İstanbuldakı sinaqoqların siyahısı
İstanbuldakı sinaqoqlar — Bizans imperiyası dövründə şəhərə ilk gələn yəhudilərin dini ehtiyacları üçün qurulan ibadət yerləridir. Sənədlərdə qeyd olunur ki, İstanbulda ilk sinaqoq e.ə.318-ci ildə misgərlərlə məşğul olan yəhudilərin yaşadığı Halkopratiya məhəlləsində tikilmişdir.[1][2][3] Bu sinaqoq, II Feodosi dövründə kilsəyə çevrilsə də, hər dövrdə şəhərin müxtəlif yerlərində sinaqoqlar varlığını davam etdirmişdir. 1453-cü ildə İstanbulun türklər tərəfindən fəthindən sonra yəhudilər İstanbulda öz varlıqlarını davam etdirdilər. Osmanlı imperiyası 1492-ci ildə İspaniyadan sürgün edilən yəhudilərə sığınacaq verdiyi üçün, Osmanlı torpaqlarında yəhudilərin sayı xeyli artdı.[3][4] Türkiyədə cümhuriyyət elan edildikdən sonra ölkənin hər yerindən çoxlu yəhudi İstanbulda məskunlaşdı.
Hazırda Türkiyədə 20 minə yaxın yəhudi olduğu düşünülür. Onların təxminən 18 mini İstanbulda yaşayır. İstanbuldakı yəhudilərin əksəriyyəti ispan əsilli Səfərad yəhudiləri və 500-ə yaxın Aşkenazi yəhudiləri var.[5] Türkiyə baş ravvinliyi türk yəhudilərinin qanuni təmsilçiliyini öz üzərinə götürüb. Baş Rabbinatın qərargahı İstanbulda yerləşir. Baş ravvinliyin səlahiyyətini tanımayan və muxtar icma təşkil edən karaimlərin sayı isə 80-ə yaxındır.[5]
Bütün Türkiyədə olduğu kimi İstanbulda da sinaqoqlar vəqf statusuna malikdir. İstanbulda yəhudi icmasının ibadətlərini yerinə yetirmələri üçün davamlı olaraq xidmət edən 20 sinaqoq var. Onlardan 3-ü yalnız yay aylarında açıq olur. İstanbulun ən qədim sinaqoqları XV əsrdən bəri davamlı olaraq istifadə edilən Ahrida və Yanbol sinaqoqlarıdır.[5]
İstanbulda yəhudi icmasının istifadəsi üçün ayrılmış 8 dəfn yeri var. Bunlar Kuzquncuq, Hasköy, Ortaköy, Ulus, Şişli, Bağlarbaşı, Acıbadəm və Kilyosda yerləşir.[5] Kilyosda 1991-ci ildə icmaya ayrılan qəbiristanlıq ərazisi icmanın ən yeni dəfn ərazisidir.[6][7]
Memarlıq xüsusiyyətləri[redaktə | mənbəni redaktə et]
İstanbuldakı sinaqoqlar memarlıq baxımından çox biri-birindən çox fərqlənirlər.[8] Sinaqoqların memarlıq xüsusiyyətləri tikildiyi dövrün zövqünə və meyillərinə görə dəyişir. Mühacir sinaqoqlarında köçən bölgənin memarlıq xüsusiyyətlərini görmək olar. Uzun illər zəlzələlər və yanğınlar nəticəsində tez-tez zədələnən sinaqoqların orijinallarına sadiq qalınaraq əsaslı dəyişikliklərlə təmir edilmiş və ya yenidən qurulmuşdur.
Sinaqoqlar düzbucaqlı və ya dörd künclüdürlər. Bir çoxları taxta və hörgüdən istifadə etməklə tikilmişdir. Demək olar ki, hamısının dam örtüyü taxtadır. Demək olar ki, heç birində günbəz elementi yoxdur.[8] Onlar ümumiyyətlə yəhudilərin sıx yaşadığı rayonlarda tikilirlər. Sinaqoqların bayır divarlarında bəzək əşyaları və təmtəraq yoxdur. Onların adətən həyətyanı səhəsi, bağı olur. İbadətdən əvvəl əlləri yumaq üçün həyətdə bulaq da vardır.[8] Həyəti çöldən hündür divarlarla hörülüdür. Həyətin bayıra açılan girişində Davud ulduzu motivi və sinaqoqun ivrit dilində olan lövhəsinə tez-tez rast gəlinir.
Adlandırma ənənələri[redaktə | mənbəni redaktə et]
İstanbulla bağlı ən əhatəli mənbələrdən biri olan Keçmişdən Bu günə İstanbul Ensiklopediyasının sinaqoqlar bölməsində İstanbul sinaqoqları adlarına görə 5 əsas başlıq altında yer alır. Bu qruplardan birincisini, yerləşdikləri rayona və ya yerə görə adlandırılan sinaqoqlar təşkil edir. İstanbul sinaqoqlarının əksəriyyəti bu qrupdadır. Məsələn, Bakırköy, Caddəbostan və Yeniköy sinaqoqları yerləşdikləri rayonun, Zülfaris sinaqoqu adının yerləşdiyi küçənin (indiki Perçəmli küçəsi, keçmiş Zülfaris küçəsi), Çorapçı Xan sinaqoqunun isə yerləşdiyi binanın adını almışdır.[1]
İkinci qrupa daxil olan sinaqoqlar onların təsisçilərinin və ya camaatının mənşəyinə görə adlanır. Bu sinaqoqların əksəriyyəti Bizans dövründən qalmış və ya 1492-ci il köçündən sonra yaradılmışdır. Makedoniya, Ohrid mühacirləri tərəfindən qurulan Ahrida sinaqoqu; Yanboludan gələn bolqar mühacirlərinin qurduqları Yanbolu sinaqoqunu, günümüzdə tərk edilmiş Saloniki və Verya (Veria) sinaqoqlarını bu qrup altında dəyərləndirmək olar.[1]
Üçüncü qrup sinaqoqlar isə adlarını qurucularının və ya yığıncaqlarının peşələrindən götürən sinaqoqlardır. İstanbul sinaqoqlarında belə adlar çox nadirdir. Qalatadakı Dərzilər sinaqoqu və Hasköydəki çoxdan tərk edilmiş Parça Tacirləri sinaqoqu bu sinaqoq qrupuna misaldır.[1]
Dördüncü qrup sinaqoqları onları quran və ya tikintisində əməyi olan ailələrin adına olan sinaqoqlardır. Belə sinaqoqların sayı da çox azdır. Bu qrupa Böyükadadakı Hesed Le Avraam sinaqoqu da daxil edilə bilər. Bu ad sinaqoqun tikintisi üçün torpağını bağışlayan Avram Arslan Əfəndinin şərəfinə sinaqoqa verilmişdir.[1]
Beşinci qrupda fəlsəfi, əfsanəvi və mesaj verən adlar daşıyan sinaqoqlar var. Ortaköydəki Etz Ahayim sinaqoqu (Həyətağacı sinaqoqu), Heydərpaşadakı Hemdat İsrail sinaqoqu, Qalatada Neve Şalom sinaqoqu bu qrupa daxildir.[1]
Siyahı[redaktə | mənbəni redaktə et]
| Türk dilində adı | İvrit dilində adı | Avropa və ya Anadolu hissəsi | Yeri | İli | Vəziyyəti |
|---|---|---|---|---|---|
| אכרידה Ahrida |
Avropa hissəsi | Balat | XV əsrin əvvəlləri[4] | Aktiv[9] | |
| האשכנזי בית הכנסת Beyt HaKnesset HaAşkenazi |
Avropa hissəsi | Qalata, Bəyoğlu | 1900[10] | Aktiv[11] | |
| Yok | Avropa hissəsi | Bakırköy | XIX əsrin sonları[10] | Yalnız şabbat ayinlərinə açıqdır[9] | |
| בית הכנסת בית אברהם Beyt HaKnesset Beyt Avraham |
Avropa hissəsi | Sirkəci | 1920-ci illər[12] | Aktiv[9] | |
| בית הכנסת בית ישראל Beyt HaKnesset Beyt İsrael |
Avropa hissəsi | Osmanbəy, Şişli | 1920-ci illər[10] | Aktiv[11] | |
| בית הכנסת בית ניסים Beyt HaKnesset Beyt Nisim |
Anadolu hissəsi | Kuzquncuq | 1840-cı illər[10] | Aktiv[13] | |
| בית הכנסת בית יעקב Beyt HaKnesset Beyt Yaakov |
Anadolu hissəsi | Kuzquncuk | 1878[10] | Cümə axşamı sabahları şabbat ayinlərinə açıqdır[13] | |
| בית הכנסת בית יעקב Beyt HaKnesset Beyt Yaakov |
Şahzadə adaları | Heybəliada | 1953[10] | Yaz aylarında aktif[14] | |
| Yox | Şahzadə adaları | Burqazada | 1968[10] | Yay aylarında aktiv[14] | |
| Yox | Avropa hissəsi | Caddəbostan | 1961[10] | Aktiv[13] | |
| בית כנסת החיים Beyt Knesset HaHayim |
Avropa hissəsi | Ortaköy | ilk:1707-ci ildən əvvəl[15] ikinci:1941[10] |
Aktiv[11] | |
| בית הכנסת חמדת ישראל Beyt HaKnesset Hemdat Yisrael |
Anadolu hissəsi | Heydərpaşa | 1899[10] | Aktiv[13] | |
| בית הכנסת חסד לאברהם Beyt HaKnesset Hesed Le Avraham |
Şahzadə adaları | Böyükada | 1 sentyabr 1904-cü il[16] | Yay aylarında aktiv[14] | |
| בית הכנסת האיטלקי Beyt HaKnesset Haİtalki |
Avropa hissəsi | Qalata | ilk: 1800-cü illər ikinci: 1931[10] |
Cümə axşamı şabbat ayinlərinə açıqdır[11] | |
| Yok | Avropa hissəsi | Sirkəci | 1880-cı illər[10] | Aktiv[9] | |
| בית הכנסת קראית Beyt HaKnesset Karait |
Avropa hissəsi | Hasköy | XVI əsrdən əvvəl[17] | Yalnızca özəl günlərdə açıqdır[17] | |
| בית הכנסת מעלם Beyt HaKnesset Ma'alem |
Avropa hissəsi | Hasköy | 1960-cı illər[10] | Aktiv[11] | |
| בית הכנסת נווה שלום Beyt HaKnesset Neve Şalom |
Avropa hissəsi | Qalata | 25 mart, 1951[10] | Aktiv[11] | |
| בית הכנסת שער השמים Beyt HaKnesset Şaar Haşamayim |
Avropa hissəsi | Kəmərburqaz | 21 Eylül 2006[18] | Aktiv[18] | |
| Yok | Avropa hissəsi | Balat | ilk: Bizans dövrü ikinci: XVIII əsr[19] |
Aktiv[19] | |
| Yox | Avropa hissəsi | Yeniköy | 1800-ci illərin sonu[11] | Şabbat ayinlərində açıqdır[11] | |
| Yox | Avropa hissəsi | Karaköy | 1671-ci ildən öncə[20] | 2001-ci ildə muzey olub[20] |
Tərk edilmiş sinaqoqlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
| Adı | Avropa və ya Anadolu hissəsi | Yeri | İli | Bağlanış ili | Bağlanış səbəbi |
|---|---|---|---|---|---|
| Avropa hissəsi | Fateh, Fənər | Bizans dövrü | 1958-ci ildən sonra | Əhalinin azalması | |
| Avropa hissəsi | Bəyoğlu, Çıxsalın | XIX əsrin II yarısı | 1950 1998 |
Terk edilib Dağıdılıb | |
| Avropa hissəsi | Şişli, Ox meydanı (Darüləcəza binası) | 25 may, 1905 | Darülcəzanın heç bir yəhudi sakini olmadığı üçün qapalı saxlanılır. | ||
| Avropa hissəsi | Fənər | Bilinmir | Baxımsızlıq | ||
| Avropa hissəsi | Hasköy | XIX əsrin I yarısı | 28 iyul, 1948 | Cəmiyyətin olmaması | |
| Avropa hissəsi | Balat | Bilinmir (Çox güman ki, 1492-ci il) |
1911 | Yanğın | |
| Avropa hissəsi | Balat | Bilinmir | 17 may, 1874 | Yanğın | |
| Avropa hissəsi | Ayvansaray | ilk: 1694 ikinci: 1899 |
16 sentyabr, 1987 | Mədəni və Təbii İrsin Qorunması Şurasına təhvil verilib | |
| Avropa hissəsi | Balat | Fateh Sultan Mehmed dövrü | 1937 | Tərk edilib | |
| Avropa hissəsi | Bəyoğlu, Qalata | 1923-cü ildə kirayə verilib | 1982 | Bina sahibləri arasında mübahisə | |
| Avropa hissəsi | Hasköy | Bilinmir (300-500 il əvvəl) |
|||
| Avropa hissəsi | Qalata | 1897 | 1985 | Satılıb | |
| Avropa hissəsi | Hasköy | Bilinmir | 1804-cü ildən sonra | Əhalinin azalması | |
| Avropa hissəsi | Balat | Bilinmir | Cəmiyyətin olmaması və əhalinin azalması | ||
| Avropa hissəsi | Balat | Bilinmir | 1950 1985 |
Baxımsızlıqdan tərk edilib Satılıb | |
| Avropa hissəsi | Balat | Fateh Sultan Mehmed dövrü | 1975 | Damının çökməsi | |
| Avropa hissəsi | Hasköy | 1660 | Yanğın | ||
| Avropa hissəsi | Qalata | 8 sentyabr, 1894 | 1960 1998 |
İncəsənət qalereyasına çevrildi | |
| Avropa hissəsi | Unqapanı | 1698 | 18 iyul, 1985 | Haliç və ətrafının abadlaşdırılması layihəsinə görə sökülüb | |
| Avropa hissəsi | Balat | Bilinmir | 1890 | Yanğın |
Yəhudi qəbiristanlıqları[redaktə | mənbəni redaktə et]
İstanbulda yəhudi icması üçün ayrılmış 9 qəbiristanlıq var. Kuzquncuq, Hasköy və Ortaköy qəbiristanlıqlarının tarixi XVI-XVII əsrlərə gedib çıxır.[5] Bəyoğlunda yerləşən Hasköy qəbiristanlığı İstanbulun ən böyük yəhudi qəbiristanlığıdır. Ulusda Səfərad və Aşkenazi icmalarına aid iki ayrı qəbiristanlıq var. Şişli ilə Məcidiyəköy arasındakı qeyri-müsəlman qəbiristanlığında erməni və yunan icmaları ilə birlikdə İtalyan yəhudi icması üçün də bir hissə ayrılıb. Yəhudi bölməsi qəbiristanlığın qərb hissəsində yerləşir. Bunlardan əlavə Anadolu yaxasında Bağlarbaşı və Acıbadəmdə yəhudi qəbiristanlıqları da var. İstanbuldakı yəhudi qəbiristanlıqları adətən bir sinaqoqun ətrafında tikilir. Bu gün bu ənənə itirilmiş və qəbiristanlıqların ətrafındakı sinaqoqların bəziləri sökülmüşdür. İstanbuldakı yəhudi qəbiristanlıqları zaman-zaman zəlzələlər, güclü yağışlar və baxımsızlıq nəticəsində dağıdılıb. Təhlükəli vəziyyətə düşmüş qəbiristanlıqlar bəzən ideoloji hücumlara da məruz qalıb. Bəzi qəbiristanlıqlar içindən və ya ətrafından yolların keçməsi səbəbi ilə dağılmışdır.[21] Urbanizasiya ərazilərini açmaq üçün çox köhnə qəbiristanlıqlar köçürülüb və ya dağıdılmışdır. Bu gün yəhudi icması üçün ayrılmış ən yeni qəbiristanlıq Sarıyerin Kilyos ərazisində yerləşir. 1991-ci ildə icmaya verilən qəbiristanlıq ərazisində tənzimləmə işlərinin başa çatdırılması ilə 2010-cu ilin əvvəlindən dəfn prosedurlarına başlanılıb.[7] Ortaköy, Hasköy, Bağlarbaşı, Ulus Səfərdik, Ulus Aşkenazi və Kilyos qəbiristanlıqlarının idarə və baxımını Neve Şalom sinaqoqu vəqfi təşkil edir.[22]
Qalereya[redaktə | mənbəni redaktə et]
-
İstanbul Aşkenazi sinaqoqu, Qalata -
Bet Yaakov sinaqoqu, Heybəliada -
Etz Ahayim sinaqoqu, Ortaköy -
Karaim sinaqoqu, Hasköy -
Maalem sinaqoqu, Hasköy -
Mayor sinaqoqu, Hasköy -
Zülfaris sinaqoqu, Bəyoğlu
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ 1 2 3 4 5 6 . İstanbul.
- ↑ "Kilise ve sinagoglar". 30 Nisan 2012 tarixində arxivləşdirilib. (WebCite® Arxivləşdirilib 2012-12-15 at the Wayback Machine)
- ↑ 1 2 "İstanbul'daki kilise ve sinagoglar". (#archive_missing_date) tarixində arxivləşdirilib. (WebCite® Arxivləşdirilib 2012-12-15 at the Wayback Machine)
- ↑ 1 2 "A history predating 1492". 3 Mayıs 2016 tarixində arxivləşdirilib. (WebCite® Arxivləşdirilib 2012-12-15 at the Wayback Machine)
- ↑ 1 2 3 4 5 "Günümüzde Türkiye Yahudileri". 14 Eylül 2015 tarixində arxivləşdirilib. (WebCite® Arxivləşdirilib 2012-12-15 at the Wayback Machine)
- ↑ "Türkiye Hahambaşılığı Kilyos Mezarlığı". 5 Haziran 2010 tarixində arxivləşdirilib. (WebCite® Arxivləşdirilib 2012-12-15 at the Wayback Machine)
- ↑ 1 2 "Kilyos Mezarlığı Gömüye Açıldı". 4 Ağustos 2016 tarixində arxivləşdirilib. (WebCite® Arxivləşdirilib 2012-12-15 at the Wayback Machine)
- ↑ 1 2 3 Türkiye Sinagogları (Türkçe). İstanbul. ISBN 978-9944-994-25-5.
- ↑ 1 2 3 4 "Synagogues, south south of Golden Horn". 2011-09-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-04. (WebCite® Arxivləşdirilib 2012-12-15 at the Wayback Machine)
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 "Avrupa yakasındaki sinagoglar". 2011-09-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-04. (WebCite® Arxivləşdirilib 2012-12-15 at the Wayback Machine)
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 "Arxivlənmiş surət". 2011-09-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-04. (WebCite® Arxivləşdirilib 2012-12-15 at the Wayback Machine)
- ↑ "Beth Avraam Sinagogu". 2013-11-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-04. (WebCite® Arxivləşdirilib 2012-12-15 at the Wayback Machine)
- ↑ 1 2 3 4 "Arxivlənmiş surət". 2011-09-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-04. (WebCite® Arxivləşdirilib 2012-12-15 at the Wayback Machine)
- ↑ 1 2 3 "Synagogues, Princes' Islands". 2011-09-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-04. (WebCite® Arxivləşdirilib 2012-12-15 at the Wayback Machine)
- ↑ "Etz ha-Hayim Sinagogu". 2014-01-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-04. (WebCite® Arxivləşdirilib 2012-12-15 at the Wayback Machine)
- ↑ "Hesed Le'Avraam Sinagogu, Büyükada". 2016-03-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-04. (WebCite® Arxivləşdirilib 2012-12-15 at the Wayback Machine)
- ↑ 1 2 "Karayim (Kal Ha Kadoş Be Muşta Bene Mikra)Sinagogu". 2013-05-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-04. (WebCite® Arxivləşdirilib 2012-12-15 at the Wayback Machine)
- ↑ 1 2 "Şaar Aşamayim Sinagogu açıldı". 2020-11-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-04. (WebCite® Arxivləşdirilib 2012-12-15 at the Wayback Machine)
- ↑ 1 2 "Balat Ahrida ve Yanbol Sinagogu gabayları: S. Çukran ve N. Taragano". 2010-11-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-04. (WebCite® Arxivləşdirilib 2012-12-15 at the Wayback Machine)
- ↑ 1 2 "Zülfaris Sinagogu - Kal Kadoş Galata". 2015-09-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-04. (WebCite® Arxivləşdirilib 2012-12-15 at the Wayback Machine)
- ↑ "Türkiye Hahambaşılığı, Mezarlıklar". (#archive_missing_date) tarixində arxivləşdirilib. (WebCite® Arxivləşdirilib 2012-12-15 at the Wayback Machine)
- ↑ "Mezarlıklarımız". (#archive_missing_date) tarixində arxivləşdirilib. (WebCite® Arxivləşdirilib 2012-12-15 at the Wayback Machine)
Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]
