Qədriyə Teymurbulatova
| Qədriyə Teymurbulatova | |
|---|---|
| Doğum adı | Qədriyə Orazbay qızı Teymurbulatova |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | SSRİ, RSFSR, Dağıstan MSSR, Noqay rayonunun Terekli-Məktəb kəndi |
| Vəfat tarixi | (30 yaşında) |
| Vəfat yeri | SSRİ, RSFSR |
| Vəfat səbəbi | öldürülüb |
| Vətəndaşlığı |
 SSRİ |
| Milliyyəti | noqay |
| Atası | Orazbay Teymurbulatov |
| Fəaliyyəti | şairə, yazıçı |
Qədriyə Teymurbulatova və ya Kadriya Temirbulatova (rus. Темирбула́това Кадрия Уразбаевна[1]; d. 14 dekabr 1948, SSRİ, RSFSR, Dağıstan MSSR, Noqay rayonunun Terekli-Məktəb kəndi – ö. 30 iyun 1978[2], SSRİ, RSFSR) — görkəmli noqay şairi.
Həyatı[redaktə | mənbəni redaktə et]
Qədriyə Orazbay qızı Teymurbulatova 14 dekabr 1948-ci ildə Rusiyanın Dağıstan MSSR-nın Noqay rayonunun Terekli-Məktəb kəndidində çoban ailəsində anadan olmuşdur.
Qədriyəni 1954-cü ildə, hələ 5 yaşı tamam olmamış kəndlərindəki orta məktəbin birinci sinfinə aparırlar. Həmin illərdə uşaqlar 7 yaşından birinci sinifə qəbul edilirdilər. Ona görə də Qədriyə sinifdəkilərdən həm yaşca kiçik, boyca da balaçaymış. Buna baxmayaraq iti qavramasıyla, dərin zəkasıyla sinif yoldaşları arasında seçilərək müəllimlərinin sevimlisinə çevrilir.
1965-ci ildə Terekli-Məktəb kənd orta məktəbini bitirərək, Həmzət Sadasa adına Mahaçqala Dövlət Pedaqoji İnstitutunun Filalogiya fakültəsinə daxil olmuşdur. Orta məktəb illərindən başlatdığı yaradıcılığı diqqəti cəlb etdiyi üçün SSRİ-də böyük nüfuza malik olan avar şairi Rəsul Həmzətovun zəmanətilə universitetin III kursunu bitirdikdən sonra onu Moskvaya – M. Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunda oxumağa göndərirlər.
Yox olmaqda olan bir xalqın gənc bir qızının uğurlar qazanması, həttə rus gənclərin əksəriyyəti tərəfindən də sevilməsi rus şovistlərini narahat edir. Onu bir tərəfdən mükafatlandırsalar da, digər tərəfdən də rəhbər partiya işçiləri, hakimiyyətə yaxınlığı ilə seçilən, mükafatlı yazıçı və şairlər, KQB məmurları ona "öyüd-nəsiətlər" verir, üstüörtülü hədələyirdilər. Qədriyə isə heç bir hədə-qorxudan çəkinmir, "öyüd-nəsihət"ə qulaq asmır. Rəsmi dairələrdə deyilənləri əldə bayraq edərək millətinin hüquqlarını qorumağa çalışır.
1978-ci ildə onu Moskvada keçirilən SSRİ Yazıçılarının qurultayına və Daşkənddə keçirilən Asiya Afrika Ölkələri şairlərinin forumunda iştirak etməyə göndərirlər.
Onun adını 1978-ci ilin iyulunda Kubanın paytaxtı Havana şəhərində keçiriləcək XI Ümumdünya Gənclər Festivalına gedəcək nümayəndə heyətinin tərkibinə daxil edirlər. Lakin bu səfər ona nəsib olmur. 30 yaşı tamam olmamış faciəli şəkildə öldürülmüşdür. Belə ki, 1978-ci il iyun ayının 30-da, günün-günorta çağında onun yandırılmış[3] cəsədini öz evində tapırlar. Məlum olur ki, onu öldürdükdən sonra cəsədini yandırıblar ki, başqalarının da gözünü qorxutsunlar. Bu faciəyə cinayət donu geyindirilir. SSRİ dağıldıqdan sonra isə bu qəddar çinayətin KQB tərəfindən təşkil edildiyi məlum olur. Lakin Çeçenistanda başlayan antirusiya hərəkatından qorxuya düşən rəhbər işçilər yenidən bu mövzunu bağlayırlar və KQB arxivlərinin Dağıstan Respublikasında açılmasını əngəlləyirlər.
Yaradıcılığı[redaktə | mənbəni redaktə et]
Orta məktəbdə oxuduğu illərdə ədəbiyyata böyük maraq göstərən Qədriyənin ilk şeiri Noqay rayonunda noqay dilində nəşr edilən "Şöllük mayakı" (azərb. Çöllük mayakı) adlı qəzetdə çap olunmuşdur. Bundan sonra "Komsomolets Daqestana", "Daqestanskaya Pravda", qumuq dilində nəşr olunan "Lenin yolu" qəzetlərində, "Dostluq" jurnalında müntəzəm şeir və məqalələrini çap etdirən Qədriyə elə ilk şeirlərilə müəllimlərinin, rayonun ədəbiyyat həvəskarlarının, Dağıstan Yazıçılar İttifaqının diqqətini cəlb edir.
Rus dilini də ana dili kimi bilən Qədriyənin Ədəbiyyat institunda oxuyarkən SSRİ Yazıçılar İttifaqına üzv qəbul edilməsi, Moskvadakı qəzet və jurnallarda şeirlərinin çap olunması böyük əks səda doğurur. Çünki həmin dövrdə əyalətlərdə yaşayanların, xüsusən də SSRİ-də yaşayan və rus olmayan xalqların nümayəndələrinin imzalarının mərkəzdəki qəzet və jurnallarda görünməsi çox böyük uğur sayılırdı.
Şeirində noqay ədəbiyatına gətirdiyi yeni ifadə vasitələrilə seçilir. O, şeiri şüarçılıqdan uzaqlaşdırıb poeziyaya klassik Şərq şeirlərində olduğu kimi dərin fəlsəfi məna verməyə çalışır. O, poezyaya idioloji mübarizədə bir təbliğat vasitəsi kimi baxmırdı. Şeirə bir sənət nümunəsi, insanların daxili aləminə enən, onların mənəviyyatına təsir edən, iç dünyasının tələblərini ödəyən bir vasitə kimi baxırdı. O, istəyirdi ki, şeirlərini oxuyanlar ürəklərindən keçirdiyi duyğuların bədii əksini orada görə bilsin.
Hələ 22 yaşında ikən, yəni 1971-ci ildə – bürokratik əngəllərin güclü olduğu bir dövrdə Mahaçqaladakı dövlət nəşriyyatında Qədriyənin ilk şeirlər toplusu çap olunur. Şairin ana dilində çap olunan, "Tav danıldan baslanadı" (azərb. "Dağ düzənlikdən başlanır") adlandırdığı şeirlər kitabı yalnız noqaylar və Dağıstanda yaşayan qumuqlar, avarlar, ləzgilər, darginlər arasında deyil Şimali Qafqazda yaşayan qaraçaylar, balkarlar, çeçenlər, çərkəzlər, kabardalılar, inquşlar, osetinlər, türkmənlər arasında da böyük maraqla qarşılanır.
1973-cü ildə Qədriyə Teymurbulatovanın "Yaslık yırları" (azərb. "Gənclik nəğmələri"), "Tav danıldan baslanadı", "Ayındırık yarıqı" (azərb. "İldırım işığı") və "Yatlablar" (azərb. "Şeirlər") adlı kitabları çap olunur. Bu bir milli azlıq nümayəndəsi olan gənc bir şair üçün olduqca böyük bir uğur idi.
1975-ci ildə isə Moskvadakı "Molodoy qvardiya" nəşriyyatında Qədriyənin rus dilinə çevrilmiş "Ulıbka lunı" (rus. Улыбка Луны[4] — azərb. "Ayın təbəssümü") kitabını nəşr edilmişdir. Həmin dövürdə çox böyük nüfuza malik olan, hakimiyyət orqanları tərəfindən bir sıra mükafatlara laiq görülmüş, məşhur balkar şairi Qaysın Quliyevin ön söz yazdığı bu kitabın ilk nüsxəsini Qədriyəyə Moskvada, Gənc Yazıçıların VI Ümumittifaq müşavirəsində təntənə ilə təqdim edirlər.
1978-ci ildə Mahaçqalada ana dilində "Xayran" (azərb. "Heyran") kitabı çap olunmuşdur.
Şeirləri[redaktə | mənbəni redaktə et]
"Tereklidə üç gün", "Nənəmə", "Atama", "Anama" və başqa şeirlərində Rusiyanın yüzüllər boyu xalqının başına açdığı müsibətləri dilə gətirmişdir.
Onun digər məşhur şeirləri isə bunlardır:
- "Qumlu tastar şöllüqim"
- allaqorik "Gələ zaman"
- "Men tuvqanda" (azərb. "Mən doğulanda")
- Doğma kəndinə həsr etdiyi "Tereklidə üç gün"
- "Menim xalkıma"
- "Ayıtdılar" (azərb. "Dedilər")
- "Güclü yellər əsdilər çölümdə"
- "Amzatxanqa"
- "Almirağa"
Tərcümələri[redaktə | mənbəni redaktə et]
İntihara sürüklənmiş Qamzat Acıgəldiyevin noqay türkcəsində yazdığı şeirləri rus dilinə çevirərək çap etdirmişdir. Lakin hakimiyyət orqanları adının belə çəkilməsini istəmədikləri Qamzatın daha geniş aidutoriyada təbliğ etilməsilə də razılaşmır.
Mükafatları[redaktə | mənbəni redaktə et]
SSRİ Ümumittifaq Lenin Kommunist Gənclər İttifaqı Dağıstan Vilayət Komitəsinin Mükafatı (1975).
Xatirəsi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Qədriyənin Teymurbulatovanın şeirləri ölümündən sonra toplanaraq "Əsmə, saxlan" və "Peşiman yırları" adlı kitablarında çap olunmuşdur[5].
Qədriyə xanım haqqında bir sıra tədqiqatlar aparılmışdır. Onun həyat və fəaliyyətini araşdıran xarici tədqiqatçılardan biri Azərbaycan alimi Əli Şamil olmuşdur. Onun yazdığı "Noqay şairi Qədriyə nədən 29 yaşında öldürüldü?" adlı elmi əsəri 2012-ci ildə dərc edilmişdir[6].
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ Кадрия Темирбулатова Arxivləşdirilib 2022-01-17 at the Wayback Machine. caucaswomen.ru (rus.)
- ↑ Əli Şamil. Uyğur, Qaqauz, Quzey Qafqaz türklərinin folkloru və ədəbiyyatı Arxivləşdirilib 2019-07-13 at the Wayback Machine. Bakı, "Nurlan", 2011, səh. 2016, artkaspi.az (az.)
- ↑ Suyunova N., 2006:239–241 (rus.)
- ↑ Большой Энциклопедический словарь. ТЕМИРБУЛАТОВА Кадрия Уразбаевна Arxivləşdirilib 2019-09-17 at the Wayback Machine (rus.)
- ↑ Suyunova N. X., 2003:235–243 (rus.)
- ↑ Əli Şamil. Noqay şairi Qədriyə nədən 29 yaşında öldürüldü? Arxivləşdirilib 2016-05-03 at the Wayback Machine "Türk Eli" jurnalı, dekabr 2012, № 13. səh. 36–39. uluturk.info (az.)