Beyin transplantasiyası
Beyin transplantasiyası — cərrahi əməliyyatdır, məqsədi xəstənin şəxsiyyətini başqa bir bədəndə saxlamaqla beyni köçürmək. 2017-ci il noyabrın 17-də italyan cərrahı Sergio Kanaveronun rəhbərliyi altında meyitdən meyitə insan başı köçürülmüşdür.[1]
Baş transplantasiyası beyin transplantasiyasından fərqlidir —- birinci halda, bütün baş transplantasiya edilir və boyun səviyyəsində bədənə tikilir, beyin transplantasiyasında isə beyin kəllədən çıxarılır və donorun başına transplantasiya edilir. Nəzəri olaraq, tam orqan çatışmazlığı olan bir insana belə bir prosedur vasitəsilə şəxsiyyətini, yaddaşını və şüurunu saxlayaraq yeni və funksional bədən verilə bilər.
Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Bu sahədə təcrübələr 1920-ci illərdə heyvanlar üzərində başladı. 1926-cı ildə professor Sergey Bryuxonenko Sergey Çeçulinlə əməkdaşlıq edərək dünyada ilk ürək-ağciyər aparatını - avtojet yaratdı. Bu cihaz sayəsində başın bədəndən ayrı yaşaya biləcəyi sübuta yetirilmişdir, çünki avtojektorun köməyi ilə itin başı 1 saat 40 dəqiqə yaşamışdır.[2]. Bədənindən ayrılmış itin başı gözlərini açıb-yumur, dilini çıxarır, toxunmağa reaksiya verir, hətta bir tikə pendir və ya kolbasa udurdu.
1973-cü ildə neyrocərrah Robert J. Uayt bir meymunun başını başqa bir meymunun başı kəsilmiş bədəninə köçürüb. EEG göstəriciləri göstərdi ki, sonradan beyin normal fəaliyyət göstərib. Bu, əvvəlcə beynin immunoloji cəhətdən imtiyazlı bir orqan olduğunu sübut etmək üçün düşünülürdü, çünki meymunun immun sistemi əvvəlcə ona hücum etmirdi,[3] lakin immunitetin rədd edilməsi doqquz gün sonra meymunun ölümü ilə nəticələndi.[4]
Beyin transplantasiyası və buna bənzər anlayışlar elmi fantastikanın müxtəlif formalarında araşdırılıb.
Praktiki çətinliklər[redaktə | mənbəni redaktə et]
Orqanlar köçürüldükdə, resipientin immun sistemi tərəfindən aqressiv imtina baş verə bilər. Mərkəzi sinir sisteminin immun hüceyrələri yetkinlik dövründə neyrogenez və məkan öyrənmə qabiliyyətlərinin saxlanmasına töhfə verdiyi üçün beynin immunoloji cəhətdən imtiyazlı (rədd edilməyən) orqan olduğu fərz edilir.[5][6][7] Bununla belə, meymunlarda funksional transplantasiya edilmiş beynin immunoreeksiyası bildirilmişdir.[8]
Prosedur üçün ən əhəmiyyətli maneələrdən biri sinir toxumasının düzgün şəkildə sağalmamasıdır; çapıqlı sinir toxuması siqnalları zəif ötürür, buna görə də onurğa beyni zədəsi çox dağıdıcıdır.
Bundan əlavə, prosedurun praktik olması üçün donor orqanının yaşı resipientin beyninin yaşına yaxın olmalıdır — yetkin insanın beyni yaşlar arasında baş verən tam böyüməyə çatmamış (9-12 yaş) kəllə sümüyə sığmaz.
Qismən beyin transplantasiyası[redaktə | mənbəni redaktə et]
1982-ci ildə Nyu Yorkdakı Mount Sinai Tibb Mərkəzinin endokrinologiya şöbəsinin müdiri həkim Doroti T. Krieger siçanlarda qismən beyin transplantasiyası əməliyyatını keçirməklə uğur qazanmışdır.[9]
1998-ci ildə Pittsburq Universitetinin Tibb Mərkəzində cərrahlar qrupu, sağ əzalarının hərəkətliliyini və nitqini məhdudlaşdıran ağır insult keçirmiş Alma Cerasiniyə bir qrup beyin hüceyrəsini köçürməyə cəhd etdi. Komanda hüceyrələrin sadalanan zərəri bərpa edəcəyinə ümid edirdi.[10]
Gələcəkdə tətbiqi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Ola bilsin ki, gələcəkdə texnologiyanın inkişafı ilə beyin transplantasiyası adi hala çevriləcək ki, bu da onun nə vaxt tətbiq olunacağı sualını gündəmə gətirəcək, onlardan yalnız bir neçəsi bunlardır:
- Həyata uyğun olmayan bədən xəsarətləri;
- Ərimiş krionlaşmış (dondurulmuş) beynin yetkin bədənə transplantasiyası;
- Onkoloji xəstəliklər;
- Bədənin zəifləməsi;
- Bədənin anadangəlmə qüsurları (həyatı təhlükəsi üçün);
- Bədənin böyük bir səthinin ağır yanıqları;
- Orqan çatışmazlığı;
- Cinsiyyət dəyişikliyi;
- Yalnız xəstəliyin əlamətlərini aradan qaldıraraq müalicə olunan ruhi xəstəliklər.
Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ "Пересадка головы человеку стала еще на шаг ближе" (rus). Mir24. 2023-01-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-03-06.
- ↑ "Эксперименты в области пересадки мозга". 2023-01-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-01-25.
- ↑ Adams, Cecil. "What Would Happen in a Brain Transplant?". Washington City Paper. December 20, 2013. May 5, 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 24, 2023.
- ↑ McCrone, John. "head transplants". 28 fevral 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 yanvar 2015.
- ↑ Ziv, Yaniv; Ron, Noga; Butovsky, Oleg; və b. "Immune cells contribute to the maintenance of neurogenesis and spatial learning abilities in adulthood". Nature Neuroscience. 9 (2). 2006: 268–275. doi:10.1038/nn1629. ISSN 1097-6256. PMID 16415867.
- ↑ Jacobson, Lou. "A Mind is a Terrible Thing to Waste". Lingua Franca. August 1997. 2017-08-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-01-25.
- ↑ Mike Darwin: But What Will The Neighbors Think? A Discourse On The History And Rationale Of Neurosuspension Arxivləşdirilib 2017-06-14 at the Wayback Machine. Cryonics, October 1988.
- ↑ McCrone, John. "Monkey Business". Lancet Neurology. 2 (12). dekabr 2003: 772. doi:10.1016/S1474-4422(03)00596-9. PMID 14636785. fevral 28, 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: yanvar 20, 2015.
(As reproduced at author's personal webpage)
- ↑ "Transplant Success Reported With Part of a Mouse's Brain". The New York Times. Associated Press. 18 June 1982. 19 January 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 July 2010.
- ↑ Vedantam, Shankar. "Artificial Brain Cells Implanted In-Patient The Procedure Is The First Of Its Kind. Doctors Hope Eventually To Treat Brain Disorders This Way". The Philadelphia Inquirer. 2 iyul 1998. 18 aprel 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 may 2013.
Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Беляева С. «Звезда мерцает за окном…» (Александр Романович Беляев. «Романы. Повести. Рассказы» / Библиотека всемирной литературы. — М.: Эксмо, 2008.)
- Лебеденко Е. Проект «Колли»: Как в СССР оживляли животных // Компьютерра. — 2011. — 14 октября.
- Иллюстрации Александра Довгаля к изданию романа «Голова профессора Доуэля» 1957 года.