Türkiyə geologiyası

Türkiyədəki zəlzələlərin xəritəsi 1900-2023-cü illər

Türkiyə geologiyası — milyonlarla il ərzində Kiçik Asiya yarımadasını formalaşdıran və hələ də formalaşmaqda olan müxtəlif tektonik prosesləri əhatə edir, bunun bariz nümunəsi tez-tez baş verən zəlzələlər və vulkan püskürmələridir.

Relyef

Türkiyənin kifayət qədər mürəkkəb relyefi var. Mərkəzi dağ silsiləsi iki dağ silsiləsi arasında sıxılmış bir plitə əmələ gətirən gənc çöküntülərlə örtülmüş sıldırımlardan və çökəkliklərdən ibarətdir. Türkiyədə çay dərələri və dar sahil zolağından başqa heç bir ovalıq yoxdur.

Ölkə ərazisinin demək olar ki, 85%-i 450 metrdən artıq yüksəklikdə yerləşir. Ölkə üzrə orta hündürlük 1128 metr səviyyəsində dəyişir. Türkiyənin Asiya hissəsində düzənliklərə nadir hallarda rast gəlinir. Onlar da əsasən Qızılirmaq çayının deltası, Antalya və Adana sahil düzənlikləri, Gediz və Böyük-Menderes çaylarının vadiləri və bəzi çökəkliklərlə (Tuz gölü) məhdudlaşır.

Türkiyənin yer səthinin 80%-dən çoxunun qeyri-bərabər, dağlıq relyefə malik olması kənd təsərrüfatının inkişafını məhdudlaşdırır. Ən çox dağlıq relyef ölkənin şərq hissəsində, Ermənistan, Azərbaycan və İranda ən yüksək hündürlüyə çatan iki böyük dağ silsiləsinin (Pont dağları və Tavr dağları) birləşdiyi Kiçik Asiya yüksək dağlarının sərhədində müşahidə olunur. Türkiyənin ən hündür zirvəsi Ağrı dağı (5165 m) bu dörd ölkənin sərhəd qovşağının yaxınlığında yerləşir.

Geoloji tarix

Türkiyənin geoloji tarixinin başlanğıcı zəif tədqiq edilib. Çünki qismən bölgə tektogenez dövrünün daha gənc vaxtlarında inkişaf edib. Türkiyəyə müxtəlif kontinental plitələrin və okean süxurlarının qalıqlarının toplusu kimi baxmaq olar. Buna da Alp qırışıqlığının tektonik prosesləri ilə birləşmiş, maqmatik (plutonik və vulkanik) və çökmə süxurlarının yığılması daxildir.

Plitələrin tektonikliyi

Ərəbistan plitəsinin bir hissəsi olan Suriya ilə sərhəd boyu ərazisinin nisbətən kiçik bir hissəsi istisna olmaqla, Türkiyə geoloji cəhətdən Atlantik okeanından Himalayaya qədər uzanan böyük Alp dağ qurşağının bir hissəsidir. Bu qurşaq kaynozoy erasında (66-1,6 milyon il əvvəl) Ərəbistan, Afrika və Hindistan kontinental plitələrinin Avrasiya plitəsi ilə toqquşmağa başladığı zaman yaranıb. Bu proses bu gün də davam edir və Qara dəniz sahili boyunca uzanan Şimali Anadolu fay xəttinin və cənub-şərqdə Ərəbistan sərhədi boyunca uzanan Şərqi Anadolu fay xəttini meydana gətirir. Nəticədə Türkiyə seysmik cəhətdən ən aktiv bölgələrdən biridir.

Anadolu plitəsi təxminən 20 mm/il nisbətində sürətlə hərəkət edir. Bu hərəkətin intensivliyi Türkiyənin cənubundakı Ellin çökəkliyi yaxınlığında artır və 5 mm/il sürətlə hərəkət edən Avrasiya və Afrika plitələri ilə toqquşma sahəsində azalır. Bu, Mərkəzi və Şərqi Anadolu, Yunanıstanın cənub-qərbi, Kiçik Qafqaz və Mərkəzi İran da daxil olmaqla bir sıra ərazilərdə daxili deformasiyalarla nəticələnir.Yaxın Şərqdə deformasiya prosesi Afrika plitəsinin Ellin çökəkliyinin altına girməsidir. Afrika-Avrasiya zonası boyu deformasiyalar Afrika plitənin Aralıq dənizinin şərqinə doğru hərəkəti ilə əlaqədardır. Bu proses Ərəbistan plitəsinin Avrasiyanın altına girdiyi Oman körfəzindəki Makran çökəyinə doğru hərəkətləri ilə müşayiət olunur. Dəyişikliklərin səbəbi Qırmızı dənizdə və Ərəbistanı Afrikadan ayıran Ədən körfəzində çatlamadır.

Süxurlar

Kappadokiya mənzərəsi

Kiçik Asiyanın dağ süxurlarının xeyli hissəsi çox köhnədir. Onların yaşı 540 milyon ildən çoxdur. Mezozoy erasında (təxminən 250-66 milyon il əvvəl) böyük Tetis okeanı iki super qitəni, cənubda Qondvana və şimalda Lavrasiyanı bir-birindən ayırırdı.

Tədricən, okean qabığı yaxınlaşan qitələrin altında batdı, dəniz dibinin çöküntü süxurları kristallar ilə qarışaraq, serpantinitlərin, bazaltların, doleritlərın və silisli şistlərin heterojen qarışığını meydana gətirdi. Kaynozoyda (66-1,6 milyon il əvvəl) Avrasiya və Ərəbistan tektonik plitələrinin toqquşması vulkanik fəaliyyət və maqmatik süxurların intruziyası ilə müşayiət olunan əlavə bükülmələrə səbəb olub.

Zəlzələlər

Türkiyədə XX əsrin ən güclü zəlzələsi 1939-cu il dekabrın 27-nə keçən gecə Ərzincanda baş verib. Şəhərin çox hissəsini dağıdıb və 30.000-dən çox insanın həyatına son qoyub. Zəlzələ orta intensivlikdə olub. Tez-tez bir neçə gün ərzində tək-tək təkrar təkanlar olub.

Türkiyənin ən seysmik əraziləri arasında Ermənistan və Gürcüstanla sərhəddə İzmitdən Van gölünə qədər uzanan Şimali Anadolu fay xətti bölgəsidir.

1999-cu il avqustun 17-də İstanbuldan 90 kilometr cənubda, İzmit şəhəri yaxınlığında güclü zəlzələ baş verdi. Rəsmi məlumatlara görə, qurbanların sayı 17.217, digərlərinə görə isə 40.000-ə yaxındır.

Daha bir güclü zəlzələ 2023-cü il fevralın 6-da Qaziantepin Şəhitkamil rayonunda baş verib. Ardınca mindən çox afterşok qeydə alınıb. Ən güclüsü 9 saatdan sonra Qəhrəmanmaraşın Ekinözü ilçəsində 7,5 MV gücündə baş verib. Hadisə 49 mindən çox insanın həyatına son qoyub. Zəlzələ qonşu Suriya ərazisinə də ciddi ziyan vurub.

Ədəbiyyat

• Bergougnan, H. (1975) Dispositif des ophiolites nord-est anatoliennes, origine des nappes ophiolitiques et sud-pontiques, jeu de la faille nord-anatolienne. Comptes Rendus de l'Académie des Sciences, Série D: Sciences Naturelles, 281: 107–110.
• Bozkurt, E. and Satir, M. (2000) The southern Menderes Massif (western Turkey); geochronology and exhumation history. Geological Journal, 35: 285–296.
• Kaymakci, N., 2000. Tectono-stratigraphical evolution of the Çankırı basin (Central Anatolia, Turkey) (Vol. 190, pp. 1–247). Utrecht University. | url = http://www.itc.nl/library/papers_2000/phd/kaymakci.pdf
• Kaymakci, N., Inceöz, M., Ertepinar, P. and Koç, A. 2010. Late Cretaceous to recent kinematics of SE Anatolia (Turkey) In Sosson, M. Kaymakci, N., Stephenson, R., Starostenko, V. and Bergerat, F. (Eds.) Sedimentary basin tectonics from the Black Sea and Caucasus to the Arabian Platform. Geological Society London Special Issue No. 340, 409-435. | url = http://www.metu.edu.tr/~kaymakci/papers/17_Kaymakci%202010_GSL340_SE_Anatolia.pdf
• Reilinger, R.; McClusky, S.; Vernant, P.; Lawrence, S.; Ergintav,S.; Çakmak, R. 2006. GPS constraints on continental deformation in the Africa‐Arabia‐Eurasia continental collision zone and implications for the dynamics of plate interactions. Journal of Geophysical Research: Solid Earth 111/B5 | url = https://www.researchgate.net/profile/Semih_Ergintav/publication/224962277_Reilinger_R._et_al._GPS_constraints_on_continental_deformation_in_the_Africa-Arabia-Eurasia_continental_collision_zone_and_implications_for_the_dynamics_of_plate_interaction._J._Geophys._Res._111_B05411/links/0912f51396974ee03d000000.pdf | accessdate = July 2016
• Robertson, A. and Dixon, J.E.D. (1984) Introduction: aspects of the geological evolution of the Eastern Mediterranean. In: Dixon and Robertson (Editors), The Geological Evolution of the Eastern Mediterranean. Geological Society, London, Special Publications, 17, 1–74.
• Ustaömer, T. and Robertson, A. (1997) Tectonic-sedimentary evolution of the north Tethyan margin in the Central Pontides of northern Turkey. In: A.G. Robinson (Editor), Regional and Petroleum Geology of the Black Sea and Surrounding Region. AAPG Memoir, 68, Tulsa, Oklahoma, 255–290.

Xarici keçidlər

• 1:25,000 scale fault maps (click the square to see a map if there are faults)
• Seismic Risk Map (requires logon with Turkish ID)
• Brinkmann, Roland, 1976, Geology of Turkey, Elsevier Scientific Pub. Co ISBN 0-444-99833-0
• Higgins, MD and Higgins, RA, 1996,*A Geological Companion to Greece and the Aegean Cornell University Press. ISBN 0-8014-3337-1