Astananın tarixi

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç

Astana — Qazaxıstanın paytaxtıdır. 1830-cu ildə Rusiya imperiyasının mahalının mərkəzi kimi yaradılmış qəsəbə 1832-ci ildə şəhər statusu almış və adı dəyişdirilərək Akmol adlandırılmışdı. 1838-ci il üsyanları zamanı dağılan Akmol, XIX əsr boyu Rusiya hakimiyyəti tərəfindən yenidən quruldu.

1941–1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsi illərində Akmol, Belorusiya SSR, Ukrayna SSR və SSRİ-nin Baltikyanı respublikalarındakı Sovet fabriklərinin təxliyəsi üçün mühüm nəqliyyat mərkəzi idi. Almaniyanın məğlubiyyətindən sonra SSRİ-nin digər bölgələrində yaşayan Volqa almanları Akmola köçürülməyə başladı. Sovet İttifaqına Nikita Xruşşovun rəhbərliyi dövründə Akmol, Ümumittifaq komsomol hərəkatının mərkəzinə çevrildi. Sovet İttifaqının ehtiyacları üçün əkin sahələrinin genişləndirilməsi və taxıl istehsalının həcmini artırmaq məqsədilə buraya SSRİ-nin bütün bölgələrindən xeyli sayda komsomol işçiləri və kommunistlər gətirildi. Sovet İttifaqının ehtiyacları üçün əkin sahələrini inkişaf etdirmək və taxıl istehsalının həcmini artırmaq üçün SSRİ-nin bu bölgəsinə SSRİ-nin bütün bölgələrindən çoxlu sayda komsomol işçiləri və kommunistlər gəlirdi. Bu dövrdə şəhər Tselinoqrad adlanırdı.

Sovet İttifaqının dağılması və Qazaxıstanın müstəqillik əldə etməsindən sonra şəhərin adı "ağ məzar" mənasını verən tarixi Akmol ilə dəyişdirildi. 1997-ci ildə Akmol Qazaxıstanın paytaxtı oldu, 1998-ci ildə isə şəhərə Astana ("paytaxt") adı verildi. 2019–2022-ci illər arasında şəhər ölkənin ilk prezidenti Nursultan Nazarbayevin şərəfinə Nur-Sultan adlandırılıb.

Qədim dövr[redaktə | mənbəni redaktə et]

Astana ərazisindən Tunc dövrünə qəbiristanlıqlar tapılıb.[1] Erkən Dəmir dövrünə aid olan məzarlıq şəhərin şimal hissəsində, Köktal kəndindən 1,5 kilometr şimalda yerləşir.[2]

Orta əsrlər dövrü[redaktə | mənbəni redaktə et]

Orta əsrlərdə Astananın yerində Bozok adlı yaşayış məntəqəsi yerləşirdi.[1][2] VIII–X əsrlərdə Bozok Böyük ipək yolu üzərində yerləşən qala olmuş, sonra Qıpçaq hökmdarının iqamətgahına çevrilmiş, səyyahlar və karvanlar üçün çöldə dini, kult və coğrafi məkan olmuşdur.[2].

XIII–XVIII əsrlərdə Bozok şəhərinin xarabalıqları dəfn yerinə çevrilmişdir. Hazırda ərazi dövlət muzey qoruğudur.[2].

Müasir dövrün tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Müasir dövrdə (XVI əsr- XX əsrin əvvəlləri) Astana ərazisi Qazax xanlığına, daha sonra isə Rusiya imperiyasına məxsus olmuşdur.

Qazax xanlığı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qazax xanlığı dövründə Akmolda Biy Niyazın (Нияз Тілеуліұлы (1741 – 1790)) Ağ məqbərəsi tikilmişdir.[3] Rusiya imperiyası hökuməti tərəfindən yaradılmış Akmol vilayətinin gerbində də yaşıl qalxan üzərində Niyaz binin məqbərəsi təsvir edilmişdir.[3]

Rusiya imperiyası[redaktə | mənbəni redaktə et]

1822-ci ildə Rusiya imperiyasında keçirilən inzibati islahat ("Sibir qırğızları haqqında xartiya" I Aleksandr tərəfindən qəbul edilib) nəticəsində indiki Astananın (Akmola vilayəti) ərazisi Omsk vilayətinə daxil etdi.[4] 1829-cu ildə Kokçetav ordeninə başçılıq edən Sultan Qubaydulla Vəliyev Sultan Konur-Kuljeyu Xudaymendin tərəfindən idarə olunan Karpıkovski volostunda Akmola vilayətində rayonun təşkil edilməsi xahişi ilə Qərbi Sibir administrasiyasına müraciət etdi.[4] Qərbi Sibir general-qubernatoru İvan Velyaminovun əmri ilə 1830-cu ildə İşim çayı sahilində Akmol rayonu yaradıldı.[4][5] Bu ad yerli addır, qazax dilindən mənası "ağ məzar" demək olsa da, bu nəzəriyyə ümumiyyətlə qəbul edilmir. Qalanın, kazarmaların və evlərin tikintisi üçün tikinti materialları Petropavlovsk və Omskdan gətirilirdi.[4]

1832-ci ildə qəsəbə şəhər statusu və Akmolinsk adını aldı. Orta juzun xanı Səməkə xanın nəvəsi Qonur-Kulca Tanrımendin baş sultan seçildi.

1838-ci ildə Kenesarı xanın başçılıq etdiyi milli azadlıq hərəkatı zamanı Akmol qalası yandırıldı. Azadlıq hərəkatı yatırıldıqdan sonra qala bərpa edildi.

16 iyul 1863-cü ildə Akmol rəsmən qəza şəhəri elan edildi.[6] Rusiya kapitalist bazarının sürətli inkişafı dövründə Sarıarkanın geniş əraziləri Rusiya imperiyası hökuməti tərəfindən inkişaf etdirildi. Qazax çöllərinin inkişaf etdirilməsi məqsədilə 1865-ci ildə Çöl Komissiyası yaradıldı. 1869-cu ildə Akmol xarici dairəsi ləğv edildi və Akmol yeni yaradılmış Akmola vilayətinin mərkəzi oldu.[7] 1869-cu ildə şəhərdə 5172 nəfər yaşayırdı.[4]

1870-ci ildə yaradılan Şəhər Duması üzvlərinin əksəriyyəti tacir sinfinin nümayəndələri idi.[4] 1913-cü ilə qədər şəhərdə 9 kərpic zavodu, 2 dəri zavodu, işçilərinin ümumi sayı 208 nəfər olan cəmi 40 müəssisə var idi.[4] Şəhərdə 100-dən çox yel dəyirmanı fəaliyyət göstərirdi.[4]

Müasir dövr (XX–XXI əsrlər)[redaktə | mənbəni redaktə et]

Akmol üçün müasir dövr inqilabla başladı.[1] 1917-ci il dekabrın 27-də (1918-ci il 9 yanvar) Akmolda sovet hakimiyyəti quruldu. 1918-ci il iyunun 3-də Akmol Müvəqqəti Sibir hökumətinə tabe edildi.[1] Sovet hakimiyyəti 1919-cu il noyabrın 25-də bərpa olundu. 1920–1921-ci illərdə isə Omsk quberniyasının qəza şəhəri olub.

Sovet ittifaqı[redaktə | mənbəni redaktə et]

1921-ci ilin aprelindən Akmol Qazaxıstan MSSR-in, Qazax SSR-in (1936–1991) tərkibində olmuşdur. 1921–28-ci illərdə Akmola quberniyasının qəza şəhəri olub. 1928–1930-cu illərdə rayon, 1928–1932-ci illərdə rayon mərkəzi, 1932–1939-cu illərdə Karağandı vilayətinin rayon mərkəzi olub.[1]

1931-ci ildə Akmol BDSİ-nin nəzdində xüsusi köçkünlər şöbəsi yaradıldı və Akmoldan keçən Borovoe kurort – Karağandı dəmir yolu xətti istifadəyə verildi.[1] 1938-ci ildən "Vətən xainləri" qadınları üçün yaradılmış Akmol düşərgəsi (ALJİR) şəhərin yaxınlığında yerləşirdi.[1]

Akmol şəhəri genişlənib, inkişaf etdikcə Akmol vilayətinin inzibati mərkəzinə (1939–1960) və rayon mərkəzinə (1939–1940; 1949–1960) çevrildi.

Müharibədən sonrakı illərdə xeyli sayda alman İosif Stalinin göstərişi ilə deportasiya edilərək buraya köçürüldü.[8]

1961-ci ildə şəhər Tselinoqrad adlandırıldı. Tselinoqrad 1960–1965-ci illərdə Tselinnı diyarının, 1961–1999-cu ilərdə isə Tselinoqrad vilayətinin (1992-ci ildən Akmol) inzibati mərkəzi, vilayət mərkəzi (1960–1998) olmuşdur.[9]

1961-ci ildə SSRİ Nazirlər Soveti Tselinoqradın köklü dəyişdirilməsi ilə bağlı xüsusi qərar qəbul etdi, burada iri miqyaslı tikinti işlərinə başlanıldı. Leninqradın "Qorstroyproekt" layihə institutu (memar Q. Y. Qladşeyn) Tselinoqradın yeni baş planını işləyib hazırladı.[4].

Müstəqil Qazaxıstan[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sovet İttifaqının dağılmasından və Qazaxıstanın müstəqillik əldə etməsindən sonra Akmolun adı şəhərə qaytarıldı.[5] Akmol 1997-ci il dekabrın 10-da Qazaxıstanın paytaxtı oldu.[10] Şəhər 1998-ci ildə qazax dilində "paytaxt" mənasını verən Astana adlandırıldı.[11]

Qazaxıstan hökuməti 1998-ci ildə yeni paytaxtın ən yaxşı memarlıq layihəsi üçün tender elan elədi. İlk mükafat, dünyaca məşhur memarların 40 layihəsi ilə yarışaraq qalib olan yapon memarı Kişo Kurokavanın layihəsinə verildi.[4]

19 mart 2019-cu ildə Astana Nursultan Nazarbayevin şərəfinə Nur-Sultan adlandırılsa da,[12] 2022-ci ildə şəhər yenidən Astana adına qayıtdı.[13]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 Пятнов Андрей Петрович. "Астана". https://bigenc.ru (rus). 2023-04-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-20.
  2. ↑ 1 2 3 4 Дана Амангельды. "Астана в древности: список археологических памятников столицы". https://elorda.info (rus). 2023-05-18. 2023-07-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-20.
  3. ↑ 1 2 Айман Сальмухаметова. "Неизведанный край". https://akmomuzey.kz (rus). 2020-08-17. 2023-04-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-20.
  4. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 "От центра окружного приказа до столицы Казахстана (краткий исторический обзор истории столицы)" (rus). Archive and Documentation Department of Astana. 2015-01-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-01-23.
  5. ↑ 1 2 Pospelov, pp. 24–25
  6. ↑ "History of Astana". e-history.kz. 2017-10-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-01-13.
  7. ↑ "The social and economic relations in Kazakhstan in the second half of the XIX century". e-history.kz. 2017-11-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-01-13.
  8. ↑ S. Kurmanova. "Deportation of Volga Germans to Kazakhstan: Causes and Consequences" (PDF). e-history.kz. 2017-10-11 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2015-01-13.
  9. ↑ Ian MacWilliam. "In Virgin Lands, a Dream Ends". Web Archive (The Moscow Times). 1994-04-20. Archived from the original on 2015-01-14. İstifadə tarixi: 2016-12-01.
  10. ↑ "The history of Astana". Akimat of Astana. 2013-01-19. 2014-10-07 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-10-06.
  11. ↑ "Timeline: Kazakhstan". BBC News. 2012-01-31. 2009-05-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-11-24.
  12. ↑ "Nursultan: Kazakhstan renames capital Astana after ex-president - BBC". BBC. 2019-03-20. 2023-07-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-03-20.
  13. ↑ "President: Kazakhstan's capital will again be called Astana". thestar.com (ingilis). 2022-09-13. 2022-09-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-09-13.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Astananın_tarixi&oldid=7587141"