Resurs lənəti
Resurs lənəti (ing. resource curse), xammal lənəti, bolluq paradoksu (paradox of plenty) — İqtisadiyyat nəzəriyyəsində əhəmiyyətli təbii ehtiyat ehtiyatlarına malik olan bəzi ölkələrin çox vaxt ehtiyatları az olan və ya heç olmayan ölkələrlə müqayisədə[1] iqtisadi cəhətdən daha az inkişaf etmiş hesab edilməsi ilə əlaqələndirilir[2].
Konsepsiya tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]
"Resurs lənəti" termini ilk dəfə 1993-cü ildə[3] Riçard Auti tərəfindən təbii sərvətlərlə zəngin ölkələrin bu sərvətdən öz iqtisadiyyatlarını inkişaf etdirmək üçün istifadə edə bilmədiyi və əksinə , iqtisadi artımı olan ölkələrdən daha az təbii ehtiyatlar, daha aşağı olduğu bir vəziyyəti təsvir etmək üçün istifadə edilmişdir.
Bununla belə, təbii sərvətlərin üstünlük deyil, ölkənin lənəti ola biləcəyi fikri hələ XX əsrin 80-ci illərində ortaya çıxmağa başladı. Müxtəlif tədqiqatlar, o cümlədən J. Saks və A. Varnerin məşhur əsəri[4], təbii ehtiyatların bolluğu ilə ölkənin zəif iqtisadi inkişafı arasında əlaqəni izləmişdir.
Resurs bolluğunun iqtisadi artımla əlaqəsinin kəsilməsinin ən parlaq nümunələrindən biri neft hasil edən ölkələrdir. Beləliklə, 1965–1998-ci illərdə. OPEC ölkələrində adambaşına düşən ÜMM artımı orta hesabla 1,3%-ə düşüb, digər inkişaf etməkdə olan ölkələrdə isə orta hesabla 2,2%-ə düşüb[5].
Bəzi müəlliflər iddia edirlər ki, xarici yardımla bağlı maliyyə axınları resurs lənəti kimi iqtisadiyyata təsir göstərə bilər[6].
Tənqidi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, əhəmiyyətli təbii sərvət ehtiyatlarına malik olan bir çox dövlətlər yüksək rifah və sənaye tərəqqisinə nail ola bilərlər. Bunlara ABŞ (münbit torpaq və minerallarla zəngin ərazilərdən biri), Kanada, Avstraliya, daha az dərəcədə İspaniya (əsasən faydalı qazıntı növləri, ərazinin bir hissəsində əlverişli kənd təsərrüfatı şəraiti), Fars körfəzinin bəzi ölkələri, Malayziya, Bruney, Norveç (neft, qaz, Norveç həm də zəngin hidroenergetika mənbələrinə malikdir) daxildir.
Xüsusilə, Erik Raynert "Zəngin ölkələr necə zənginləşdi və niyə kasıb ölkələr kasıb qalır" adlı məşhur əsərində qeyd edir ki, ölkələrdə, hətta zəngin resurslara malik olanlarda belə yoxsulluğun qapalı dairəsi resursların özləri ilə deyil, əksinə gəlirləri azalan sənayelərdə monoistehsalın cəmləşməsi və müqayisəli üstünlüklər nəzəriyyəsindən sui-istifadə ilə.
Mənfi təsirlər və səbəblər[redaktə | mənbəni redaktə et]
Münaqişələr[redaktə | mənbəni redaktə et]
Təbii sərvətlər cəmiyyətdə münaqişələrə səbəb ola bilər ki, bu zaman müxtəlif qruplar və qruplar onlara sərəncam vermək imkanı uğrunda mübarizə aparırlar (icarə axtarışı davranışı). Bəzən bu münaqişə özünü açıq şəkildə, bu resursların hasil olunduğu regionlarda (məsələn, Anqolada neft hasil edən Kabinda əyaləti kimi) separatçı münaqişə kimi göstərir, lakin daha tez-tez gizli formalarda, məsələn, iki ölkə arasında mübarizə kimi özünü göstərir. bütövlükdə dövlət idarəçiliyinin səmərəliliyinin azalmasına səbəb olan büdcə vəsaitlərinə çıxış üçün nazirliklər və ya idarələr.
Təbii ehtiyatlar və silahlı münaqişələr arasında aşağıdakı əsas münasibətlər növləri müəyyən edilmişdir. Birincisi, resurs lənətinin təsirləri idarəetmənin keyfiyyətini aşağı salır və bununla da dövlətin digər amillərin yaratdığı münaqişələrə qarşı həssaslığını artırır. İkincisi, münaqişələr bilavasitə resurslara nəzarət və istifadə, habelə onların hasilatından əldə olunan gəlirlərin bölüşdürülməsi ətrafında yarana bilər. Üçüncüsü, münaqişədə iştirak edən tərəflərdən birinin resurslarından gəlir əldə etmək münaqişələrin davam etməsinə şərait yaradır[7].
Akademik araşdırmalarda geniş şəkildə qeyd olunur ki, əsas resurs ixracı ÜDM-in təxminən 25%-ni təşkil edən tipik bir ölkə üçün münaqişənin baş vermə ehtimalı 33%, lakin ixracı ÜDM-in 5%-ni təşkil edən ölkə üçün 6%-ə endirilir münaqişə ehtimalı yüksəkdir[8][9].
Vergitutulmaları[redaktə | mənbəni redaktə et]
Cəmiyyətin resursdan asılı olmadığı standart şəraitdə hökumət vətəndaşlara vergilər qoyur, onlar da öz növbəsində effektiv və məsuliyyətli idarəetmə tələb edir. Belə qarşılıqlı əlaqə hökumətlə vətəndaşlar arasında bir növ "sosial müqavilə"yə çevrilmişdir. İqtisadiyyatı təbii sərvətlərə əsaslanan ölkələrdə hökumət təbii sərvətlərin hasilatı ilə təminatlı gəlir mənbəyinə malik olduğundan öz vətəndaşlarından vergi tutmağa ehtiyac duymur. Bu şərtlərdə sosial müqavilə pozulur, çünki hökumət dövləti effektiv şəkildə idarə etmək öhdəlikləri ilə bağlı hiss etmir. Üstəlik, resursların hasilatından gəlir əldə edən cəmiyyətin bir hissəsi effektiv hökumət institutlarını və vətəndaş cəmiyyətini onların rifahı üçün təhlükə hesab edə və onların formalaşmasına qəsdən zərbə vura bilər.
Nəticədə dövlət öz birbaşa vəzifələrini zəif yerinə yetirir və təbii sərvətlərdən əldə olunan gəlirləri bu məqsədlə istifadə etməklə vətəndaş cəmiyyətlərinin formalaşmasına mane ola bilər. İqtisadiyyatı təbii sərvətlərdən asılı olan ölkələr daha totalitar, korrupsioner və zəif idarə olunurlar.
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ "Huffington Post предрек России «проклятие ресурсов»". 2018-11-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-11-27.
- ↑ Владислав Иноземцев. "Вредная привычка: можно ли избавиться от нефтяной зависимости?". РосБизнесКонсалтинг. 2016-02-20. 2016-02-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-20.
Идея «сырьевого проклятия», или тезис о том, что значительные запасы природных ресурсов тормозят экономическое развитие страны, вошла в научный оборот с легкой руки Джеффри Сакса и Эндрю Уорнера в середине 1990-х годов (Sachs, Jeffrey and Warner, Andrew. Natural Resource Abundance and Economic Growth, Cambridge (Ma.): NBER Working Paper 5398, Dec. 1995).
- ↑ Auty, Richard M. Sustaining Development in Mineral Economies: The Resource Curse Thesis. London: Routledge. 1993.
- ↑ Sachs, J. D., Warner, A. M. Natural resource abundance and economic growth. //NBER Working Paper 5398 Arxivləşdirilib 2007-11-25 at the Wayback Machine, 1995.
- ↑ Gylfason, T. Natural resources, education and economic development // CEPR Discussion Paper 2594, 2000.
- ↑ Djankov S., Montalvo J. G., Reynal-Querol M. The curse of aid. — 2005. — Arxivləşdirilib 2007-06-16 at the Wayback Machine
- ↑ Le Billon P. Fuelling War: Natural Resources and Armed Conflicts, Adelphi Paper 373, IISS & Routledge, 2006.
- ↑ Natural resources and violent conflict: options and actions. // Eds. Ian Bannon and Paul Collier. World Bank, 2003.
- ↑ Collier P. Natural Resources, Development and Conflict: Channels of causation and Policy Interventions // World Bank, April 28, 2003.
Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Эткинд А. Петромачо, или Механизмы демодернизации в ресурсном государстве // Неприкосновенный запас. № 88 (2/2013)
- Как избежать ресурсного проклятия = Escaping the resourse curse. / Под ред. Макартена Хамфриса, Джеффри Д. Сакса и Джозефа Ю. Стиглица. Предисл. Джорджа Сороса. [Пер. с англ. Н. Автономовой, И. Фридмана]. — М. : Изд-во Ин-та Гайдара, 2011. — 462, [1] с. : ил., табл. ISBN 978-5-93255-307-7
- Полтерович В. М., Попов В. В., Тонис А. С. Изобилие природных ресурсов, политическая коррупция и неустойчивость демократии / WP #2007/073 — М.: Российская экономическая школа, 2007
- Тамбовцев В., Валитова Л. Проклятие неразвитости // Газета.ru