Tısbağalar
| Tısbağalar | |||||||||||||||||
 |
|||||||||||||||||
| Elmi təsnifat | |||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
|||||||||||||||||
| Elmi adı | |||||||||||||||||
| Testudines Linnaeus, 1758 | |||||||||||||||||
| Yarımdəstə | |||||||||||||||||
|
† Proganochelydia
† Paracryptodira |
|||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||
Tısbağalar (lat. Testudines) - Xordalılar tipinin onurğalılar yarımtipinin sürünənlər sinfinə aid dəstə.
Mündəricat
Müasir tısbağaların ölçüləri və çəkiləri[redaktə | əsas redaktə]
Tısbağaların ölçüləri böyük diapazonda dəyişir. Dəniz növləri quruda yaşayanlardan böyükdür. Ən böyük müasir tısbağa dərili tısbağalardır (Dermochelys coriacea), uzunluğu 2 m, kütləsi 900 kq. Ən kiçiyi namaklavend tısbağası (Homopus signatus) olub, uzunluğu 10 santimetrdir.
Tısbağa zirehi[redaktə | əsas redaktə]
Tısbağa bədəninin üzərindəki xarici skelet sümük lövhələrdən ibarət güclü zirehdir.Tısbağa zirehinin üst hissəsi karapaks, aşağı hissəsi isə qarın adlanır. Allah tısbağaların çanağını skeletin bir hissəsi kimi yaratmışdır. Yalnızca baş, ayaq və quyruq hissələri çölə çıxır. Digər qisimlər isə alt, üst və yan tərəflərdən bir-birinə sıx birləşmiş sümük lövhələrlə, onun da üstü epidermis mənşəli keratin lövhələrlə örtülmüşdür. Sümük, skeletin bir hissəsi olduğuna görə tısbağa bu polad zirehdən kənarda yaşaya bilmir. Çanaq, təbəqə şəklində altdan yuxarıya doğru böyüyür. Bütün tısbağa növləri ağciyərlə tənəffüs edirlər. Ağciyərləri bel hissəsinə doğru və çanağa yapışmış şəkildə yaradılmışdır. Bu orqanı qoruyan qabırğalar polad zirehin üst hissəsinin altında yerləşir. Suda yaşayan tısbağalarda isə "kloaka tənəffüsü" (Bəzi canlılarda həzm, ifrazat və çoxalma tullantıları bir yerdən kənarlaşdırılır. Buna kloaka tənəffüsü deyilir.) vardır.
Zamanla insan dərisi yenilənərkən ölü dərinin tökülməsi kimi, çanaq da təbəqə halında atılır və yenilənir. Bu ağır zireh canlının quruda sürətlə getməsini çətinləşdirir. Quru tısbağaları mart və oktyabr aylarında qış yuxusuna gedirlər. Bu zaman ürək döyüntüləri və tənəffüs orqanları yavaşıyır. Bu baxımdan digər qış yuxusuna gedən canlılara bənzəsələr də, onlarda olduğu kimi yağ depoları yoxdur. Buna görə də canlının həyatını davam etdirməsi üçün Allah tısbağaların qaraciyər və böyrəklərini xüsusi olaraq yaratmışdır. Bu məqamda çanağın xüsusi quruluşu dövrəyə girir və bədənimizi qoruyan sümüklər kimi kalsium anbarı olaraq istifadə edilir. Qış yuxusuna gedən tısbağa növlərinin qanlarındakı elektrolit sıxlığının və pH tarazlığının qorunması üçün dəridəki kalsium istifadə olunur və tısbağaların qış yuxusu əsnasında həyati fəaliyyətini davam etdirməsini təmin edir. Qış yuxusu zamanı böyrək və qaraciyər bədən funksiyalarının yavaşımasına uyğunlaşır.
Məlum olduğu kimi, tısbağalar yumurtlayaraq çoxalan canlılardır. Yumurtanın sayı tısbağa növlərinə görə fərqlidir. Məsələn, dəniz tısbağaları 70-180 arası, şahin dimdikli tısbağa (Eretmochelys imbricata) 242, Chelonia mydas növü 1100-dən çox, yastı tısbağa növü (Malacochersus tornieri) ilə böyük başlı tısbağa növü (Platysternon megacephalum) isə bəzən iki yumurta qoyur. Bu yumurtaların kalsiumdan ibarət xarici qabığı kalsium deposu olan qoruyucu qabıqdan yaranır.
Yumşaq bədənə sahib olan tısbağalar yavaş hərəkət etdikləri üçün digər canlılar tərəfindən asanlıqla ovlana bilər. Lakin Allah bu canlıların asan ovlanmaması və nəsillərini davam etdirmələri üçün qabırğalar və fəqərələrin bir-birinə qarışığından ibarət sərt xarici çanaq yaratmışdır. Tısbağalar qorxduqları zaman baş, ayaq və quyruqlarını çanağın içinə doğru çəkərək hər cür təhlükəyə qarşı özlərini qoruyurlar.
Yumurtadan çıxan müdafiəsiz tısbağa balaları sərt xarici çanaq ilə birlikdə doğulurlar. Tısbağa rüşeymlərində əvvəlcə qabırğalar, daha sonra isə fəqərələr böyüyür. Canlı böyüdükcə zirehləri də inkişaf edir. Çanağın inkişafı balaları qoruyan qalxan funksiyasını daşıyır.
Qoruyucu funksiyanı yerinə yetirən çanaq, eyni zamanda dəmir, kalium və maqnezium sayəsində süd turşusunun toplanmasına mane olur. Bunun sayəsində çanaqlı tısbağaların suda yaşayan növləri digər onurğalılara nisbətən suyun altında daha uzun müddət qalır.
Onurğamız yeriyərkən tarazlığımızı qoruyur. Allah suda yaşayan canlıların üzməsini də bu cür yaratmışdır. Məsələn, suda yaşayan çanaqlı tısbağanın üzərindəki xətt gəmilərdə olduğu kimi (gəminin sualtında qalan xarici hissəsi) suda tarazlığı təmin edər. Həmçinin yıxıldıqda və ya tərsinə çevrildikləri zaman yenidən qalxmalarına kömək edir. Çünki çanaqlı tısbağaların ən həssas yeri qarın bölgəsidir. Allahın çanaqlı tısbağalarda yaratdığı bu tarazlıq nöqtəsi olmasaydı, canlı tərs çevrildiyində günvurmadan ölə bilərdi. Çanaqlı tısbağa soyuq qanlı olduğuna görə bədənini isitməlidir. Bu qoruyucu zireh istilik dövranı funksiyasını yerinə yetirir və canlını isidir.
Tısbağa növləri[redaktə | əsas redaktə]
Dəri kürəkli nəhəng dəniz tısbağası (dermochelys cariacea) dənizdə yaşayan ən böyük tısbağadır. Uzunluğa 2 metr, çəkisi isə 450 kq-dır
Timsah səsli tısbağa (Macroclemys temminckii) isə şirin sularda yaşayanların ən böyük növüdür. Təxminən bir metr uzunluğa və 100 kq çəkiyə malikdir.
Qalapaqos, Seyşel və Aldabra adalarında yayılan nəhəng tısbağalar (chelonoidis və ya testudo elephantopus) quruda yaşayan ən böyük növlərdir. Uzunluğu 120 sm, çəkisi isə 300 kq-dır.
Tısbağalar çox uzun yaşayan canlılardır. Aldabra adasında yaşayan nəhəng “Geochelone gigantea sumeire” yarım növünün 152 yaşına çatdığı müəyyən edilmişdir.
