Dene-Qafqaz dilləri
Dene-Qafqaz dili Şimal yarımkürəsində danışılan geniş şəkildə ayrılmış dil qruplarını əhatə edən dilçi alimlər tərəfindən təklif edilmiş bir dil ailəsidir. Bu dil ailəsinə: Asiyada Çin-Tibet dilləri, Yenisey dilləri, Burushaski və Şimali Qafqaz dilləri; Şimali Amerikada Na-Dene dilləri ; və Avropada vaskonik dillər (o cümlədən bask dili) daxildir.
Xüsusilə Şimali Amerika Na-Dene ilə Sibir Yeniseyi (Dene-Yenisey dil ailəsi) arasında daha yaxın bir əlaqə 2008-ci ildə Edvard Vajda tərəfindən təklif edilmiş və dilçi alimlər icması tərəfindən müəyyən dərəcədə qəbul edilmişdir. Ailənin qalan üzvlərinin əhatə edib etməməso məsələsi demək olar ki, bütün tarixi dilçilər tərəfindən mübahisəli hesab olunur və bir qism tərəfindən isə ümumiyyətlə rədd edilir.[1][2][3][4][5]
Hipotezin tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Dene-Qafqaz dil ailəsinə oxşar təsnifatlar hələ 20-ci əsrdə Alfredo Trombetti, Edvard Sapir, Robert Bleichsteiner, Karl Bouda, E. J. Furne, Rene Lafon, Robert Şeyfır, Olivier Guy Tailleur, Morris Svadeş, Vladimir N. Toporov və başqaları tərəfindən önə sürülmüşdü.
Morris Swadesh bütün Dene-Qafqaz dil ailəsi üzvlərini "Bask-Dennean" (İngilis dilində yazarkən, 2006/1971: 223) və ya " vascodene " (İspan dilində yazarkən, 1959: 114) adlandırdığı ailəsinə daxil edirdi. Bu adlandırılma coğrafi baxımdan ən uc nöqtələrdə olan üzvləri: bask və navaxo dilləri üçün bu cür adlandırılmışdır. Svadeş öz kitabında(1959: 114) bura "bask dili, qafqaz dilləri, ural-altay, dravid, tibet-burman, çin, avstroneziya, yapon, çukçi (Sibir), eskimos-aleut, vakaş və na-dene dilləri" daxildir., və bəlkə də "Şumer".[6] deyə qeyd edirdi Beləliklə, Svadeşin Bask-Dennean dil ailəsi (1) Ural, Altay, Yapon, Çukot dili və Eskimo-Aleut (Sergei Starostin və Cozef Qrinberqin ardıcılları tərəfindən Avrasiya dili kimi təsnif edilən dillər) daxil olmaqla, Dene-Qafqaz dil ailəsindən fərqlənirdi, (2) Starostin məktəbi tərəfindən Nostratik olaraq təsnif edilən Dravidian və (3) Avstroneziya (Starostinə görə həqiqətən Dene-Qafqaz dili ilə əlaqəlidir, lakin yalnız sonrakı mərhələdə, Dené-Daic adlandırdı və yalnız Avstraliya aborigen dilləri vasitəsilə (bax). Starostinin Boreyan makro dil ailəsi)). Svadeşin həmkarı Meri Haas isə Bask-Denne fərziyyəsinin mənşəyini Edvard Sapirə aid edir.
1980-ci illərdə Sergey Anatolyeviç Starostin ciddi linqvistik metodlardan istifadə edərək (müntəzəm fonoloji yazışmalar, rekonstruksiyalar, Qlottoxronologiya və s.) Qafqaz, Yenisey və Çin-Tibet dillərinin daha möhkəm təməl üzərində qohum olması təklifi fikrini irəli sürdü .[7] 1991-ci ildə Sergey L. Nikolaev Starostinin təsnifatına Na-Dene dillərini də əlavə etdi.[8]
Na-Dene dillərinin daxil edilməsi məsələsiHayda dilinin ailəyə aid olub-olmaması ilə bağlı davam edən mübahisə səbəbindən bir qədər çətinləşdi. Dene-Qafqaz fərziyyəsinin tərəfdarları Haydanın Na-Dene üzvlüyünün tərəfdarlarına, məsələn, Heinz-Jürgen Pinnow[9] və ya son dönəmlərdə Con Enrikonun fikilərinə yönəlirlər.[10] Dene-Qafqaz fərziyyəsini rədd edən Edvard J. Vajda isə Tlinqit, Eyak və Atabaskan dillərinin Yenisey dilləri ilə yaxından əlaqəli olduğunu irəli sürdü, lakin o, əvvəlki üçünün Hayda ilə hər hansı genetik əlaqəsinin ola biləcəyini inkar edir.[11] Vajdanın Atabaskan-Eyak-Tlinqit və Yenisey münasibətləri haqqında fikirləri müxtəlif müəlliflərin, o cümlədən Heinrich K. Vernerin[12] və ya Merritt Ruhlenin əsərlərində müstəqil şəkildə özünə dəstək tapmışdır.[13][14]
1996-cı ildə Con D. Benqtson vaskonik dilləri (o cümlədən, bask dili, onun nəsli kəsilmiş qohumu və ya əcdadı Akvitan dili və İber dili) əlavə etdi və 1997-ci ildə Buruşaskilərin danışığı buruşaski dilinin daxil edilməsini təklif etdi. Elə həmin il Ana Dili üçün yazdığı məqalədə Benqtson şumer dilinin də Dene-Qafqaz dillərinin ayrı bir alt qrupunun qalığı ola biləcəyi qənaətinə gəldi.[15]
1998-ci ildə Vitali V. Şevoroşkin Almosan (Alqonkyan-Vakaşan) dillərinin Amerind dilləri mənsubiyyətini rədd edərək, onların da Dene-Qafqaz dilləri ilə əlaqəsi olduğunu irəli sürdü. Bir neçə il sonra o, Şimali Qafqaz, Salişan və Vakaşan dilləri arasında bir sıra leksik və fonoloji uyğunluqlar təklif edərək belə nəticəyə gəldi ki, Salişan və Vakaşan Şimali Qafqazın ayrı bir qolunu təmsil edə bilər və onların ayrılması Şimal-Şərq dilinin eramızdan əvvəl 2–3-cü minilliklərdə mövcud olan Qafqaz birliyinin (Avar-Andi-Tsezyan)
dağılmasından sonrakı tarixə uyğun gəldiyini də qeyd etmişdir..[16]
Ailə ağacı təklifləri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Starostinin nəzəriyyəsi[redaktə | mənbəni redaktə et]
S. A. Starostin və onun Babil Qülləsi layihəsindən olan həmkarları tərəfindən təklif edilən Dene-Qafqaz ailə ağacı və təxmini ayrılma tarixləri (Dəyişmə qlottokronologiyası ilə təxmin edilir):[17]
- 1. Dene–Qafqaz dilləri [e.ə. 8700]
- 1.1. Na-Dene dilləri (Atabaskan–Eyak–Tlinkit)
- 1.2. Sin-Vaskon dilləri [e.ə. 7900]
- 1.2.1. Vaskonik (aşağıya bax)
- 1.2.2. Sin-Qafqaz dilləri [e.ə. 6200]
- 1.2.2.1. Buruşaski dili
- 1.2.2.2. Qafqaz-Sin-Yenisey [e.ə. 5900]
- 1.2.2.2.1. Şimali Qafqaz dilləri
- 1.2.2.2.2. Sin-Yenisey [e.ə 5100]
- 1.2.2.2.2.1. Yenisey dilləri
- 1.2.2.2.2.2. Çin-Tibet dilləri
Benqtsonun nəzəriyyəsi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Con D. Benqtson Makro-Qafqaz (əvvəllər Vasko-Qafqaz) ailəsində Bask, Qafqaz və Burushaski dillərini birləşdirir (aşağıdakı Makro-Qafqaz bölməsinə baxın).[18] Onun fikrincə, başqa qovşaqlar və ya alt qruplar təklif etmək üçün hələ tezdir, lakin o qeyd edir ki, Şumer dili (coğrafi) qərb qolları ilə şərq qolları ilə eyni sayda izoqlossları bölüşür:[19]
- 1. Dene-Qafqaz
- 1.1. Makro-Qafqaz ailəsi
- 1.1.1. Bask dili
- 1.1.2. Şimali Qafqaz dilləri
- 1.1.3. Buruşaski dili
- 1.2. Şumer dili
- 1.3. Çin-Tibet dilləri
- 1.4. Yenisey dilləri
- 1.5. Na-Dene dilləri
- 1.1. Makro-Qafqaz ailəsi
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ Sanchez-Mazas, Alicia; Blench, Roger; Ross, Malcolm D.; Peiros, Ilia; Lin, Marie. Past Human Migrations in East Asia: Matching Archaeology, Linguistics and Genetics. Routledge. 2008-07-25. ISBN 9781134149629.
- ↑ Campbell, Lyle (1997). American Indian Languages: The Historical Linguistics of Native America. Oxford: Oxford University Press. pp. 286–288
- ↑ Goddard, Ives (1996). "The Classification of the Native Languages of North America". In Ives Goddard, ed., "Languages". Vol. 17 of William Sturtevant, ed., Handbook of North American Indians. Washington, D. C.: Smithsonian Institution. pg. 318
- ↑ Trask, R. L. (2000). The Dictionary of Historical and Comparative Linguistics. Edinburgh: Edinburgh University Press. pg. 85
- ↑ Dalby, Andrew (1998). Dictionary of Languages. New York: Columbia University Press. pg. 434
- ↑ Swadesh, Mauricio. Tras la huella lingüística de la prehistoria. 1987. ISBN 9789683603685.
- ↑ See Starostin 1984, Starostin 1991
- ↑ See Nikola(y)ev 1991
- ↑ See Pinnow 1985a, Pinnow 1985b, Pinnow 1986a, Pinnow 1986b, Pinnow 1988, Pinnow 1990a, Pinnow 1990b
- ↑ See Enrico 2004
- ↑ See Vajda 2000a, Vajda 2000b, Vajda 2000c, Vajda 2000d, Vajda 2000e, Vajda 2001a, Vajda 2001b, Vajda 2002, Vajda 2004
- ↑ See Werner 2004
- ↑ See Ruhlen 1998c
- ↑ See Rubicz et al. 2002
- ↑ See Bengtson 1996, Bengtson 1997, Bengtson 1997
- ↑ See Shevoroshkin 1998, Shevoroshkin 2003, and Shevoroshkin 2004
- ↑ See The preliminary phylogenetic tree according to the Tower of Babel Project
- ↑ See Bengtson 1997a
- ↑ See Bengtson 1997b