Ada Yonat

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Ada Yonat
ivr. ‏עדה יונת‏‎
Doğum tarixi 22 iyun 1939(1939-06-22)[1][2][…] (85 yaş)
Doğum yeri
Təhsili
Fəaliyyəti molekulyar bioloq, kimyaçı, universitet müəllimi[d], crystallographer, biokimyaçı, alim, tədqiqatçı
Üzvlüyü
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Ada Yonat (əsli Lifşits)[6], İvr. עדה יונת; 22 iyun 1939-cu ildə Yerusəlimdə doğulmuşdur) — israil alimi, kristalloqraf, kimya üzrə 2009-cu ildə "ribosomun quruluşu və funksiyalarının tədqiqatları" üzrə Nobel mükafatı laureatı (Venkatraman Ramakrişan və Tomas Steys ilə birlikdə)[7]. O, Veizmann Elm İnstitutunda Biomolekulyar Strukturlar və Mexanizmlər Mərkəzinin hazırkı direktorudur. London Kral Cəmiyyətinin xarici üzvü (2020). Ada Yonat Nobel mükafatı alan ilk israilli qadındır<refLappin, Yaakov. "Nobel Prize Winner 'Happy, Shocked' ", Jerusalem Post (7 октября 2009).></ref>.

Bioqrafiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Gələcəyin alimi Yerusəlimdə Lodzidə (Polşa) yeni repatriantlardan olan yoxsul tərəvəzçi ailəsində anadan olub[8]. Valideynləri Hillel və Ester Livşits 1933-cü ildə Yerusəlimdə məskunlaşdılar və atası əslən ravvin ailəsindən olmasına və özü də ravvin olmasına baxmayaraq, səhhətinin pis olması onun işə düzəlməsinə mane oldu.[9] Atasının bir ərzaq mağazası var idi, lakin buna baxmayaraq, Adanın ailəsi çətinliklə dolanırdı. Onlar bir neçə başqa ailə ilə dar otaqlarda yaşayırdılar. Ada xatırlayır ki, onun məşğul ola biləcəyi yeganə şey kitablar idi.[10] Yoxsulluğuna baxmayaraq, valideynləri qızına yüksək səviyyədə təhsil vermək üçün Adanı prestijli bölgədəki bir məktəbə (Beit HaKerem) göndərdilər. Atasının vaxtından əvvəl ölümündən sonra 1949-cu ildə Ada hələ uşaq ikən anası və iki yaşlı bacısı Nuritlə birlikdə Təl-Əvivə köçdü. Orta məktəbə Ada Yonat Tixon Hadaşda getdi. Anası təhsil haqqını ödəyə bilmədiyi üçün əvəzində tələbələrə riyaziyyat dərsi deyirdi.[11] Uşaqlıqda Ada Yonatın idealı Mari Küri idi.[12] Bununla belə, yetkinlik dövründə Ada Kürinin artıq onun üçün "ideal modeli" olmadığını vurğuladı.[13] Məktəbdən sonra Ada ali təhsil almaq, kollecdə oxumaq üçün Yerusəlimə qayıtdı. O, 1962-ci ildə bakalavr, 1964-cü ildə isə Qüds İvrit Universitetində magistr dərəcəsi alıb. 1968-ci ildə Rehovotdakı Veizmann İnstitutunda rentgen şüalarının difraksiya tədqiqatları üzrə doktorluq dərəcəsi almışdır.[14] 1969–1970-ci illərdə ABŞ-da, o cümlədən Massaçusets Texnologiya İnstitutunda çalışmışdır[14]. 1988-ci ildən Veizmann İnstitutunun Struktur biologiya kafedrasında dərs deyir[14]. Ribosom tədqiqatı sahəsində qabaqcıllardan biri idi. O, həmçinin aşağı temperaturlu zülal kristalloqrafiyası texnikasını tətbiq edən ilk şəxs olub. Onun antibiotiklərin ribosoma təsiri və antibiotiklərə qarşı müqavimət mexanizmləri ilə bağlı tədqiqatları dərman müalicəsinin klinik effektivliyinin öyrənilməsi prosesində mühüm addım olmuşdur. NASA ilə əməkdaşlıq edirdi[15]. Hazırda o, Elen və Milton Kimmelman adına Rehovotdakı Veizmann İnstitutunda Biomolekulyar Struktur Mərkəzinin rəhbəridir.[15]. Adanın Hagit Yonat adlı bir qızı və Noa adlı nəvəsi var. Hagit ixtisasca həkimdir və Şiba Tibb Mərkəzində həkim işləyir.[16]

Elmi fəaliyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yonat Karnegi Mellon Universitetində (1969) və Massaçuset Texniki Universitetdə (1970) doktorluq vəzifələrini qəbul etdi. Massaçuset Texniki Universitetdə doktoranturadan sonrakı tədqiqatçı kimi o, bir müddət Harvard Universitetində kimya üzrə Nobel mükafatı laureatı, Villiam N. Lipscomb-un laboratoriyasında bir müddət keçirdi. Ada laboratoriyada böyük bioloji strukturların kimyasına dair araşdırmalardan böyük ilham alırdı.[17] 1970-ci ildə o, İsraildə təxminən 10 il ərzində yeganə olan Zülal Kristalloqrafiyası Laboratoriyasını qurdu. Sonra 1979–1984-cü illərdə Berlindəki Maks Plank adına Molekulyar Genetika İnstitutunda Heinz-Günther Vittmann ilə bir qrupa rəhbərlik etdi. Yonat 1977 və 1978-ci illərdə Çikaqoda Kaliforniya Universitetinin keçmiş Biokimya və Nəzəri Biologiya kafedrasının professoru kimi dəvət aldı.[18] 1986–2004-cü illərdə Hamburqdakı DESY-də Maks Plank İnstitutunda tədqiqat şöbəsinin müdiri idi və paralel olaraq Veizmann Elm İnstitutunda tədqiqat fəaliyyəti ilə məşğul olurdu. Yonat ribosomal kristalloqrafiyadan istifadə edərək zülal biosintezinin əsasını təşkil edən mexanizmləri araşdırmağa davam edir. Bu tədqiqatlara Yonat tərəfindən 20 ildən çox əvvəl başlamışdır.[19] Ribosomlar RNT-ni zülala çevirir və insan hüceyrələri kimi eukariotlarla müqayisədə mikroblarda bir qədər fərqli quruluşa malik olduqları üçün tez-tez antibiotiklər tərəfindən hədəfə alınırlar. 2000–2001-ci illərdə Ada Yonat hər iki ribosomal alt bölmənin tam yüksək rezolyusiyaya malik strukturlarını müəyyən etdi və asimmetrik ribosomda polipeptidlərin polimerləşmə prosesinə nəzarət edən və sütunu təmin edən universal simmetrik bölgəni kəşf etdi. Beləliklə, o, göstərdi ki, ribosom öz substratlarını peptid bağlarının formalaşması və substrat vasitəsilə kataliz üçün uyğun olan stereokimyada təşkil edən bir ribozimdir. 1993-cü ildə o, zülal nüvələşməsi prosesini, yəni ribosomal tuneli vizuallaşdırdı və bu yaxınlarda onun uzanma dayanmasında, qapılarda, hüceyrədaxili tənzimlənməsində və yaranan zəncirin yaranan boşluğa köçürülməsində iştirakını təmin edən mobil elementləri müəyyən etdi. Bundan əlavə, Yonat iyirmidən çox müxtəlif ribosom hədəfləyən antibiotiklərin təsir üsullarını izah etdi, dərmanlara qarşı müqavimət və sinergiya mexanizmlərini işıqlandırdı, antibiotik seçiciliyinin struktur əsaslarını deşifrə etdi və onun klinik faydalılıq və terapevtik effektivlikdə necə əsas rol oynadığını göstərdi., bununla da dərmanların kəşfinə imkan yaradır. Ribosomal kristalloqrafiyanı mümkün etmək üçün Yonat yeni bir texnika, kriobio-kristaloqrafiya təqdim etdi. Kristallar demək olar ki, dərhal məhv edildiyi üçün o və bir qrup alim kristalları −185 °C-ə qədər soyudaraq bu problemi həll etdi. Kriobio-kristaloqrafiya struktur biologiyada adi hala çevrildi və əvvəllər vaxt aparan hesab edilən mürəkkəb layihələrin həyata keçirilməsinə imkan verdi.[20] Hal hazırda Ada Yonat Veizman Elm İnstitutunun professorudur.

Fərqlənmələri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ada Yonat ABŞ Elmlər Akademiyasının, Amerika İncəsənət və Elmlər Akademiyasının, İsrail Elmlər və Humanitar Elmlər Akademiyasının, Avropa Elmlər və İncəsənət Akademiyasının və Avropa Molekulyar Biologiya Təşkilatının üzvüdür. 18 oktyabr 2014-cü il. Papa Fransisk professor Yonatı Papa Elmlər Akademiyasının üzvü təyin etdi.[21]

  • 2002 — Ribosomlar üzərində tədqiqatlara görə Kimya üzrə İsrail Dövlət Mükafatı.[22]
  • 2002 — F. A. Katonn medalı
  • 2002 — Harvey Mükafatı, "ribosomun qabaqcıl kristalloqrafik tədqiqatlarına, xüsusən də ribosomun quruluşuna və funksiyasına, canlı hüceyrələrin sintetik zülal mexanizminə işıq salan və yeni antibiotiklərin rasional dizaynına səbəb olan struktur biologiyada kəşflərə görə. "[23]
  • 2004 Massrie Mükafatı
  • 2004 — Paul Carrera Qızıl Medalı
  • 2005 — Louise Gross Horvitz mükafatı
  • 2006 — Rotşild Mükafatı
  • 2006 — Kimya üzrə Wolf Mükafatı (Corc Feher [en] ilə birlikdə) "ribosom işi mexanizmi sahəsində orijinal struktur kəşflərinə görə"[15]
  • 2006 — EMET Mükafatı
  • 2007 — L'Oréal — Avropadan YUNESKO-nun "Elmdə Qadınlar üçün" Mükafatı, "zülal sintezinin strukturunu və onun antibiotiklərlə boğulmasını öyrənmək üçün".[24]
  • 2007 — Paul Ehrlich və Ludwig Darmstadter Mükafatı
  • 2008 — Albert Eynşteyn Mükafatı
  • 2009 — Kimya üzrə Nobel Mükafatı
  • 2010 — Wilhelm Exner medalı
  • Marie Curie Medalı[az] (2011)
  • Erna Hamburger Mükafatı[en] (2011)
  • Oersted Mühazirəsi (2014)[25]
  • Onun mükafatları arasında "Qazaxıstan Respublikasının müstəqilliyinin 20 illiyi" yubiley medalı da var (2012)[26].

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Ada E. Yonath // FemBio database (alm.).
  2. ↑ Ada E. Yonath // Brockhauz Ensiklopediyası (alm.).
  3. ↑ 1 2 www.nasonline.org (ing.).
  4. ↑ 1 2 https://royalsociety.org/news/2020/04/outstanding-scientists-elected-as-fellows-and-foreign-members-of-the-royal-society/.
  5. ↑ http://www.nytimes.com/2009/10/08/science/08nobel.html.
  6. ↑ נכ"ל המדינה (стр. 4) Архивировано 25 апреля 2012 года.
  7. ↑ The Nobel Prize in Chemistry 2009 (англ.). Дата обращения: 7 октября 2009. Архивировано 8 апреля 2012 года.
  8. ↑ The Jerusalem Post (недоступная ссылка) Захар Гельман. «Голубка науки» из Реховота. Эхо планеты (29 октября 2009). Дата обращения: 5 октября 2011. Архивировано из оригинала 29 июля 2012 года.
  9. ↑ István Hargittai, Magdolna Hargittai “Candid science 6”: Interview with Ada Yonath (p. 390) Архивная копия от 23 апреля 2015 на Wayback Machine: в данном издании девичья фамилия Ады Йонат с её слов записана как Лившиц.
  10. ↑ Talk given at Moriah College, Sydney, 18 February 2010 as noted by a student present from James Ruse Agricultural High School
  11. ↑ Siegel-Itzkovich, Judy. Former 'village fool' takes the prize, Jerusalem Post (17 января 2012). Архивировано 17 января 2012 года. Дата обращения: 18 сентября 2021.
  12. ↑ ISRAEL21c, Uncovering Israel (5 октября 2011). Архивировано 24 июня 2016 года. Дата обращения: 18 сентября 2021.
  13. ↑ Talk given at Moriah College, 18 February 2010
  14. ↑ 1 2 3 Петров, Пётр. Нобелевская премия по химии — 2009, Элементы.ру (14 октября 2009). Архивировано 14 апреля 2010 года. Дата обращения: 14 октября 2009.
  15. ↑ 1 2 3 Дом ученых и специалистов Реховота: Поздравляем Аду Йонат, которая работает в Реховоте в институте Вайцмана, с присуждением Нобелевской премии по химии Архивная копия от 31 марта 2009 на Wayback Machine
  16. ↑ Ilani, Ofri. Israel's Prof. Ada Yonath wins Nobel Prize for Chemistry, Israel News (3 декабря 2009).
  17. ↑ Yarnell, A. Lipscomb Feted in Honor of his 90th Birthday // Wayback Machine. — 2014. — 14 июль. — С. 35.
  18. ↑ New chemistry Nobelist was UChicago visiting prof, conducted research at Argonne, The University of Chicago (8 октября 2009). Архивировано 10 июня 2010 года. Дата обращения: 18 сентября 2021.
  19. ↑ Speed Read. [nobelprize.org The Nobel Prize in Chemistry 2009].
  20. ↑ Hope, H.; Frolow, F.; von Böhlen, K.; Makowski, I.; Kratky, C.; Halfon, Y.; Danz, H.; Webster, P.; Bartels, K. S.; Wittmann, H. G.; Yonath, A. Cryocrystallography of ribosomal particles // Acta Crystallographica Section B Structural Science. International Union of Crystallography (IUCr). — 1989. — 1 апрель. — С. 190–199. — ISSN 0108–7681.
  21. ↑ Sala Stampa della Santa Sede. Rinunce e nomine, 18.10.2014 (англ.). vatican.va (18 октября 2014). Дата обращения: 19 сентября 2021. Архивировано из оригинала 22 октября 2014 года.
  22. ↑ Названы лауреаты Премии Израиля в области химии и археологии (недоступная ссылка)
  23. ↑ Ada E. Yonath, Israel Архивная копия от 2 марта 2012 на Wayback Machine на сайте Премии Харви Архивировано 27 июля 2011 года. (англ.)
  24. ↑ Пресс-релиз ЮНЕСКО: Десятой премией Л‘ОРЕАЛЬ-ЮНЕСКО "Женщины в науке" отмечены пять женщин-ученых (недоступная ссылка)
  25. ↑ H. C. Ørsted lecture — DTU (недоступная ссылка)
  26. ↑ Указ Президента Республики Казахстан № 327 от 17 мая 2012 года "О награждении юбилейной медалью "Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 20 жыл"".
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Ada_Yonat&oldid=7838415"