.[66]

12-ci SS bölməsində dedilər ki,(döyüşdən sonra piyada birləşmələrinin sayı bir batalyona endirildi[59]) iki gün davam edən döyüşdə onun əsgərləri özlərinin 20 tankını itirərək,[67]103 ingilis tankını məhv etdi.[59] Kana girən İngiltərə-Kanada qüvvələri şəhəri xarabaya çevrilmiş vəziyyətdə tapdılar. 7 iyul bombardmanından sonra Köhnə şəhərin təxminən beşdə bir hissəsi dağıdılmamış qaldı.[30] Küçələrdə bütün nəqliyyatın hərəkətini iflic edən tıxanmalar Britaniya tank birləşmələrinin şəhərin şimal hissəsindən keçməsinə imkan vermədi,bu isə 2-ci ordunun 1-ci korpusun qazandığı uğurları irəlilətdirməsinə mane oldu.[68] Şəhərin cənub hissəsini əhatə edən əraziyə sahib olmadan,Kanda daha da irəliləmək mümkün deyildi,[69]buna görə 9 iyul günorta saatlarında Çarnvud əməliyyatı tamamlandı.[53]

Sonrakı hadisələr[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yupiter əməliyyatı[redaktə | mənbəni redaktə et]

43-cü (Wessex) piyada bölməsinin əsgərləri "Yupiter" əməliyyatı zamanı mina atəşindən qorunur.

10 iyulda 43-cü piyada diviziyası[en],Kandan cənub-qərbdə 112-ci yüksəklikdə 10-cu SS tank diviziyası "Frundsberq" mövqelərinə hücum etdi. Hücumdan əvvəl,dəniz artilleriyası və "Hawker Typhoon" təyyarələri tərəfindən dəstəklənən İngiltərə Hərbi Hava Qüvvələri,alman mövqelərini iki günlük bombardman etdi.[69] Hücumun məqsədi qərbdən Kanı keçmək və 10-cu diviziyanın qoşunlarını geri çəkmək idi - bütün bu hərəkətlər 2-ci ingilis ordusunun daha da irəliləyə biləcəyi bir istinad məntəqəsinin yaradılmasına töhfə verməli idi.[53]

10 iyul səhər saatlarında 43-cü diviziya iki zirehli briqadanın dəstəyi ilə hücuma keçdi.[70] Saat 8: 00-a qədər İngiltərə tankları və piyada qüvvələri 10-cu tank diviziyası ilə döyüşlərdə iştirak etdilər və 112-ci yüksəkliyə qalxmağa başladılar;Etervil həmin gün səhər işğal edildi.[69] 43-cü diviziya və 4-cü zirehli briqada hücumlarını inkişaf etdirərkən,5-ci tank ordusunun komandanı general Eberbax qərar verərək "Kanın qərbindəki 112-ci hündürlüyün əsas nöqtə olduğunu bildirərək,buna görə tutmaq lazım olduğunu bildirdi."[70] Yüksəkliyi tutmaq üçün 1-ci SS tank diviziyası və 102-ci SS ağır tank batalyonu[en] ayrıldı.[70] 4-cü briqada zirvəyə çatdı,ancaq axşam 1-ci və 12-ci SS tank bölmələrinin qalıqları əks-hücuma keçdi.[71]

Ertəsi gün,2-ci ordudan tank əleyhinə birləşmələr gəldikdə, ingilis hücumu yenidən başladı;102-ci tank batalyonu ilə döyüşlərdə bu birləşmələr ağır itki verdi. Yüksəklik qısa müddətdə Kornuoll yüngül piyada batalyonu tərəfindən tutuldu;lakin günortadan sonra Almaniyanın növbəti hücumu ilə ingilislər yenidən idarəetməni itirdilər.[72] İyulun 11-i axşam hər iki tərəf tükəndi.[70] İki gün davam edən döyüşdə 43-cü piyada diviziya və 4-cü zirehli briqada təxminən iki min insan itirdi.[69]

Ümumi nəticələr[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azad edilmiş şəhərdə: Kanna girən ilk əsgərlərdən bəziləri yerli sakinlərlə birlikdə rəsm çəkdirərkən. 9 iyul 1944-cü il

Orn çayının şimalında yerləşən Kanın bütün hissəsi müttəfiqlərin əlinə keçdikdən sonra minalardan təmizlənmə əməliyyatları başladı; buldozerlər dağıntıları təmizləmək üçün küçələrə çıxdı. Mülki əhalini əsas ehtiyaclarla təmin etmək üçün yük maşınları karvanı Kann şəhərinə gəldi. İyulun 10-da şəhərdə Fransa bayrağı qaldırıldı, üç gün sonra isə - Sen-Martində parad keçirildi, bu müddətdə Şotlandiya tuluqzurnalarının ifasında Marselyeza səslənərək,ikinci bayraq qaldırıldı.[73]

Rommel və Eberbax öz mövqelərini şəhərin cənub hissəsində və ətrafında cəmləşdirdilər,[70]1,12 və 9-cu SS tank diviziyaları qüvvələri Verrer və Burqebus təpələrini təsirli müdafiə maneələrinə çevirdilər.[68] Bütün tank ehtiyatlarından istifadə edərək Rommel 708,276,277 və 272-ci piyada diviziyalarının qalıqlarını İngiltərə-Kanada cəbhəsinə göndərdi.[35] 8 iyulda Təlim hərbi tank diviziyası (vermaxt) və 2-ci SS "Das Reyx"tank diviziyasının qalıqlarını Amerika cəbhəsinə göndərdi.[35] "Təlim hərbi tank diviziyası (vermaxt)",[74]kampaniyanın əvvəlində Alman ordusunun ən güclü tank birləşmələrindən biri,bu vaxta qədər az sayda döyüş qrupuna çevrilmişdi və bölmə olaraq faktiki olaraq dayandı.[75] İyulun 17-də Rommelin qərargahı ingilis qırıcıları tərəfindən atəşə tutuldu,sahə marşalı isə ağır yaralanaraq xəstəxanaya göndərildi.[53] İki gün sonra feldmarşal Günter fon Klüge onu "B"ordu qrupunun komandiri olaraq əvəz etdi. Rommel heç vaxt Normandiyaya qayıtmadı: 20 iyul sui-qəsdində iştirak etməkdə günahlandırıldı və 14 oktyabrda intihar etmək məcburiyyətində qaldı.[76]

Kral hərbi mühəndisləri Kann xarabalıqlarında mina axtarışında. 10 iyul 1944-cü il

Kanın tutulması ABŞ-nin 1-ci ordusunun komandanı general Omər Bredlinin fasilə planını sürətləndirməsinə imkan verdi.[53] Çarnvud əməliyyatından qısa müddət sonra, ABŞ-nin 7-ci korpusu Sen-Lo bölgəsindəki Alman mövqelərinə hücum etdi ("Kobra" əməliyyatı),[77][78]hansı ki,2-ci SS tank diviziyasına "nəyin bahasına olursa olsun tutun" əmri verilmişdi.[79] İyulun 18-də səkkiz gün davam edən döyüşlərdən sonra, şəhərin binalarının 95% -i dağıdıldı,7-ci korpus 5000 itki müqabilində Sen-Lounu tutdu.[80][81]

Həmin gün təxminən 1200 tank istifadə edən Mayls Dempsinin 2-ci ordusu,ingilis hərbi tarixindəki ən böyük tank döyüşü olan Hudvud əməliyyatını başlatdı.[77] Qarşısında Con Krokerin 1-ci korpusu tərəfindən dəstəklənən general Riçard Okonnorun 8-ci korpusunun üç zirehli bölməsi var idi. 1056 ağır bombardmançı tərəfindən edilən ilk hücumdan sonra üç zirehli diviziya Burqebusun şimalındakı Alman mövqelərinə zərbələr endirməyə başladı, lakin ilk 11 km-i uğurla keçdikdən sonra ingilislər güclü müqavimət göstərdilər və yüksəkliyi ələ ala bilmədilər.[82] Bu vaxt general Quy Simondsun 2-ci Kanada korpusu Vererə ("Atlantik" əməliyyatı) hücum etdi.[83] 2-ci korpus möhkəm müdafiə olunan əraziyə daxil oldu: yeddi gün davam edən döyüşdə kanadalılar 2800 nəfərini itirdi və Verer yaxınlığındakı təpə 8 avqusta qədər almanların əlində qaldı.[80]

Əməliyyatın təhlili[redaktə | mənbəni redaktə et]

İngilis hərbi tarixçisi Entoni Bivor "Çarnvud" əməliyyatında müttəfiqlərin qələbəsinin yarımçıq olduğunu düşünür. Kannın böyük bir hissəsini ələ keçirməsinə baxmayaraq,ingilislər və kanadalılar müttəfiqlərin hərbi mövcudluğunu yaratmaq üçün dayaq yarada bilmədilər;1-ci Kanada ordusunun əsas dayağı,hissəsi hələ də İngiltərədə Normandiyaya göndərilməsini gözləyirdi.[73] Amerikalı həmkarı Karlo Deste[en],əməliyyatın şübhəsiz ki,2-ci ordunun vəziyyətini yaxşılaşdırdığını iddia edir,lakin şəhərin cənubundakı dağlıq ərazilər almanların əlində qaldı və bu,Kannın ələ keçirilməsini faydasız etdi. O,şəhərin ələ keçirilməsinin çox əhəmiyyətsiz olduğunu və qələbənin çox gec olduğunu yazır.[84] Avstraliya müharibə müxbiri Çester Vilmot[en], Montqomeri qoşunlarını Almaniyanın işğalı altındakı Paris üçün davamlı təhlükə altında saxlamaq,cənubunu,fabrikləri və nəqliyyat şəbəkəsi ilə ələ keçirməsinin daha əhəmiyyətli uğur olacağını iddia etdi.[34] Tarixçilər Con Bakli və Terri Kopp qeyd edirlər ki,şəhərin işğal edildiyi vaxta qədər,iyunun sonu - iyulun əvvəlində gedən döyüşlərdən zəifləyən almanlar hələ də Orn çayının cənubundakı yüksəkliklərdə müdafiə mövqeləri qurmağı bacardılar.[70][39] Bu mövqelər müttəfiqlərin Falez əməliyyat sahəsinə girməsinin qarşısını aldı [34] Kopp sonrakı işlərində yazır ki,Çarnvud əməliyyatı ilə ingilis 2-ci ordusu mühüm əməliyyat qələbəsi qazandı.[85]

Əməliyyat bitdikdən dərhal sonra Müttəfiqlərin baş komandanı,general Dvayt Eyzenhaver,irəliləmə ehtimalına dair şübhələrini bildirdi: ona elə gəlirdi ki,almanlar hələ də Normandiyada müttəfiqləri saxlaya bilərlər. Montqomeri komandirinin pessimizmini bölüşmədi — onun fikrincə,müdafiə olunan almanların inadkarlığı ümumiyyətlə müdafiənin dayanıqlığına dəlil deyildi.[86] Feldmarşal Ervin Rommel eyni fikirdə oldu:o, polkovnik-leytenant Sezar fon Hofakerə,Fransadakı cəbhə xəttinin yalnız daha üç həftə davam etdiriləcəyini söylədi. Hofaker alman müqavimətinin üzvü idi və Adolf Hitlerə qarşı 20 iyul sui-qəsdi planı ilə əlaqələndirildi. Tarixçi Simon Tryunun fikrincə,Rommelin bu sözləri planlaşdırılan sui-qəsdin dəqiq tarixinin müəyyənləşdirilməsinə səbəb oldu.[87]

Bir ingilis hərbçi Kanndakı dağıntıdan bir qızı keçirir. 10 iyul,1944-cü il

İyun ayında müdafiə əsnasındakı əhəmiyyətli itkilər,alman komandanlığında ciddi və ağrılı dəyişikliklərə səbəb oldu. 1 iyulda "Qərb" tank qrupunun komandiri Leo fon Şveppenburq Henrix Eberbax ilə əvəz edildi. Fon Şveppenburq, Hitlerin təşviqatla bağlı mövqeyi ilə razılaşmadığı üçün işdən qovuldu. Vermaxtın Qərb komandanlığının komandiri Gerd fon Rundştedt istefa verdi.[88] Axşam, Vermaxtın Ali Komandirliyinin qərargah rəisi,feldmarşalı Vilhelm Keytel ilə telefon danışığı zamanı o,məsləhətində:"Sülh bağlayın,axmaqlar" deyə bildirdi.[89] Rundştedt Şleppenburqun geri çəkilmək tövsiyəsini təsdiqləməsi üçün izahat verməli olduqda,belə cavab verdi:"Əgər nə etdiyimizi soruşsan,gəl bura bu qarışıqlıqla məşğul ol."[90] Ertəsi gün,bəlkə də "səhhəti ona vəzifələrinin öhdəsindən gəlməyə imkan vermədiyi" barədə məlumat verildikdən sonra Rundştedt "Qərb" komandanlığının başçısı vəzifəsindən istefa verdi; onu,Gunter fon Klyuqe əvəz etdi.[90] Kann bölgəsindəki və Sen-Lo bölgəsindəki qanlı döyüşlər qısa müddətdə Eberbax və Klyuqeni,sələflərinin haqlı olduğuna inandırdı.[91] Alman qoşunları çox ağır itki vermişdi,bu da Hitlerə "V" qrupu ordusuna əks hücumu müvəqqəti olaraq dayandırmaq və cəbhəyə kifayət qədər möhkəmlətmə gələnə qədər müdafiəyə davam etmək əmrini verməsinə səbəb oldu.[87]

Müqəddəs Pera kilsəsində ingilis tank əleyhinə QF 6 qurucu silahının və iki Şerman tankının hesablanması.10 iyul 1944-cü il.

Saymon Tryu iddia edir ki,Kannın şimal hissəsinin tutulması,müttəfiqlərin "səylə və uzun müddət" gəldiklərinə inandıraraq,fransız əhalisinə psixoloji təsir göstərdi və Fransanın qurtuluşunun gələcəkdə uzun olmayacağını söylədi.[87] Müttəfiqlərin sahilə endiyi gündən Çarnvud əməliyyatının sona çatan gününə qədər zərərləri,xəstəlik,fiziki və psixoloji tükənmə səbəbindən təxliyə edilənləri saymadan itkisi 30.000-dən çox insanı təşkil etdi.[92] Con Backli,Çarnvud əməliyyatı üçün ideyanın yaxşı olduğunu düşünür,ancaq siyasi təzyiqdən təsirlənmiş onun planının tətbiqindən daha yaxşı olduğunu bildirdi. Baklidən fərqli olaraq,Tryu bütün cəbhə boyu genişmiqyaslı hücum planının işlədiyinə inanır,alman qoşunlarının bütün hücum gücünün fərdi inkişaf edən müttəfiq hissələrə cəmləşməsinin qarşısını aldı.[93] Tryu,əməliyyatda sürətli irəliləyiş olduğunu düşünür,lakin bu döyüşün bütün əməliyyatdaən çətin bir olduğunu söylədi.[94]

Kannın bombardman edilməsi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əməliyyat zamanı qəbul edilən ən mübahisəli qərarlardan biri də Kann şəhərinin bombardmanı oldu. Briyaniya tarixçisi Maks Hastings yazır ki, bu hücum hərkəs tərəfindən "bütün müharibənin ən yararsız hava hücumlarından biri" kimi qiymətləndirilir.[32] Antoni Bivor bu qiymətləndirmə ilə razılaşır və bombardmanı "fəlakət" adlandırır.[95] Tarixçi Maykl Reynolds onun nəticələrini "faciəvi" olaraq xarakterizə edir.[96] Karlo D'Este iddia edir ki, bombardman nəinki, 1-ci korpusa tapşırığın öhdəsindən gəlməyə kömək etməyib, hətta onun qarşısını alaraq qoşunların şəhər ərazisindən keçməsini çətinləşdirib. Tarixçi, korpus komandiri Kingston-Mak Klafri və Sulli Zukermandan sitat gətirərək bildirir ki, onlar azad edilən Kann bölgəsindəki hava hücumunun nəticələrini araşdıran və bombalanma zamanı düşmənin heç bir əhəmiyyətli hərbi hədəfinin məhv edilmədiyi qənaətinə gəlmişdilər: müttəfiqlər nə almanların hərbi qüvvəsinə, nə də tanklarına zərər vura bilməmişdilər. Bundan əlavə, 3-cü diviziyanın əsgərləri arasında dindirilmələr aparılan zaman onların çoxu nəyə görə xetli sayda bombardmançıların havaya qaldırılmasını anlamadıqlarını bildirmişdilər.[97]

Bununla yanaşı, əks fikirlər də mövcuddur. 3-cü diviziyanın tarixçisi Norman Skarfe yuxarıdakı dəlillərlə razılaşmır: hava hücumu nəticəsində əsgərlərin “... ilk dəfə sərbəst nəfəs aldıqlarını iddia edir. Hərbi Hava Qüvvələrinin tam dəstəyi onlara cəsarət verdi "... və insanları təşviq edildi". Kanada tarixçisi Çarles Steysi hücumun ardından bəzi Kanada birləşmələrinin əsgərlər arasında əhval-ruhiyyənin artdığını bildirdiyinə istinadən oxşar mövqe tutur.[98] Vilmot hesab edir ki, bu səbəbdən bombardman vacib idi: hava hücumu 2-ci Ordunun əsgərlərinin əhval-ruhiyyəsini artırdı və müvafiq olaraq şəhəri müdafiə edən Alman qüvvələri arasında çaxnaşma yaratdı.[34] Ələ keçirilən almanların 21-ci Ordu Qrupunun kəşfiyyat hesabatı ümumiyyətlə bombardmanı "həlledici" adlandırır: hücu zamanı Kannın şimalında Lüftvaffenin piyada alayının qərargahının dağıdıldığı və şəhərin şimalındakı mövqelərdə olan alman qüvvələrinin ertəsi gün səhər yeməyindən və sursat təchizatından kəsildiyi bildirildi.[98]

Piter Grey hava hücumunun hər iki tərəfin əhval-ruhiyəsinə təsir etdiyini, ancaq bunun müvəqqəti olduğunu yazır.[99] Döyüş kampaniyanın rəsmi İngilis tarixçisi, L.F.Ellis, Trev və Budsey ilə birlikdə bombardmana alternativ bir fikir irəli sürür. Onların mülahizəsinə görə basqının məqsədi şəhərdəki təchizat xətlərinə ziyan vurmaq idi. Bu da düşmənə dəstək qüvvələrinin almağa maneə törətdi və şəhəri müdafiə edən alman qoşunlarının cənubdan (Orne çayı boyunca) geri çəkilməsinə maneə törətdi.[55][56] Nəticədə, Piter Grey heç kimin "şəhərin" niyə bombalandığına "suala qənaətbəxş bir cavab verə bilmədiyi qənaətindədir.[100]

İngilis əsgər azad edilmiş Kanndakı viran qalmış yol ilə gedən yaşlı bir qadına kömək edir.

İngilis əməliyyatların araşdırma mütəxəssislərinin gəldikləri nəticəyə göstərir ki, Kanın şimal-qərbindəki ilk hədəfin bombalanması kifayət qədər dəqiqdir: 90% (bombaların 90% düşdüyü bölgə). Bu əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş hədəf zonasının mərkəzindən cəmi 200-300 metr şərqdə olmuşdur. İşğal olunmuş ərazinin tədqiqi, Alman tərəfinin həqiqətən güclü zərər gördüyünü ortaya qoydu: xüsusən də bombalanma zamanı həmin ərazidə olan 40 yük maşınının 10-nun dağıntıları tapılmışdı. Hava hücumundan ərazinin müttəfiqlərin əlinə keçməsinə qədər keçən 48 saat müddətində, almanlara ilkin zərbədən ayılmağa və zədələnmiş texnikanın bir hissəsini xilas etməyə imkan verdi. "Şimal Kan" adlanan ikinci bombardmana məruz qalan bölgəni araşdırarkən 90%-li nəticəni təmin etmək mümkün olmadı, ancaq bu bölgənin bombalanmasının həm müttəfiq, həm də Almaniyanın hərbi nəqliyyatının hərəkətində əhəmiyyətli bir ləngiməyə səbəb olduğu qeyd edildi. Belə ki, yollar kraterlər və dağıntılarla dolu olduğundan texnikanın irəliləməsinə ciddi maneə törədirdi. Mütəxəssislər "Çarnvud" əməliyyatının ümumi uğurunun bombardmandan az asılı olduğu qənaətinə gəldilər, eyni zamanda bombardmançıların daha təsirli istifadəsi üçün bəzi tövsiyələr verildi. Belə ki, düşmənin qarışıqlığından maksimum yararlanmaq üçün tez partlayan bomba istifadə etmək, daha kiçik piyadalar əleyhinə bombalar atmaq və bombardmandan dərhal sonra quru qüvvələrini irəli çəkmək tövsiyə edildi. Məsləhətlər qəbul edildi və effektiv strateji bombardman üçün dəyəri, "Kobra", "Traktabl" və "Totaliz" kimi sonrakı müttəfiq əməliyyatlarında göstərildi.[101]

Kannın bombardman edilməsinin nəticələri.

İngilislər əvvəlcə hava hücumunda öldürülən mülki şəxslərin sayını 6000 səviyyəsində qiymətləndirdi, lakin 21-ci Ordu Qrupuna təhkim edilmişı Sovet hərbi müxbiri, podpolkovnik Kraminov itki sayının 22 minə yaxın olduğunu bildirmişdi. Bu ifadə sonradan Fransız kommunistləri tərəfindən müharibədən sonrakı İngilislər əleyhinə təbliğatda istifadə edildi.[95] Məsələ ilə bağlı aparılan istintaqın nəticələri ümumilikdə əməliyyat zamanı təxminən 300-400 fransızın öldüyünü göstərdi.[7] Davamlı bombardmana baxmayaraq, Kann əhalisi həqiqi sevinc və rahatlıq ifadə edirdi. Şəhər müttəfiq əsgərlərini isti qarşıladı, fransızlar xatırlayır ki, "Kann şəhərinin bütün əhalisi onları qarşılamaq üçün küçələrə axışmışdı." Ellis bu qarşılamanı "xoşagəlməz" adlandırsa da, şəhərə daxil olan müttəfiqlərin heç bir hərbi hissəsinin şikayəti yox idi.[94][66][102] Steysi şəhər sakinlərinin "şəhərlərini, o cümlədən Kanada qoşunları tərəfindən azad edildiyini görməkdən çox məmnun olduqlarını" iddia edir.[98] Bivor şəhər əhalisinin əksəriyyətinin baş verən bütün hadisələrdən sarsıldığını vurğulayaraq, xatırlayır ki, "qadınların çoxu... əzab və işgəncədən ağlayırdı".[73] İyunun 12-də Fransa Müqaviməti üzvləri britaniyalılara qaçqınların yaxınlıqdakı kişi abbatlığnda və Bon Sauveur xəstəxanasının yerləşdiyi ərazidə gizləndiyini bildirdi və buna görə onlardan bu yerləri bombalamamasını xaiş etdi. Britanıyalılar fransızlara lazımi təminatları verdi və həqiqətən sonrakı döyüş əməliyyatlar zamanı bu yerlərə zərər dəymədi.[102] Qrey qeyd edir ki, müharibədən sonra insanlar öz şəhərlərini qurban hesab etməyə başladılar - bu hiss bu günə qədər davam edir və bu şəhərin müharibə xatirə-memorialında da də əks olunur.[103]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ Trew, 2004. səh. 40
  2. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 Trew, 2004. səh. 32
  3. ↑ 1 2 3 Trew, 2004. səh. 39
  4. ↑ Trew, 2004. səh. 42
  5. ↑ 1 2 3 4 5 6 Trew, 2004. səh. 35
  6. ↑ 1 2 3 Trew, 2004. səh. 46
  7. ↑ 1 2 Stacey, 1960. səh. 160
  8. ↑ Williams, 2004. səh. 24
  9. ↑ Ellis, 2004. səh. 78
  10. ↑ Ellis, 2004. səh. 81
  11. ↑ Vat, 2003. səh. 146
  12. ↑ Cawthorne, 2005. səh. 41
  13. ↑ 1 2 Vat, 2003. səh. 114
  14. ↑ Ellis, 2004. səh. 250
  15. ↑ 1 2 Vat, 2003. səh. 139
  16. ↑ 1 2 Taylor, 1999. səh. 76
  17. ↑ Clay, 1950. səh. 262—263
  18. ↑ 1 2 3 Clark, 2004. səh. 21
  19. ↑ Ellis, 2004. səh. 272
  20. ↑ Hastings, 2006. səh. 138
  21. ↑ Wilmot, 1997. səh. 334
  22. ↑ Hart, 2007. səh. 108
  23. ↑ Reynolds, 2002. səh. 13
  24. ↑ 1 2 Copp, 2003. səh. 113
  25. ↑ 1 2 Scarfe, 2006. səh. 68—69
  26. ↑ Keegan, 2004. səh. 187
  27. ↑ 1 2 Daglish, 2005. səh. 36
  28. ↑ D'Este, 2004. səh. 251
  29. ↑ Copp, 2003. səh. 99
  30. ↑ 1 2 3 Vat, 2003. səh. 150
  31. ↑ 1 2 D'Este, 2004. səh. 298
  32. ↑ 1 2 Hastings, 2006. səh. 222
  33. ↑ Stacey, 1960. səh. 157
  34. ↑ 1 2 3 4 5 Wilmot, 1997. səh. 351
  35. ↑ 1 2 3 4 5 6 Keegan, 2004. səh. 188
  36. ↑ Cirillo, 2001. səh. 99
  37. ↑ 1 2 Ellis, 2004. səh. 310
  38. ↑ 1 2 Jackson, 2006. səh. 61
  39. ↑ 1 2 Buckley, 2006. səh. 31
  40. ↑ Buckley, 2006. səh. 49
  41. ↑ Trew, 2004. səh. 34—37
  42. ↑ 1 2 3 Ellis, 2004. səh. 311
  43. ↑ 1 2 3 Copp, 2003. səh. 101
  44. ↑ Hastings, 2006. səh. 222—223
  45. ↑ 1 2 Meyer, 2005. səh. 473
  46. ↑ 1 2 Reginald, 1984. səh. 46
  47. ↑ 1 2 3 Reynolds, 2001. səh. 152
  48. ↑ Copp, 2003. səh. 102
  49. ↑ Swanston, 2007. səh. 278
  50. ↑ Meyer, 2005. səh. 472473
  51. ↑ Ellis, 2004. səh. 311—312
  52. ↑ Keegan, 2004. səh. 189
  53. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Cawthorne, 2005. səh. 120
  54. ↑ Trew, 2004. səh. 36
  55. ↑ 1 2 Ellis, 2004. səh. 313
  56. ↑ 1 2 3 4 Trew, 2004. səh. 37
  57. ↑ Vat, 2003. səh. 153
  58. ↑ 1 2 3 4 5 Copp, 2003. səh. 103
  59. ↑ 1 2 3 4 D'Este, 2004. səh. 318
  60. ↑ 1 2 Ellis, 2004. səh. 314—315
  61. ↑ 1 2 Copp, 2003. səh. 104
  62. ↑ Copp, 2003. səh. 103—104,296-297
  63. ↑ 1 2 Copp, 2003. səh. 105
  64. ↑ Wood, 2007. səh. 92
  65. ↑ Wood, 2007. səh. 93
  66. ↑ 1 2 Ellis, 2004. səh. 316
  67. ↑ Wood, 2007. səh. 99
  68. ↑ 1 2 D'Este, 2004. səh. 319
  69. ↑ 1 2 3 4 Hastings, 2006. səh. 223
  70. ↑ 1 2 3 4 5 6 Copp, 2003. səh. 106
  71. ↑ Hastings, 2006. səh. 225—226
  72. ↑ Hastings, 2006. səh. 227
  73. ↑ 1 2 3 Beevor, 2009. səh. 273
  74. ↑ Forty, 2004. səh. 29
  75. ↑ Copp, 2003. səh. 86
  76. ↑ Cawthorne, 2005. səh. 121
  77. ↑ 1 2 Vat, 2003. səh. 158
  78. ↑ D'Este, 2004. səh. 339–341
  79. ↑ Wood, 2007. səh. 99—100
  80. ↑ 1 2 Hastings, 2006. səh. 249
  81. ↑ Vat, 2003. səh. 159
  82. ↑ Reynolds, 2001. səh. 170–171
  83. ↑ D'Este, 2004. səh. 357
  84. ↑ D'Este, 2004. səh. 318—319
  85. ↑ Copp, 2004. səh. 94
  86. ↑ Wilmot, 1997. səh. 352
  87. ↑ 1 2 3 Trew, 2004. səh. 47—48
  88. ↑ Ellis, 2004. səh. 320—322
  89. ↑ Wilmot, 1997. səh. 347
  90. ↑ 1 2 Hastings, 2006. səh. 207
  91. ↑ Copp, 2003. səh. 109
  92. ↑ Copp, 2003. səh. 110
  93. ↑ Buckley, 2006. səh. 8
  94. ↑ 1 2 Trew, 2004. səh. 44
  95. ↑ 1 2 Beevor, 2009. səh. 269
  96. ↑ Reynolds, 2001. səh. 153
  97. ↑ D'Este, 2004. səh. 315
  98. ↑ 1 2 3 Stacey, 1960. səh. 158
  99. ↑ Buckley, 2007. səh. 166
  100. ↑ Buckley, 2007. səh. 167
  101. ↑ Copp, 2000. səh. 71—77
  102. ↑ 1 2 Stacey, 1960. səh. 163
  103. ↑ Buckley, 2007. səh. 158,168

Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Canada at War: The Battle of Caen, 1944 Kanada Müharibədə: Kann döyüşü Arxivləşdirilib 2012-02-04 at the Wayback Machine (ing.)

Vikianbarda Çarnvud əməliyyatı ilə əlaqəli mediafayllar var.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Çarnvud_əməliyyatı&oldid=7166628"