Dəhnamə (Xətai)
| Dəhnamə | |
|---|---|
 "Dəhnamə" əlyazmasının titul səhifəsi | |
| Janr | məsnəvi |
| Müəllif | Şah İsmayıl Xətai |
| Orijinal dili | Azərbaycan dili |
| Yazılma ili | 1506 |
| Nəşr ili | 1506 |
Dəhnamə — Azərbaycan ədəbiyyatının klassiki Şah İsmayıl Xətainin məsnəvi janrında yazdığı poema. Əsər Azərbaycan ədəbiyyatının yazılı abidəsi hesab edilir.[1][2] 1506-cı ildə Azərbaycan dilində yazılan şeir əsəri Azərbaycan ədəbiyyatında məsnəvi janrında yazılan ilk poemalardan biri sayılır.[3]
Məsnəvidə aşiq oğlan (yəni şairin özü) və onun sevgilisi bir birinə on sevgi məktubu göndərirlər, buna görə də əsərin adı elə "Dəhnamə" ("On məktub") qoyulub. Poema bütövlüklə 1532 beytdən ibarətdir.[1]
Tədqiqi və nəşri
[redaktə | mənbəni redaktə et]1923-cü ildə tədqiqatçı Salman Mümtaz XVII əsrə aid əlyazmaları istifadə edərək "Dəhnamə"nin tam olmayan siyahısını dərc etdi, indi o siyahı Bakıda Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılır.[4]
1961-ci ildə Əzizağa Məmmədov "Şah İsmayıl Xətai" adlı şairin əsərlərinin ikicildliyini hazırlamışdı, orada o, "Dəhnamə"nin elmi-tənqidi mətnlərin yaradılmasının əsas prinsiplərinə baxış keçirmişdi.[5]
1967-ci ildə tədqiqatçı Qasım Həsənov "Dəhnamənin sintaksisi" (rus. «Синтаксис Дехнаме») adlı işini yayımladı, hansında ki poemanın təyini söz birləşmələrini təhlil etmişdi.[5] Həsənov hələ 1962-ci ildə yazırdı ki, poemada olan təyini söz birləşmələrinin müasir azərbaycan dilindəki kəlmələrlə çox oxşarlıqları var.[6]
1977-ci ildə Minayə Cavadovanın "Şah İsmayıl Xətainin Leksikası ("Dəhnamə" poeması əsasında) (rus. «Лексика Шах Исмаила Хатаи (По поэме "Дехнаме")» adlı əsəri nəşr olundu, orada o, "Dəhnamə" poemasının tədqiqi tarixi və Səfəvilər dövründə Azərbaycan dilinin əhəmiyyəti haqqında yazırdı.[5] Cavadova bu əsərində qeyd edir ki, "Dəhnamə" Xətainin ədəbi irsində xüsusi yer tutur və bu əsər Azərbaycan dilində yaradılmış mükəmməl yazılı ədəbi abidələrindən biri sayılır.[1]
Əlyazmalar
[redaktə | mənbəni redaktə et]Əfqanistanın Məzari-Şərif şəhərindəki muzeydə xəttat Mir İmad Qəzvini tərəfindən köçürülən və "Dəhnamə" məsnəvisindən başlayan əlyazma saxlanılır.[7]
Bakı şəhərində Elmlər Akademiyasının Əlyazmalar İnstitutunda XVII əsrdə tərtib edilən poemanın əlyazması saxlanılır.[4]
"Dəhnamə"nin siyahılarından biri həmçinin Sankt-Peterburqda saxlanılır, onun ətraflı şərh edilmiş təsvirini Vladimir Minorskinin xahişi ilə 1923-cü ildə şərqşünas Nikolay Marr verdi. Buna oxşar təsviri türkiyəli ədəbiyyatşünas İsmayıl Hikmət "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" (Bakı, 1928) kitabında vermişdir.[4]
O da məlum idi ki, 1923-cü ildə "Dəhnamə"nin bir əlyazması Azərbaycan dövlət nəşriyyatının kitabxanasına təhvil verilmişdir, onun sonraki taleyi naməlum olaraq qaldı.[8]
Ədəbi təhlil
[redaktə | mənbəni redaktə et]"Dəhnamə" "saray ədəbiyyatı" adlanan mühitdə yaradılmışdır.[9] Filoloq Həsən Quliyevin sözlərinə görə, poemada xalq şeiri tərzinə yaxın yazılan çoxlu süjetdən kənar elementlər var. Əsərdə bir-birini sevən cütlüyün hissləri romantik tərzdə əks olunub.[10] Hər fəsil tamamlanmış ayrıca müstəqil "məktub-müraciət" təşkil edir, hansı ki qəhrəman şairin və onun sevgilisinin obrazlarını birlikdə birləşdir. Hadisələr poemada gec inkişaf edir, qəhrəmanlarının obrazları hərəkətsizdir. Əsər sevgi monoloqundan ibarətdir ki, bunu şairin sevgilisinə "şeirli cavab" kimi də xarakterizə etmək olar.[9]
Quliyevin sözlərinə görə, məhz məktublar süjeti hərəkətləndirirlər. Poemada hansısa dinamik və gərgin intriqa yoxdur. Rəvayət bütövlüklə həyati faktlara əsaslanan məhəbbət hisslərindən ibarətdir. Romantik xüsusiyyətlərin olmasına baxmayaraq, poemada realizm elementləri qorunub saxlanılıb.[9]
Tədqiqatçı Qasım Cahaninin sözlərinə əsasən, poemada Nizami Gəncəvinin yazma ənənələri nəzərə çarpır, xüsusilə onun məhəbbət fəlsəfəsinin ruhuna uyğun olan istiqamətlərin inkişafı.[11] Belə ki, Xətainin "Dəhnamə"sində "Bahariyyə" adlı hissə əlavə edilmişdir, şair Nizaminin "Leyli və Məcnun" poemasını bu parça üçün nümunə kimi istifadə etmişdir.[12]
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ 1 2 3 Джавадова М., 1978, səh. 115
- ↑ Javadi, Burrill, 1998.
- ↑ Джавадова, 1984, səh. 77
- ↑ 1 2 3 Джавадова, 1984, səh. 81
- ↑ 1 2 3 Джавадова, 1984, səh. 82.
- ↑ Гасанов, 1962, səh. 96.
- ↑ Джавадова, 1984, səh. 80.
- ↑ Mikayıl Rəfili. Избранное. — Б.: Азербайджанское государственное издательство, 1973. — səh. 139. — 487 səh.
- ↑ 1 2 3 Гулиев, 2005, səh. 60.
- ↑ Гулиев, 2005, səh. 58.
- ↑ Cahani, 1979, səh. 174.
- ↑ Ҹаһани, 1979, səh. 175.
Ədəbiyyat
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Гасанов К. Определительные словосочетания II типа в «Дех-наме» // Известия Академии наук Азербайджанской ССР. — Б., 1962. (rus)
- Гулиев Г. М. Азербайджанская литература. Исторический очерк. — Б.: Нурлан, 2005. — 530 səh.
- Джавадова М. Лексика Шах Исмаила Хатаи (По поэме «Дехнаме») // Общественные науки в СССР. — М., 1978. (rus)
- Джавадова М. Н. Об истории изучения и языке произведений Хатаи // Советская тюркология. — Б., 1984 (rus).
- Сасани Ч. С. Натуралистическая литературно-теософская мысль в поэме «Дехнаме» Шах Исмаила Хатаи // Известия Национальной академии наук Азербайджана. — Б.: Элм, 2007. (rus)
- H. Javadi and K. Burrill. Azerbaijan. Azeri Literature in Iran (ing.). — Encyclopædia Iranica, 1998. — Vol. III. — P. 251-255.
- Ҹаһани Г. Азәрбајҹан әдәбијјатында Низами ән'әнәләри = Традиции Низами в азербайджанской литературе / Под редакцией И. Гамидова. — Б.: Элм, 1979. — 204 səh.