İsa Kapayev

İsa Suyun oğlu Kapayev
Təxəllüsü	İsa Kapayev
Doğum tarixi	16 iyun 1949
Doğum yeri	Erkin Yurd aulu, Noğay rayonu, Qaraçay-Çərkəz Respublikası
Vətəndaşlığı	Rusiya
Milliyyəti	noğay türkü
Təhsili	M.Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutu
İxtisası	İnşaat mühəndisi
Fəaliyyəti	yazıçı, şair, dramaturq, jurnalist, folklorçu
Fəaliyyət illəri	1974 -
Əsərlərinin dili	noğayca, rusca
Janrlar	şeir, pyes, roman, tərcümə
İlk əsəri	"Ocağa inam" hekayəsi
Mükafatları	Əməkdar Mədəniyyət xadimi (Rusiya), Əməkdar Mədəniyyət xadimi (Qazaxıstan)

İsa Kapayev (noğayca: Иса Суюн улы Капаев; 16 iyun 1949, Erkin-Yurt) — noğay yazıçısı, şairi, publisisti, tərcüməçisi, folklorçusu, Qaraçay-Çərkəz Respublikasının xalq yazıçısı, Rusiya Federasiyasının Əməkdar mədəniyyət xadimi

Həyatı

İsa Suyun oğlu Kapayev 16 iyun 1949-cu ildə Qaraçay-Çərkəz Respublikasının Adıge- Xabl (Noğay) rayonunun Erkin Yurd (indiki Erkin Xalq) aulunda məşhur şair Suyun Kapayevin ailəsində dünyaya göz açmışdır. Orta təhsilini tamamladıqdan sonra Rostov Mühəndis-İnşaat İnstitutunda təhsil almışdır. 1975-ci ildə Moskvada Maksim Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunu bitirmişdir. Bir müddət "Lenin yolu" qəzetində jurnalist kimi çalışmışdır.

İsa Kapayev 1978-ci ildə N.Ostrovski adına Ümumittifaq ədəbi müsabiqəsinin qaliblərindən biri olmuşdur, 1998-ci ildə o, U.Əliyev adına Beynəlxalq mükafata layiq görülmüş, 2008-ci ildə isə Qaraçay-Çərkəz Respublikası Prezdentinin mükafatçısı olmuşdur. Yazıçının "Ölümsüz ölüm" (Stavropol, 2004) tarixi essesi Rusiya və Qazaxıstanda bir neçə dəfə işıq üzü görmüş, kitabın Qazaxıstan nəşri "Ölümsüz səhra" (Astana: 2008) adı altında oxuculara catdırılmışdır. 1991–1996-cı illərdə İsa Kapayev rusca dərc olunan "Qıpçaq ayı" ("Половецкая луна") adlı noğay ədəbi-publisistik dərgisinin baş redaktoru kimi fəaliyyət göstərmişdir. Həmin dərginin ilk sayında Sovet hakimiyyəti dövründə yasaq olunmuş məşhur noğay dastanı "Edigey" ruscaya tərcümədə dərc olunmuşdur. İsa Kapayev "Qıpçaq ayı" ədəbi-publisistik jurnalının baş redaktoru olduğu dönəmdə noğayların və digər türk xalqlarının tarixinə dair həmin dövrə qədər məlum olmayan çoxsaylı materiallar bu dərgidə oxuculara çatdırılmışdır.

2002–2004-cü illərdə İsa Kapayev Rusiya Federasiyası Prezidentinin təqaüdünə layiq görülməklə yanaşı, həm də böyük mədəni işlər həyata keçirməkdədir. Belə ki, o, Qaraçay — Çərkəz Respublikasının Erkin Xalq aulunda Noğay Xalq Tarix və Mədəniyyət Muzeyini yaratmışdır. İsa Kapayev Qaraçay-Çərkəz Respublikasının xalq yazıçısı fəxri adı ilə yanaşı, Rusiya Federasiyasının Əməkdar mədəniyyət xadimi adını daşımaqla, Qazaxıstan Respublikasının Mədəniyyət xadimi fəxri döş nişanına da layiq görülmüşdür. İsa Kapayevin adı 2006-cı ildə "Rusiyanın ən yaxşı adamları" siyahısına, 2016-cı ildə isə "Müasir Rusiyanın tarixçiləri" Ensiklopedik lüğətinə salınmışdır. O, həmçinin Moskva şəhərindəki Ümumrusiya Ədəbi Dostluq Heyətinin üzvüdür. İsa Kapayev hazırda Çerkessk şəhərində yaşayır.

Ailəsi

Xanımı Gəldixan Kumratova (1944–2003) noğay şairidir. Onların üç övladı olmuşdur. Atası Suyun İmaməliyeviç Kapayev (1927–2001) noğay şairi və yazıçısı, Qaraçay — Çərkəz Respublikasınıb Xalq yazıçısı olmuşdur.

Yaradıcılığı

İsa Kapayevin ilk hekayəsi 1968-ci ildə nəşr olunmuşdur. Əsərlərini doğma noğay dilində yazan yazıçının yaradıcılığı janr baxımından olduqca zəngindir. 1974-cü ildə Moskvada nəşr olunan "Yunost" jurnalında "Ocağa inam" hekayəsi ilə debüt etmiş və həmin hekayəyə görə bu nəşrin mükafatına layiq görülmüşdür. Bundan sonra İsa Kapayev ardıcıl olaraq "Drujba narodov", "Znamya", "Don" və digər jurnallarda maraqlı əsərlərlə çıxış etmişdir. "Kurjın" adlı ilk kitabı 1975-ci ildə yayınlanmışdır.

İsa Kapayevin indiyə qədər noğay və rus dillərində 30-dan artıq müxtəlif mövzuda kitabları işıq üzü görmüşdür, əsərlərinin xeyli hissəsi "Sovremennik", "Sovetski pisatel", "Sovetskaya Rossiya", "Molodaya qvardiya", "Qolos-Press" və s. kimi Rusiya nəşriyyatlarında yayınlanmışdır. Bundan əlavə, onun kitabları və ayrı-ayrı əsərləri Qazaxıstan, Türkiyə, Bolqarıstan, Ukrayna, Polşa və digər ölkələrdə də yayınlanmışdır. Yazıçının "Sıntaslı haqqında dastan" kitabı Qazaxıstanda qazax dilində iki dəfə oxuculara təqdim olunmuşdur. 1970-ci illərin sonu — 1980-ci illərin əvvəllərində onun "Sintaslı əfsanəsi", "Salam, Mixail Andreyeviç!", "Harmonist" romanları və "Vağzal" romanı yayımlanmışdır. "Düşüncələr kitabı" (1989, 1991) adlı romanı yazıçının bədii yaradıcılığında mühüm bir mərhələ təşkil edir. Onun 2000-ci ildə "Uçan kölgələr" tarixi povesti nəşr olunmuşdur.

İsa Kapayevin bədii nəsri müəyyən qədər rus yazıçıları A.P.Çexov və F.Dostoyevskinin ənənələrinin davam etdirilməsi baxımından səciyyəvidir. O, bədii axtarışları ilə noğay ədəbiyyatına dərin psixologizm və fəlsəfilik gətirmişdir.

Orijinal, bənzərsiz yazı tərzinə malik olan müəllifin əsərlərində noğay xalqının milli kimlik problemi önəmli yer tutur. Müəllif yaradıcılığında dram janrı da xüsusi yerlərdən birini tutmaqdadır. Onun müxtəlif dövrlərdə qələmə aldığı pyeslər Qaraçay-Çərkəz və Dağıstan Respublikalarında tamaşaya qoyulmuşdur. Müəllifin noğay dilində nəşr olunmuş seçilmiş əsərlərinin dörd cildliyinə onun "Sarayçıkin alovlu qəlbi" tarixi essesi, "Mən qəlbən Səma qurdu olan noğayam" və orta əsrlər noğay yıraularının (jraularının) yaradıcılığı ilə bağlı tədqiqat işləri daxil edilmişdir.

İsa Kapayev yazıçı, şair, publisist, tərcüməçi və nasirliyi ilə yanaşı, həm də noğay və rus leksikologiyası, leksikoqrafiyası, lüğətçilik sahəsində yaxından fəaliyyət göstərən dilçi-tədqiqatçılardandır. Onun müəllifi və tərtibçisi olduğu "Rus-noğay danışıq kitabı" (Stavropol, 2007) maraq doğurmaqdadır. İsa Kapayevin elmi tədqiqatları Moskva, Astana, Astraxan, Mahaçqala və başqa elmi mərkəzlərdə çıxan müxtəlif türkoloji dərgilərdə yayınlanmışdır. Müəllifin "Mifoloji lüğət təcrübəsi" Noğay mifləri, əfsanələri, inancları" (Moskva, "Qolos- Press", 2012) kitabı ona xüsusi şöhrət gətirmiş və tükologiya elminin inkişafına mühüm töhfə kimi qiymətləndirilmişdir.

İsa Kapayev yaradıcılığının ən maraqlı səhifələrindən birini təşkil edən "Tale qılıncı" kitabı 2017-ci ildə Moskvadakı "Qolos-Press" nəşriyyat tərəfindən oxuculara təqdim olunmuşdur. Kitab müəllif tərəfindən əlavələr və dəyişikliklərlə zənginləşdirilmiş tarixi tədqiqatdan ibarətdir. Onlardan birincisində esse janrında noğay hökmdarlarından olan tanınmış sərkərdə və dövlət başçısı Edigenin ömürlüyü maraqlı şəkildə ortaya qoyulursa, "Tale qılıncı" tədqiqatında çoxsaylı sənədli materiallar əsasında Kiçik Noğay Ordasındakı (1550–1640) dövlət quruluşunun yaranması ilə bağlı məsələlərə toxunulur. Xronologiyaya ciddi riayət etməklə, müəllif burada orta əsrlər noğaylarının Türkiyə, İran və Rusiya kimi dövlətlərlə olan qarşılıqlı əlaqələrini işıqlandırmışdır. Əsərin maraq doğuran digər bir cəhəti ondan ibarətdir ki, tədqiqatda noğay xalqının dəyərli xalq rəvayətləri, inancları, toponimik adları və tarixi dövlət xadimləri ilə bağlı əlaqələri də buraya daxil edilmişdir. İsa Kapayevin əsərləri rus, bolqar, polyak, qazax, qaraqalpaq və başqa dillərə çevrilmişdir.

Tərcümə fəaliyyəti

İsa Kapayev orijinal yaradıcılıqla paralel tərcümə ilə də məşğul olmaqdadır. O, "Orxon-Yenisey abidələri"ni müasir noğay dilinə çevirməklə yanaşı, Yusuf Balasağunlunun, Əhməd Yasəvinin, Seyfi Sarayın, Qütbün, Yuğnikinin şeirlərindən xeyli nümunələri noğay dilində səsləndirmiş və həmin tərcümələr "Noğay poeziyası antologiyası" (Çerkessk, 2013) kitabına daxil edilmişdir.

Mükafatları

• "Yunost" dərgisinin mükafatı (1974)
• N.Ostrovski adına Ümumittifaq ədəbi müsabiqəsinin qalibi (1978)
• U.Əliyev adına Beynəlxalq mükafat laureatı (1998)
• Qaraçay-Çərkəz Respublikası Prezdentinin mükafatçısı (2008)
• Qaraçay-Çərkəz Respublikasının xalq yazıçısı
• Rusiya Federasiyasının Əməkdar mədəniyyət xadimi
• Qazaxıstan Respublikasının Mədəniyyət xadimi

Kitabları

• Есть такие парни : Повести / Авториз. пер. с ногайск. А. Ланщикова. -
• Москва: Современник, 1977. — 206 с.
• Вокзал: Роман, повести, рассказы: Пер. с ногайск. Москва: 1982
• Аквариум: Пьеса в 3 д / (с Юрий Шидов). — Москва: ВААП-информ,1983. — 72 с.
• Как Мархаба правду нашла : Сказка в 2 д. для детей мл. шк. возраста ,Москва: 1985
• Гармонистка : Повести, рассказ: Пер. с ногайск. Москва: 1985
• Ветеран: Комедия в 2 д. , Москва: 1985
• Шел человек по улице: Повести и рассказы: Пер. с ногайского , Москва: 1987
• Сказание о Сынтаслы: Повести / Авториз. пер. с ногайск. А. Ланщикова — Москва: Сов. Россия, 1988. 190 c.
• Книга отражений: Роман / [Пер. с ногайс. авт. и Э. Сергеевой]. -
• Черкесск: Карачаево-Черкес. кн. изд-во, 1996. – 604 с.
• Уплывающие тени: Повесть в ист. преданиях; Мародеры Великой
• степи: Ист. Эссе, Москва: 1999
• Бессмертная смерть: Ист. эссе , Москва: 2004
• Маскарад по-ногайски: пьеса в двух актах , Москва: 2006
• Мойынтымар : ятлавлар, миниатюрлар, хабарлар, повесть / Черкесск :
• Карашай-Шеркеш респ. китап баспасы, 2007. – 293 с.
• Русско-ногайский разговорник , Москва: 2007
• Мониста: повесть. Рассказы. Миниатюры. Стихи. Сказки , Москва: 2008
• Синие снега: избранное : перевод с ногайского , Москва: 2008
• Ногайские мифы, легенды и поверья: опыт мифологического словаря / -
• Москва: Голос-Пресс, 2012. – 422 c.
• Меч судьбы : исторические исследования , Москва: 2017

Ədəbiyyat

• Суюнова, Насипхан Хусиновна. Национальный мир ногайской прозы. Творчество Исы Капаева : Автореф. дис. на соиск. учен. степ. к.филол.н. : 1998
• Суюнова Н. Х. И жизнь продлится…: Худож. мир Исы Капаева / — Ставрополь: Ставропольсервисшкола, 1999. — 151 с.
• Литературы народов России: XX в.: Словарь (1100 nüs.). М.: Наука. Под ред. Н. С. Надъярных. 2005. 216. ISBN 5-02-010208-3.
• Nizami Tağısoy. İsa Kapayevi tanıyırıqmı? "Xalq cəbhəsi" qəzeti, 13 iyun 2018