Eredu

dövlət
Eredu
şum. 𒉣𒆠
Ərazisi	Ən çoxu 10 ha (25 akr)
Əhalisi	5.000 nəf. (e. ə. V minillik)
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Eredu (şum. 𒉣𒆠) — Mesopotamiyanın cənubunda (indiki Ziqar mühafəzəsi, İraq) arxeoloji sahə. Eredu uzun müddət Cənubi Mesopotamiyanın ən erkən şəhəri hesab olunurdu. Urdan 12 km cənub-qərbdə yerləşən Eredu, məbədlərin ətrafında, demək olar ki, birgə inkişaf etdikləri Şumer şəhərlərinin ən cənubunda yerləşirdi. Burada binalar çiy kərpicdən hörülmüş və üst-üstə tikilmişdir. Məbədlərin yuxarıya doğru tikilməsi və kəndin çölə doğru böyüməsi ilə daha böyük şəhər halına gəldi. Şumer mifologiyasında Eredu əvvəlcə şəhərin əsasını qoymuş hesab edilən, sonralar akkadlar tərəfindən Ea kimi tanınan Enkinin evi idi. Onun məbədi Eabzu adlanırdı, çünki Enkinin bütün həyatın qaynaqlandığına inanılan və su təbəqəsi olan Abzuda yaşadığına inanılırdı.

Tədqiqat tarixi

Sahədə 8 kurqan var:

• 1-ci kurqan — Ziqqurat müqəddəs ərazisi
• 2-ci kurqan — Erkən sülalə sarayı
• 3-cü kurqan — 300×150 metr sahədə, 2,5 metr hündürlükdə, Əbu Şəhreynin 2,2 kilometr cənub cənub-qərbində (İsinlarsa saxsı qabları tapıldı.)
• 4-cü kurqan — 600×300 metr sahədə, Əbu Şəhreynin 2,5 kilometr qərbində (Kassit saxsı qabları tapıldı.)
• 5-ci kurqan — 500×300 metr sahədə, 3 metr hündürlükdə, Əbu Şəhreyn, Yeni Babil və Əhəmənilər dövlətlərinin 1,5 kilometr şərqində
• 6-cı kurqan — 300×200 metr sahədə, 2 metr hündürlükdə, Əbu Şəhreyndən 2,5 kilometr cənub-qərbində
• 7-ci kurqan — 400×200 metr sahədə, 1,5 metr hündürlükdə, Əbu Şəhraindən 3 kilometr şərqində
• 8-ci kurqan — Usalla

Eredu Eabzu məbədi.

Bəsrə yaxınlığındakı Təll Əbu Şəhreyndəki yer dörd dəfə qazılıb. Bura əvvəlcə 1855-ci ildə Con Corc Teylor, 1918-ci ildə R. Kempbell Tompson və 1919-cu ildə H. R. Holl tərəfindən qazılmışdır. Holl tərəfindən maraqlı tapıntı onun eramızdan əvvəl 2000-ci ilə aid istehsal olunmuş mavi şüşə parçası idi. Mavi rəng bu texnikanın Misirdə yaranmasından bir əsr əvvəl kobaltla əldə edilmişdir. Qazıntı işləri 1946–1949-cu illərdə İraq Qədim Əsərlər və İrs Baş İdarəsindən Fuad Səfər və Seton Lloydun rəhbərliyi altında yenidən başladıldı. Onlar 14 əvəzedici məbədin ardıcıllığını və cənub-şərqə yönəldilmiş çiy kərpic qutularından ibarət 1.000 qəbri təşkil edən Ubeyd dövrünə aid olan qəbiristanlığı tapdılar. Bu arxeoloji tədqiqatlar göstərdi ki, A. Leo Oppenheymin fikrincə, "sonda bütün cənub durğunluq dövrünə daxil oldu, siyasi təşəbbüsü şimal şəhərlərinin hökmdarlarına buraxdı", ehtimal ki, davamlı suvarma nəticəsində yaranan duzluluğun artması nəticəsində şəhər eramızdan əvvəl 600-cü ildə tərk edildi. 1990-cı ildə sahə yenidən M. T. Mur tərəfindən ziyarət edildi və öncəki araşdırmaçılar tərəfindən qeyd olunmayan yerüstü dulusçuluq sobalarının iki sahəsi də tapıldı. 2014-cü ilin oktyabrında Franko Daqostino qazıntı işlərinin növbəti mərhələsinə hazırlıq məqsədilə əraziyə baş çəkərək, səthdə bir sıra yazılar yazılmış Amarsin kərpic fraqmentlərini qeydə aldı. 2019-cu ildə İtaliya, Fransa və İraqın birgə səyi ilə Ereduda qazıntılar bərpa edildi.

Lövhə mübahisəsi

2006-cı ilin martında Romaa Sapientsa Universitetindən Covanni Pettinato və S. Kiod Ereduda səthdə 500 erkən sülalə dövrünə aid mixi yazı lövhəsi aşkar etdiklərini iddia etdilər. Lövhələrin eramızdan əvvəl 2600–2100-cü illərə aid olduğu və kitabxananın bir hissəsi olduğu deyilirdi. İraqın Dövlət Qədim Əsərlər və İrs İdarəsi tərəfindən əraziyə qrup göndərildi və orada heç bir lövhə aşkar edilmədi. Bu dövrdə heç bir qruma ərazidə qazıntı aparmaq üçün icazə verilmədi.

Mif və əfsanə

Şumer kral siyahılarının bütün versiyalarında olmasa da, bəzilərində Eredu daşqından əvvəl krallığı əhatə edən beş şəhərdən birincisi olaraq göstərilir. Şumer kral siyahılarında Eredunun iki padşahının adı çəkilir: 28.800 il hökmranlıq edən Alulim və 36.000 il hökmranlıq edən Alalnqar. Eredu adamı olan Adapa erkən mədəniyyət qəhrəmanı kimi təsvir edilmişdir. O, padşah Alulim dövründə şəhərə sivilizasiya gətirmiş hesab olunurdu.

Şumer mifologiyasında Eredu, dərin sular, hikmət və sehr tanrısı olan Akkad allahı Eanın Şumerdəki həmkarı olan Enki tanrısının Abzu məbədinin evi idi. Bütün Şumer və Babil tanrıları kimi, Enki/Ea da, sonrakı kosmologiyaya görə, Anu və Enlil ilə kosmosun hökmranlığını bölüşməyə gələn yerli tanrıya çevrildi. Onun səltənəti yerin altında yatan şirin sular idi (şumercə ab=su; zu=uzaq).

Uruk ilahəsi İnannanın hekayələri onun sivilizasiya hədiyyələrini almaq üçün Ereduya necə getməli olduğunu təsvir edir. Əvvəlcə Eredu tanrısı Enki öz gücünün bu mənbələrini almağa çalışdı, lakin sonralar Urukun torpağın mərkəzi olduğunu qəbul etdi. Bu, hakimiyyətin şimala ötürülməsinə mifik istinad kimi görünür.

Babil mətnləri Eredunun tanrı Marduk tərəfindən qurulduğundan ilk şəhər, "müqəddəs şəhər, onların [digər tanrıların] zövqünün məskəni" kimi bəhs edilir.

Assuriya sarayında, uzaq cənubda yerləşən Eredu qədim irfanında təlim keçmiş xüsusi həkimlər, xəstənin bədənindəki əlamətlərdən xəstəliyin gedişatını qabaqcadan xəbər verir, müvafiq sehr və sehrli qaynaqları dərman kimi təklif edirdilər.

Eredu ağlaşması

Erkən Mesopotamiya şəhərlərinin və imperiyalarının süqutunun adətən tanrıların rəğbətini itirməsinin nəticəsi olduğuna inanılırdı. Şəhər ağlaşmaları adlı janr İsinlarsa dövründə inkişaf etmişdir ki, onlardan ən məşhuru Ur ağlaşmasıdır. Bu ağlaşmaların bir sıra bölmələri (kiruqu) var idi ki, onlardan yalnız fraqmentlər tapılıb. Ur və ya Akkaddan fərqli olaraq, Eredunun əslində necə və ya erkən sülalə dövründən başqa nə vaxt yıxıldığı barədə təsəvvürümüz yoxdur. Şumer kral siyahısında sadəcə olaraq deyilir: "Eredu yıxıldı və krallıq Bad-tibiraya aparıldı".

Onun padşahı yad bir şəhər kimi öz şəhərinin kənarında qaldı. Acı göz yaşları tökdü. Ata Enki öz şəhərinin kənarında, sanki yad bir şəhərmiş kimi qaldı. Acı göz yaşları tökdü. Zərər çəkdiyi şəhərin xatirinə acı göz yaşları tökdü. Onun xanımı uçan quş kimi öz şəhərini tərk etdi. Emahinin anası müqəddəs Damqalnuna şəhərini tərk etdi. Ən müqəddəs ilahi güclər şəhərinin ilahi gücləri alt-üst edildi. Ən böyük ilahi güclərin ayinlərinin ilahi gücləri dəyişdirildi. Ereduqda hər şey xarabaya çevrildi, çaşqınlıq içində oldu.

Tarixi

Eredudan Amarsin, III Ur adı ilə möhürlənmiş bişmiş gil kərpic, hazırda Britaniya Muzeyində saxlanılır.

Eredu bölgədəki ən erkən yaşayış məskənlərindən biri kimi görünür, təxminən e.ə. 5400-cü ildə, Fərat çayının mənsəbinə yaxın Fars körfəzinə qurulub. Minilliklər boyu sahil zolağında lil yığıldığına görə, Eredu qalıqları hazırda İraqdakı Əbu Şəhreyn körfəzindən bir qədər aralıdadır və qazıntılar şəhərin heç bir korreziyaya məruz qalmamış qum təpəsində qurulduğunu göstərdi. Piotr Steinkeller belə bir fərziyyə irəli sürdü ki, Eredudakı ən qədim ilahə var idi, daha sonra Yer İlahəsi Ninhursaq (nin=xanım, hur=dağ, sag=müqəddəs) kimi ortaya çıxdı və sonralar Enkidə kişi ilahi olaraq böyüməsi ilə nəticələndi.

Qvendolin Leykə görə, Eredu səhra mühitində şirin suya çıxış haqqında razılığa gələn üç fərqli həyat tərzini dəstəkləyən üç ayrı ekosistemin qovuşduğu yerdə yaranıb. Görünür, ən qədim aqrar məskən, kanalların və çiy kərpicdən tikilmiş binaların tikintisi ilə səciyyələnən şimalda Samarra mədəniyyətindən qaynaqlanan intensiv yaşayışlı suvarma əkinçiliyinə əsaslanırdı. Ərəb sahillərindəki balıqçı-ovçu mədəniyyətləri Ərəbistan sahilləri boyunca geniş peyin sahələrinə cavabdeh idi və ola bilsin ki, onlar əsl şumerlər idilər. Görünür, onlar qamışdan tikilmiş daxmalarda məskunlaşıblar. Eredunun qurulmasına töhfə verən üçüncü mədəniyyət yarımsəhra ərazilərində çadırlarda yaşayan qoyun və keçi sürülərinin semit dilli köçəri çobanları idi. Hər üç mədəniyyətin şəhərin ən erkən səviyyələrinə aid olduğu görünür. Şəhər qəsəbəsi suyun toplanmasına imkan verən kiçik çökəkliyin içərisində çiy kərpicdən tikilmiş böyük məbəd kompleksinin mərkəzində yerləşirdi.

Keyt Filden bildirir ki, "Ən erkən kənd yaşayış məntəqəsi (e.ə. 5000-ci il) eramızdan əvvəl 2900-cü ilə qədər 8–10 ha (20–25 akr) ərazini əhatə edən çiy kərpicdən və qamış evlərdən ibarət əhəmiyyətli şəhərə çevrilmişdi". Mallouen yazır ki, Übeyd dövründə bu, ərazidə "qeyri-adi böyük şəhər" idi. Yakobsen təsvir edir ki, "Eredu bütün praktiki məqsədlər üçün Übeyd dövründən sonra tərk edilmişdi", baxmayaraq ki, orada qismən qazılmış II Erkən Sülalə Sarayı (hər istiqamətdə 100 metr) olduğu üçün II Erkən Sülalə tərəfindən bərpa edilmişdir. Rut Uaythaus onu "böyük erkən sülalə şəhəri" adlandırdı; çünki həmin tarixdən sonra işğala dair çox az dəlil var. Buradakı on səkkiz çiy kərpicdən tikilmiş məbəd tamamlanmamış Amarsin Ziqquratının (e.ə. 2047–2039) altında yerləşir. Ziqquratın tarixi Amarsinə yazılmış kərpic əsasında qoyulmuşdur. Bundan sonra kərpicin Nuradad (e.ə. 1801–1785) tərəfindən yenidən istifadə edildiyi irəli sürülür. Ən erkən səviyyələrlə əlaqəli geniş balıq sümüyü yataqlarının tapılması da sonralar Enki və Ea ilə əlaqəli Abzu mədəniyyətinin davamlılığını göstərir.

Eredu uzun müddətə tərk edildi, nəhayət tamamilə boşaldı və eramızdan əvvəl 6-cı əsrdə xarabalığa çevrildi. Qonşu qum təpələrinin işğalı və duzlu su səviyyəsinin yüksəlməsi onun kənd təsərrüfatı bazasına erkən məhdudiyyətlər qoydu, belə ki, sonrakı Yeni Babil İmperiyası dövründəki inkişafında Eredu ən erkən tarixinin şərəfinə məbəd yeri kimi yenidən quruldu.

Arxitekturası

Mərkəzləşdirilmiş hökuməti əhatə edən iri binalar tikilməyə başlandı. Eredu Məbədi, son Übeyd dövrü.

Eredunun şəhər mərkəzi Enki Məbədi idi, sonralar tarixdə Sular Evi adlanan Akifer Evi adlandırıldı. Bu ad Enki səltənətinə aiddir. Onun həyat yoldaşı Ninhursaqın Übeyd yaxınlığında məbədi var idi.

III Ur dövründə Urnammuda əvvəlki məbədlərin qalıqları üzərində yeni ziqqurat tikdirdi.

Uruklu Enmerkardan başqa (Aratta dastanlarında qeyd edildiyi kimi) bir neçə sonrakı tarixi Şumer padşahlarının burada tapılan kitabələrdə Eabzu Məbədinin üzərində işlədikləri və ya yenilədikləri deyilir, o cümlədən Urlu Elili; Urnammu, III Ur sülaləsindən Şulqi və Amarsin və larsalı Nuradad.