Vaytim
Vaytim (alb. Vajtimi) — Alban adətində ölənlərin yas mərasimində bir və ya bir neçə qadın tərəfindən oxunan mərsiyyə. Şimali Albaniyada kişilərin də ifa etdiyini görmək olur.
Cənubi Albaniya[redaktə | mənbəni redaktə et]
Cənubi Albaniyadakı adətlərə görə bir qadın poetik ayələr oxuyur və arxasında xor duruş gətirir. Cənubi Albaniyada Vaytimdə yalnız qadınlar iştirak edir, Şimali Albaniyada isə kişilər də iştirak edə bilər. Mahnı mərhumun dirildilməsini xahiş edir, çünki sahib olduğu və onun üçün əziz olanların hamısı onu yenidən həyata qayıtmağa çağırır. Keçmişdə varlı ailələr tərəfindən yaxşı bir vaytim icra etmək üçün peşəkar matəmçilər işə götürüldü. Türk səyyahı Övliya Çələbi 1670-ci ildə Osmanlı İmperiyasının bir hissəsi olan Cənubi Albaniyanın Qirokastra şəhərinə baş çəkdi və bunları qeyd etdi:[1]
Qirokastra xalqı ölən qohumlarını qırx və ya əlli, şüphəsiz səksən ilədək yas tutur. Hər bazar günü ölən şəxsin bütün qohumları ağlaya-ağlaya böyük bir nalə və fəryad qaldıran peşəkar matəmçilərə pul ödəməklə tikilmiş bir evdə toplaşırlar. Bütün səs-küy və qarışıqılıq səbəbindən bazar günü heç kim şəhərdə dayana bilməz. Mən Qirokostranı fəryad edən şəhər adlandırdım. Peşəkar matəmçilərin öz qohumları üçün deyil, yüz il ölən və hətta qohum olmayan biri üçün belə hisslərlə hönkürməyi və fəryad etməyi bacarması çox təəccüblüdür. Və necə ağlayırdılar! Bu yalnız onlar aclıqdan qurtulduqları zaman dayanırdı.
Vaytimin xüsusi bir növü E qara me ligje ( "Fəryadla ağalamaq") və buna əsasən Laböriada rast gəlinir.[2]
Mahnıda istifadə olunan nida uzuntələffüz olunan Oi-oi nidasıdır. Oirat termini alban bəstəkar Aleksandr Peçi Oirat operasında istifadə olunmuşdur.[3]
Şimali Albaniya[redaktə | mənbəni redaktə et]
Gjâma e Burrave, ("Kişilərin Mərsiyəsi") Albaniyada, yalnız Dukagin dağlıq ərazilərində, Yakova və İballe, Puka yüksəkliklərində, yalnız kişilər tərəfindən icra edilən və kişilər üçün edilən bir ölüm ayinidir.[4] Bu ayini həyata keçirmək üçün on və ya daha çox kişidən ibarət kvorum lazımdır. Mərasim zamanı kişilər sinələrini vurur və üzlərini cızır, mərhumdan asılı olaraq təkrarlayırlar: O i mjeri unë për ty o biri / nipi / miku jem, (Oh kasıb mən, o mənim oğlum / qardaşım / dostum). Gjama, kədərini ifadə etməkdə, eyni zamanda, başqalarının mərhumun ailəsini ziyarət etməsi üçün xoşagəlməz xəbərləri qonşu bölgələrdə yaymaq üçün xidmət etdi.
Kommunist rejimi dövründə mərasim qəti qadağan edildi. Lakin ənənə 1990-cı ildən sonra yenidən canlandı.[5][6] Gjamanın mənşəyi 1468-ci ildə İskəndər bəyin ölümü ilə bağlıdır.[7]
Alban katolikləri Maljiya bölgəsindəki alban müsəlmanlarından daha çox Gjâma tətbiq edirlər. Müsəlman inancına görə, ölülər üçün ağlamaq kişilərə qadağandır. Bu gün Monteneqronun alban katolikləri özləri artıq Gjâma ifa etmirlər və Şimali Albaniyadan Gjâmatarë adlı peşəkar matəmçilər işə götürürlər.[8]
Vaytim alban mifologiyasında daha yaxşı tanınır. Kreşniks dövrünün ən gözəl hissələrindən biri Vajtimi i Ajkunës ("Aykunesin Vaytimi" )-dir.[9]
Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ Elsie, Robert. A dictionary of Albanian religion, mythology, and folk culture. New York University Press. 2000. 95–96. ISBN 0-8147-2214-8. 2020-01-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-06-09.
- ↑ Tole, Vasil. "Inventory of Performers on Albanian Folk Iso-Polyphony" (PDF). Albanian Music Council. 2010. 100–101. 13 July 2011 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2 August 2010.
- ↑ Tole, p.117
- ↑ Gjovalin Shkurtaj: Etnografi e të folurit të shqipes: (përmbledhje studimesh socio- dhe etnolinguistike). Shtëpia Botuese e Librit Universitar, 2004. Page 42
- ↑ "Gjëma e burrave. Traditë malësore". 2022-03-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-05-13.
- ↑ "Gjâma e burrave, Nikaj-Mërtur". 2022-03-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-05-13.
- ↑ Ahmedaja, Ardian; Haid, Gerlinde. European voices: Multipart singing in the Balkans and the. Boehlau Verlag. 2008. 247–248. ISBN 3-205-78090-6. 2020-01-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-06-09.
- ↑ Ahmedaja p.24G
- ↑ Elsie, Robert. Songs of the frontier warriors. Bolchazy-Carducci. 2004. səh. 341. ISBN 0-86516-412-6. 2020-01-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-07-02.