Kanada hinduları
Kanada hinduları— Kanadada yaşayan yerli xalq.
Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Amerika mədəniyyəti haqqında ilkin təsəvvürlər adətən müasir mədəni nailiyyətlərlə əlaqədar olsa da bu ölkənin qədim və orta əsrlərini əhatə edən bir sivilizasiya mövcud olmuşdur.
28-30 min il əvvəl ilk dəfə olaraq müasir tipli insanlar Alyaska və Çukotka arasındakı Beringiya adlanan quru körpüdə məskunlaşmışlar. Məhz bu dövrdən Amerika mədəniyyətinin tarixi başlayır.
Müasir elm hesab edir ki, bu qitənin ilk sakinləri genetik cəhətlərinə görə protomonqoloid, yaxud protoasiya qrupuna mənsub olmuş Altay, fin-uqor, Tibet xalqlarına daha yaxındırlar. Özünün təsdiqini tapmış bu fikirlər linqvistik və antropoloji əlamətlərə əsaslandırılmaqdadır.
Avropalılar tərəfindən Amerika qitəsinin kəşfi və işğalı digər çoxsaylı xalqların həmin ərazidə məskunlaşması ilə nəticələndi. Bunların ümumi sayı təxminən 15-20 milyona bərabər idi. İlk dəniz səyyahlarının səhvən Hindistan torpağı kimi başa düşdükləri bu qitənin sakinləri XVI əsrdən «hindular» adlandırılmağa başladı. Bu dövrdə qitənin müxtəlif hissələrində məskunlaşmış sakinlərin inkişaf səviyyəsi bir-birindən fərqli idi.
Qitənin şimal hissəsində məskunlaşmış tayfa və xalqlar ibtidai yaşayış səviyyəsində idi. Texas, Nevada, Kaliforniyada (Lyüisvill, Tyul-Sprinqs, Santa-Ros adası), Sandia rayonunda (b.e.ə. 25-15-ci minillik) od və Daş silahları ilə davranmağı bacaran yığıcılıq və ovçuluqla məşğul olanların düşərgələri tapılmışdır. Arizon və Nyü-Meksikoda tapılmış ilk kənd təsərrüfatı qəsəbələrinin tarixinin b.e.ə. VII-VI minilliyə aid olması sübuta yetirilir. XVI əsrdə Şimali Amerika xalqlarının inkişaf səviyyəsi yekcins deyildi: ibtidai icma cəmiyyətinin ayrı-ayrı inkişaf səviyyələrində yaşayan bu xalqları məskunlaşdıqları yerlərə, ərazilərə görə bir neçə qrupa bölmək olar: birinciyə Arktika zonasına aid ovçu vəbalıqçılar – aleut və eskimoslar (hinduca: çiy ət yeyən) daxil idi.
Bu ərazidə yaşayanların başlıca məqsədi yaşamaq üçün mübarizə aparmaq idi. Bu məqsədin reallaşdırılmasına yönəldilmiş özünəməxsus təsərrüfat-mədəni tip formalaşmışdı. Bu tip mürəkkəb iqlim şəraitinə uyğun təşəkkül taparaq dəniz heyvanlarının, maral, sığın, quşların ovlanması, balıqçılıq, meyvə və müxtəlif ot bitkilərinin yığılması kimi peşələrdə təzahür edirdi.
Dəri və ya qabıqla örtülmüş yaşayış yerləri yayda, iqlular (buz komalar) isə qışda sakinləri soyuqdan və pis havadan qoruyurdu. İki laydan ibarət dəri geyim (geyimin içi və səthi dəridən ibarət olur). Dəridən tikilmiş uzunboğaz çəkmələr, balıq dərisindən plaşlar, tozağacından şlyapalar arktika adamının geyimi idi. Bu ərazinin sakinləri bədii yaradıcılığa da biganə deyildilər. Bu yaradıcılıq mahnı, rəqs, ağac üzərindəki oyma, geyim ornamentlərində və s. təzahür tapırdı.
Arktika qrupuna Kanadanın şimali meşəlik hissələrinin və Sakit okean sakillərinin şimali-qərb hissəsindəki sakinləri (tlinkit, xayda və s.) də aid edilirdi. Burada məskunlaşmışların həyat tərzi ilə əvvəlkilərin müəyyən yaxınlığı da var idi: məşğuliyyət növü, istifadə edilən əmək alətləri (yay-kaman, ox, harpun, tələ, balıq tutmaq üçün xüsusi çəngəl aləti), yaşayış məskənlər və s. Alqonkinlərin karkası ağacdan, üzəri tozağacı qabığı və ya dərilə örtülən konus formalı tikililəri də (viqvamlar) mühüm yer tuturdu.
Hindular qış mövsümü üçün dəridən, yay üçün isə zamşdan (yumşaq maral dərisi) geyimlər hazırlayırdılar. Əsas geyim köynək (kişilər üçün dizdən aşağı, qadınlar üçün topuğa qədər) və tuman hesab edilirdi. Bu geyimlər mokasina adlanan çəkmələrlə geyilirdi. Başı və əlləri qışda soyuqdan, yayda isə, həşəratlardan qorumaq üçün kapyuşon adlı üst geyim ilə örtürdülər. Şimal-qərb rayonlarının sakinləri dəridən hazırlanmış geyimlərə dağ keçilərinin yunundan istehsal olunmuş parçalar da əlavə edirdi. Tlinkitlərin parçadan xüsusi naxışlarla bəzədilmiş çiyinlikləri fəxr hesab edilirdi.
Geyimlər saçaqlarla, maral tükləri, dəniz balıqqulaqlarından hazırlanmış rəngarəng naxışlarla bəzədilirdi. Meşə hinduları nadir balıq sümüklərindən düzəldilmiş boyunbağıları, molyuskadan çıxarılmış çəhrayı və yaşıl incilərdən ibarət sırğaları, sidr ağacının təmizlənmiş köklərinin hörüklərindən, tülkü quyruğu və qartal lələklərindən hazırlanmış baş örtüklərini istifadə edirdilər. Onlar öz sifət və bədənlərini tatuirovka ilə bəzəyirdilər. Zəngin qadınlar alt dodaqlarından ziynət əşyası taxırdılar ki, bu qeyri-adi şəkildə zərif və incə görünürdü. Qeyd etmək lazımdır ki, bu xalq ağac üzərində işləmə sahəsində şöhrət tapmışdır. Belə ki, onlar ağacdan müxtəlif məişət ləvazimatları (qaşıq, qablar, boşqab), rituallar üçün əşyalar – qalxan, döyüşlər üçün dəbilqəmaska, şamanlar üçün əsa, totem maska və dirəklər hazırlayırdılar. Bunlar sehrə malik olan müqəddəs əşyalar kimi dərk olunurdu. Dəbilqə insanın daxili, mənəvi gücü, şəxsi ləyaqətinin təzahürü kimi başa düşülürdü. Qalxan öz sahibinə xoşbəxtlik və müvəffəqiyyət gətirən qüvvə kimi dərk edilirdisə, şamanın əsası ona ruhi aləmə daxil olmaq üçün qüvvə gətirir və bu əşya vasitəsilə ruhları çağırmaq mümkün idi. Maska əcdad və ya fövqəltəbii qüvvələrin təzahürü kimi dərk edilirdi. Müxtəlif heyvanların rəmzi fiqurları tayfanın totemləri hesab edilirdi. Çox zaman bu fiqurların incə və zərif işlənməsi, bəzədilməsi yüksək bədii səviyyə ilə izah edilir. Qumdaşından hazırlanmış yonucu alət və akula dərisinin hissələrindən polirovka zamanı istifadə olunurdu.
Tlinkitlər qurğuşundan müxtəlif bəzək və ziynət əşyalarının hazırlanmasında məşhur idilər. Soyuq döymə üslubunu tətbiq edərək ustalar sırğa, üzük, qolbaq, boyunbağı kimi əşyalar düzəldirdilər. Şimali Kanada, Sakit okean sahillərinin şimalında məskunlaşmış sakinlər qəbilə inkişafı səviyyəsində olduğu halda şimal-qərb hinduları artıq quldarlıq çağında idilər.
Kanadada yaşayan hindu qəbilələri[redaktə | mənbəni redaktə et]
1700 nəfərə qədərlər[redaktə | mənbəni redaktə et]
Ən tanınmış xalqlar:
- alqonkin xalqları (şərqi meşələr)
- İrokezlər (şərqi meşələr)
ABŞ-dən köçənlər[redaktə | mənbəni redaktə et]
- siyular (Böyük düzənlər)
- Delavarlar (Şimali-Şərq)
Kanadanın köklü xalqlarının siyahısı[redaktə | mənbəni redaktə et]
| Nyufaundlend və Labradorın yerli xalqı | |
| Yerli əhali (2001): 18 775 | |
| Эскимосское население (2001): 4 555 | |
| Народ: Эскимосы (лабрадоримиут) | |
| Общины: Хэппи-Вэлли — Гус-Бей | Хоупдейл | Макковик | Нейн | Поствилл | Риголет | |
| Народ: Инну (монтанье) | |
| Общины: Мушуау-Инну-Ферст-Нейшн (Натуашиш) | Шешатшиу-Фест-Нэйшн (Шешатшиу) | |
| Народ: Микмаки | |
| Община: Миаупукек-Ферст-Нейшн (Конн-Ривер) | |
| Коренные народы Острова Принца Эдуарда | |
| Коренное население (2001): 1 345 | |
| Эскимосское население (2001): 25 | |
| Народ: Микмаки | |
| Общины: Абегвейт | Леннокс-Айленд | |
| Коренные народы Новой Шотландии | |
| Коренное население (2001): 17 010 | |
| Эскимосское население (2001): 350 | |
| Народ: Микмаки | |
| Общины: Акадия (Голд-Ривер | Уайлдкэт | Ярмут) | Аннаполис-Вэлли (Кембридж) | Бэр-Ривер | Чэпел-Айленд-Ферст-Нейшн | Эскасони | Мемберту | Глускэп-Ферст-нейшн | Миллбрук | Пактнкек-Ферст-Нейшн (Помкет и Эфтон | Саммерсайд) | Пикту-Лэндинг (Фишерс-Грант | Меригомиш) | Шубенакади | Вагматкук | Вайкобах-Ферст-Нейшн (Вайкокомаг) | |
| Коренные народы Нью-Брансуика | |
| Коренное население (2001): 16 990 | |
| Эскимосское население (2001): 160 | |
| Народ: Микмаки | |
| Общины: Бюктуш | Бернт-Черч | Ил-Граунд | Ил-Ривер-Бар | Элсипоктог | Форт-Фолли | Индиен-Айленд-Пабино | Метепенагиаг (Ред-Бэнк) | |
| Народ: Малеситы | |
| Общины: Кингсклир | Мадаваска (Сен-Базиль) | Оромокто 26 | Сент-Мэрис | Тобик | Вудсток 23 | |
| Коренные народы Квебека | |
| Коренное население (2001): 79 400 | |
| Эскимосское население (2001): 9 535 | |
| Народ: Эскимосы (нунавимиут) | |
| Общины Итивимиут[1]: Чисассиби (Малоси) | Кууджуарапик (Грейт-Вейл | Пост-де-ла-Бален) | Умиуджак | Инукджуак (Порт-Харрисон) | Пувирнитук | Акуливик (Кейп-Смит) | |
| Общины Такрамиут[2]: Ивудживик | Саллуит (Саглук) | Кангиксуджуак (Уэйкхэм-Бей | Марикур) | Куактак (Кейп-Хоуп-Адвансед) | |
| Общины Унгавамиут[3]: Кангирсук (Пейн-Бей) | Аупалук | Тасиуджак (Ливс-Бей | Бе-о-Фёй) | Кууджуак (Форт-Чимо) | Кангиксуалуджуак (Джордж-Ривер | Пор-Нуво-Кебек) | |
| Народ: Атикамек | |
| Общины: Вемотаси | Манаван | Опитциван | |
| Народ: Кри (ндухену) | |
| Общины: Чисасиби | Истмейн | Мистиссини | Немаска | Уже-Бугуму | Васкаганиш | Васванипи | Веминджи | Вапмагустуи | |
| Народ: Инну (монтанье) | |
| Общины: Экуанитшит (Минган) | Эссипит (Лез-Эскумен) | Маштеуиатш (Пуэнт-Блё) | Нутукуан (Наташкуан) | Пакуа-Шипи (Сент-Огюстен) | Пессамит (Бетсиамит) | Уашат-Мак-Мани-Утенам | Унамен-Шипи | (Ла-Ромен) | Матимекош | (Шеффервилл) | |
| Народ: Наскапи | |
| Общины: Кававачикамач | |
| Народ: Абенаки | |
| Общины: Оданак | Волинак | |
| Народ: Анишинаабе (алгонкины) | |
| Общины: Хантерс-Пойнт (Вулф-Лейк) | Кипава (Игл-Виллидж) | Китсисакик (Гран-Лак-Виктория) | Китиган-Зиби (Маниваки) | Китиганик (Рапид-Лейк) | Пикоган (Абитибивинни) | Симосагинан (Лак-Симон) | Тимискаминг | (Нотр-Дам-дю-Нор) | Винневай (Лонг-Пойнт) | |
| Народ: Малеситы | |
| Общины: Какуна | Уитворт | |
| Народ: Микмаки | |
| Общины: Гесгапегиак (Мария) | Геспег (Гаспе) | Листугудж (Рестигуш) | |
| Народ: Мохавки | |
| Общины: Аквесасне | Кахнаваке | Канесатаке | Донкастер | |
| Народ: Вендат (гуроны) | |
| Общины: Вендаке | |
| Коренные народы Юкона | |
| Коренное население (2001): 6 545 | |
| Эскимосское население (2001): 145 | |
| Xalq: Южные тутчоне | |
| İcmalar: Айшихик | Шампейн | Клуэйн-Ферст-Нейшн | |
| Xalq: Северные тутчоне | |
| İcmalar: Ферст-Нейшн-оф-Начо-Ньяк-Дун | Уайт-Ривер-Ферст-Нейшн | |
| Xalq: Тагиш | |
| İcmalar: Квалин-Дун-Ферст-Нейшн | |
| Xalq: Верхние танана | |
| İcmalar: Уайт-Ривер-Ферст-Нейшн (Бивер-Крик) | |
| Xalq: Хан | |
| İcmalar: Тшондэк-Хвэчин (Доусон-Сити) | |
| Xalq: Кучины (вунтут) | |
| İcmalar: Олд-Крау | |
| Xalq: Каска | |
| İcmalar: Дис-Ривер | Лайард | Росс-Ривер | |
| Xalq: Тлингиты | |
| İcmalar: Таку-Ривер-Тлингит | Теслин | |
| Коренные народы Северо-Западных территорий | |
| Коренное население (2001): 18 730 | |
| Эскимосское население (2001): 3 910 | |
| Народ: Эскимосы | |
| Общины Инувиалуит: Сакс-Харбор | Холмен | Паулатук | Туктояктук | Инувик | Аклавик | |
| Народ: Дене | |
| Общины Эсклав: Форт-Лайард | Дех-Гах-Готие-Дене-Каунсил (Форт-Провиденс) | Жан-Мари-Ривер-Ферст-Нейшн | Кааги-Ту-Ферст-Нейшн (Какиса-Лейк) | Хей-Ривер | Лиидлии-Куэ-Ферст-Нейшн (Форт-Симпсон) | Хаханни-Бутте | Пехдзех-Ки-Ферст-Нейшн (Ригли) | Самбаа-Къэ-Дене (Траут-Лейк) | Уэст-Пойнт-Ферст-Нейшн | |
| Saxtu icması: Бехдзи-Ахда-Ферст-Нейшн (Колвилл-Лейк) | Делине-Ферст-Нейшн (Форт-Франклин) | Форт-Гуд-Хоуп | Тулита-Дене (Форт-Норман) | |
| Общины Тличо (Дог-Риб): Дечи-Лаотъи-Ферст-Нейшнс (Снейр-Лейк) | Дог-Риб-Рей (Рей-Эдзо) | Гамети-Ферст-Нейшн (Рей-Лейкс) | Вха-Ти-Ферст-Нейшн (Лак-Ла-Мартр) | |
| Общины Чипевьян: Денину-Къуэ-Ферст-Нейшн (Форт-Резольюшн) | Лутсель-Къэ-Дене-Ферст-Нейшн (Сноудрифт) | Солт-Ривер-Ферст-Нейшн | Йеллоунайф-Дене-Ферст-Нейшн | |
| Народ: Кучины (кутчин) | |
| Общины: Аклавик-Гвичъин-Трайбал-Каунсил | Гвичья-Гвичъин (Арктик-Ред-Ривер) | Тетлит-Гвичъин (Форт-Макферсон) | |
| Коренные народы Нунавута | |
| Коренное население (2001): 22 720 | |
| Эскимосское население (2001): 22 560 | |
| Народ: Эскимосы | |
| Общины Кикиртамиут (Острова Белчер): Саникилуак | |
| Общины (юг Баффиновой Земли): Кингаит (Кейп-Дорсет) | Кимирут (Лейк-Харбор) | Икалуит (Фробишер-Бей) | Пангниртанг | Кикиктарджуак (Брафтон-Айленд) | |
| Общины (север Баффиновой Земли): Кангиктугаапик (Клайд-Ривер) | Миттиматалик (Понд-Инлет) | Икпиарджук (Арктик-Бей) | Резольют | Грайс-Фиорд | |
| Общины (иглуликские эскимосы): Иглулик | Холл-Бич | Репалс-Бей | |
| Общины (эскимосы-нетсилик): Пелли-Бей | Талойоак | Гджоа-Хейвен | |
| Общины Саллирмиут (остров Саутгемптон): Корал-Харбор | |
| Общины (эскимосы-карибу): Кангиктиник (Ранкин-Инлет) | Вейл-Коув | Честерфилд-Инлет | Арвиат (Эскимо-Пойнт) | Бейкер-Лейк | |
| Общины (медные эскимосы): Умингмакток | Батерст-Инлет | Кеймбридж-Бей | Куглуктук (Коппермайн) | |
Sayları və yerləşmələri[redaktə | mənbəni redaktə et]
| Bölgələr | İlk etnik qruplar | Yaxınları | Rezervlər |
|---|---|---|---|
| Britaniya Kolumbiyası | 198 | 129.580 | 1702 |
| Ontario | 139 | 158.395 | 206 |
| Saskaçevan | 70 | 91.400 | 602 |
| Manitoba | 63 | 100.645 | 195 |
| Alberta | 46 | 92.275 | 137 |
| Kvebek | 39 | 65.090 | 44 |
| Şimal-Qərb Əraziləri | 26 | 12.640 | 29 |
| Yukon | 18 | 6.275 | 15 |
| Nyu-Brunsvik | 15 | 12.385 | 26 |
| Yeni Şotlandiya | 13 | 15.240 | 39 |
| Nyufaundlend və Labrador | 3 | 7.765 | 3 |
| Şahzadə Eduard Adası | 2 | 1.230 | 4 |
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]
Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]
- (fr.) Аудиозапись (mp3) начала книги Нельсии Деланоэ и Жоэли Ростковской: Arxivləşdirilib 2009-01-02 at the Wayback Machine Индейцы в американской истории
- Этнографическая коллекция музея канадской истории Маккорда
- Переговоры государства с Первыми народами Канады — Исторический анализ, иллюстрированный фотографиями, гравюрами и рисунками
- (ing.) Традиция «двудушия» Arxivləşdirilib 2012-07-07 at the Wayback Machine
- Коренные американцы
- Исследование и колонизация Северной Америки
- Кем были первые жители Америки? — сайт «chez Cousture», Квебек
- Коренной народ Квебека
- Политкорректный геноцид ШАТУРИН Михаил
 | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nümayəndələri |
|  | ||||||||||
| Həmçinin bax |
| |||||||||||