Antipsixiatriya

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Antipsixiatriya simvolu

Antipsixiatriya 20-ci əsrin 60-cı illərinin əvvəllərində sosial qeyri-sabitlik fonunda formalaşmış və psixiatriyaya radikal münasibəti təmsil edən beynəlxalq hərəkat və nəzəri anlayışlardır; həm fenomenoloji psixiatriya və ekzistensial təhlilin, həm də üsyankar 1960-cı illər qarşı mədəniyyətin, etiraz siyasi hisslərinin təsiri altında yaranan 20-ci əsrin ikinci yarısının qərb elm və mədəniyyətinin fenomeni.[1]

Antipsixiatriya ilə psixiatriyanın özünün inkişafının xüsusiyyətləri arasındakı əlaqəyə dair konsensus yoxdur. Belə bir fikir ifadə olunur ki, antipsixiatriyanın inkişafı elmi fikirlərin təkamülü nəticəsindən daha çox müəyyən bir dövrün tarixi sarsıntılarının bir hissəsidir, antipsixiatrik modellər empirik materialla təsdiqlənmir və bəzən onunla ziddiyyət təşkil edir. Bununla belə, belə bir fikir də ifadə edilir ki, antipsixiatriya psixiatriyanın özünün ziddiyyətlərini və onları həll etmək istəyini əks etdirir, antipsixiatriya psixiatriyanın təbii inkişafının nəticəsidir, onun tarixində tənqidi bir məqamdır. Bu hərəkatın inkişafına o dövrün psixiatriyasına xas olan identifikasiya böhranı və etioloji fərziyyələr və onun metodoloji və paradiqmatik əsaslarını dərk etmək istəyi, habelə humanistləşmə istəyi təkan olmuşdur.

Qismən antipsixiatriya humanitar, fəlsəfi hərəkat adlandırıla bilər, lakin antipsixiatriya ən çox psixiatriya və ya psixoterapiya sahələrindən biri hesab olunur. O, fenomenoloji psixiatriya, ekzistensializm, hermenevtika, strukturalizm, neokantianizm, marksizm və radikal siyasətin ideyalarını ehtiva edir. Ən məşhur antipsixiatrlardan Ronald Lainq, Mişel Fuko, Devid Kuper, Tomas Szas, İrvinq Hofman, Franko Bazalya və digərlərini qeyd etmək olar.

Antipsixiatrların fikirləri qızğın müzakirələrə və tənqidlərə səbəb olurdu ki, bu da hərəkatın radikallığı ilə bağlı idi. Bununla belə, antipsixiatriya psixiatriya xidmətinin islahatına, onun humanistləşdirilməsinə, psixiatrların şəxsiyyətə, onun taleyinə, psixi pozğunluğu olan şəxslərin hüquqlarına, psixiatriyanın hüquqi aspektlərinə diqqətinin artırılmasına öz töhfəsini verdi.

Ümumi təsviri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Antipsixiatriya müasir psixiatriyaya zorakılığın kütləvi forması kimi baxaraq onu ifşa etməyə və kökündən yenidən qurulmasına yönəlmişdir. Psixiatriya əleyhinə olan bu hərəkat ruhi xəstəxanalarda xəstələrin sui-istifadəsi və pis saxlanma şəraiti, psixiatrik diaqnozun subyektivliyinə və elektrokonvulsiv terapiya və uzunmüddətli məcburi xəstəxanaya yerləşdirmə kimi tədbirlərin qəddarlığına qarşı qəzəbli geniş ictimai narazılıq fonunda yaranmışdı və bir sıra Qərb ölkələrində psixi sağlamlıq xidmətlərinin deinstitusionalizasiyasına gətirib çıxardı.[2]

Antipsixiatriya müəyyən dərəcədə fenomenoloji psixiatriya və ekzistensial təhlilin varisidir. Həmçinin, antipsixiatriyanın inkişafına psixoanaliz, etiketləmə nəzəriyyəsi, deviant davranış sosiologiyası, antropologiya, ailə sistemləri nəzəriyyəsi, analitik psixologiya və s. təsir göstərmişdir. Antipsixiatriyanı humanitar, fəlsəfi hərəkat da adlandırmaq olar. Antipsixiatriyanın nəzəri komponenti psixiatriya üçün uyğun deyil və psixiatrik söhbətdən daha çox sosial-antropoloji xarakter daşıyır. Bununla belə, antipsixiatriyanın inkişafı intrapsixiatrik səbəblərdən və ehtiyaclardan qaynaqlanır: XX əsrin ən müxtəlif elmləri üçün xarakterik olan, onların metodoloji və paradiqmatik əsaslarını dərk etmək istəyi, eləcə də humanistləşdirmə istəyi mövcud idi. Antipsixiatriya ən çox psixiatriyanın və ya psixoterapiyanın sahələrindən biri hesab olunur [1]; Sosioloqlar ( Mişel Fuko, İrvinq Hofman ) həm də antipsixiatrik hərəkatın intellektual avanqardları hesab olunurlar.

Antipsixiatriyanın banisi ingilis psixiatrı Ronald Lainq hesab olunur.[3]

1960-cı illərin sonlarında antipsixiatriya psixiatrları, tibb bacılarını, keçmiş psixiatrik xəstələri, hüquqşünasları, jurnalistləri və empatik ictimaiyyətin geniş təbəqələrini birləşdirən kütləvi hərəkata çevrildi.[4] 1960-70-ci illərdə antipsixiatriyanın bəzi nümayəndələri müxtəlif qruplarla əməkdaşlıq edərək psixiatriya klinikalarına qarşı tədbirlər həyata keçirirdilər.

1970-ci illərin əvvəllərində İngiltərədə yeni antipsixiatriya dalğası baş qaldırdı və böyük təşkilatlar yaradıldı.[5] Onlar psixiatriya klinikalarını və bir sıra tibb institutlarını ləğv etmək məqsədi daşıyırdılar. O vaxtdan bəri müxtəlif ölkələrdə ( ABŞ, Kanada, Avropa ölkələri) bir çox kiçik qruplar meydana çıxdı, məsələn, "Insane Liberation Front", "Network Against Psychiatric Assault" və s. Məcburi müalicə ilə bağlı mənfi təcrübələri olan bir çox keçmiş xəstələr antipsixiatriya hərəkatına qoşulurdular; tez-tez özlərini “sağ qalanlar” adlandırırdılar. Anti-psixiatriya hərəkatının bu dalğasının tanınmış fəalları, Leonard Frenk və Cudi Çemberlin idi.[6]

20-ci əsrin 60-cı illərinin sonlarında gey hərəkatı antipsixiatrik hərəkata qoşularaq cinsi azlıqlara qarşı ayrı-seçkiliyə son qoymağa çalışdılar və 1974-cü ilin aprelində Diaqnostik və Statistika rəhbərliyinin Psixi Pozğunluqlar Təlimatının ikinci nəşrində (DSM-II) homoseksuallığın psixi pozuntular siyahısından çıxarılmasına nail oldular.

Antipsixiatriyanın radikal nümayəndələrinin təsiri ilə BMT Baş Assambleyası 1991-ci ildə Psixi Xəstələrin Müdafiəsi və Psixi Sağlamlıq Xidmətinin Təkmilləşdirilməsi Prinsiplərini qəbul etdi və bu sahədə qanunvericiliyin inkişafı üçün şərtlər yarandı.[7] 1990-cı illərin sonlarında antipsixiatriya bir neçə min psixiatrı, tibb işçisini, keçmiş müştəriləri və s. insanları birləşdirirdi.[3]

21-ci əsrin əvvəllərində kütləvi antipsixiatriyanın daha radikal forması inkişaf edir, onların nümayəndələrinə psixiatriya və onun praktikasını, xüsusən də psixofarmakologiyanı tənqid etməyə yönələn internet fəalları daxildir. İnternet indiki və keçmiş psixiatrik xəstələrə psixiatriyanı tənqid edən baxışları, inancları, təcrübələri və fikirləri geniş şəkildə yaymağa imkan yaratmışdır. Bu seçim xəstələrin əvvəlki nəsilləri üçün mövcud deyildi.

Antipsixiatriyanın mənbəyi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ekzistensial-fenomenoloji psixiatriya[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. Ümumi humanitar paradiqma ( Z. Freyd, E. Bleuler, H. Pritzhorn və s.) - 1930-cu illərə qədər.
  2. Ekzistensial-fenomenoloji psixiatriya (fenomenoloji psixiatriya və ekzistensial təhlil) - 1930-cu illərdən 1960-cı illərə qədər.
  3. Antipsixiatriya (sosial-tənqidi paradiqma) - 1960-cı illərdən 1980-ci illərin sonuna qədər.
  4. Psixiatriya fəlsəfəsi - 1990-cı illərdən.

Birinci mərhələdə psixiatriyanın tədricən humanitarlaşması baş verir, psixiatrlar və humanitar elmlərin nümayəndələri üçün tədricən ümumi maraqlar və düşüncə məkanı formalaşır, psixiatriyanın sərhədləri genişlənir.[8] Humanitarlaşdırma, xüsusən də psixoanaliz və psixoanalitik nəzəriyyələr və nevrozların müalicəsinin müvafiq təcrübəsi ilə təşviq olunur: S.Freydin psixoanalizi, C.G.Yunqun analitik psixologiyası, A.Adlerin fərdi psixologiyası və s.

Fenomenoloji psixiatriya və ekzistensial təhlili ( Dasein təhlili ) birləşdirən ekzistensial-fenomenoloji psixiatriya antipsixiatriyanın birbaşa sələfidir. Fenomenoloji psixiatriya adətən K. Yaspers, E. Minkovski, E. Strauss və V.E. von Gebsattel; ekzistensial təhlil (Dasein təhlili) - L. Binsvanger, M. Boss, eləcə də onların davamçılarının ideyalarından ibarətdir: R. Kuhn, A. Storch, K. Kulenkampf, V. Blankenburg, G. Tellenbach, G. Kondrau və başqaları.

Fenomenologiya, ekzistensial fəlsəfə və digər əlaqəli cərəyan və nəzəriyyələrin ideyalarına müraciət etməklə ekzistensial-fenomenoloji psixiatriya nümayəndələri psixi xəstəliyi fəlsəfi aspektdə, xəstənin mövcudluğu kontekstində nəzərdən keçirirlər; onlar üçün xəstəlik daha çox tibbi deyil, antropoloji və ekzistensial fenomendir. Ənənəvi psixiatriyadan fərqli olaraq, ekzistensial-fenomenoloji psixiatriya davranışa, simptomlara deyil, insanın özünün daxili təcrübəsinə diqqət yetirir.[9]

Mədəni antropologiya[redaktə | mənbəni redaktə et]

1920-1930-cu illərdə, etnologiyanın və mədəni antropologiyanın çiçəklənmə dövründə mədəni antropologiyaya dair əsərlərin müəllifləri (Rut Benedikt, Melville Herskovitz, George Devero) ruhi xəstəlik problemini mədəni kontekstdə nəzərdən keçirdilər. İddia olunurdu ki, psixi norma mədəniyyət tərəfindən müəyyən edilir: bir mədəniyyətdə anormal kimi tanınan şey başqa bir mədəniyyətdə normal və ya hətta müsbət qarşılana bilər.[10]

Devero şizofreniyanı arxaik təfəkkür formalarına bənzər reallığın qavranılması ilə xarakterizə olunan Qərb mədəniyyətinin etnik psixozu kimi şərh etmişdir. Deveroya görə, sosiomədəni reallıq şizofreniya məkanıdır: Şizofreniya Qərb mədəniyyətindən qaynaqlandığı üçün Qərb elmi onun anatomik əsaslarını və etiologiyasını müəyyən edə bilmir və onu müalicə edə bilmir.

Mədəni antropologiya nümayəndələrinin fikrincə, cəmiyyət bu və ya digər şəkildə özünü psixi xəstəliklə ifadə edir - həm mənfi (patologiyanın mahiyyəti - normadan yayınma, mədəniyyətə daxil olmayan davranış), həm də müsbət mənada. Onların fikrincə psixi xəstəlik adlandırdığımız cəhətlər repressiya edilmiş və ya mədəniyyət tərəfindən sıxışdırılmış antropoloji imkanlardan yaranır, əslində isə bu mədəniyyətlə əlaqəsi olmadan özlüyündə patoloji olmayan cəhətlərdi. Xəstəni qovar və xaric etməklə cəmiyyət eyni zamanda özünü tanımaqdan imtina etdiyini ağrılı formalarda ifadə edir.[11]

Psixiatriyanın inkişafında antipsixiatriya təsiri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Antipsixiatriya psixiatriyanın kritik nöqtələrindən biri idi, bunun sayəsində qeyd edildiyi kimi onun humanistləşdirilməsi və praktikasının yenilənməsi baş verdi. Psixiatriya çərçivəsində özünün xarakterik ziddiyyətlərini həll etmək üçün meydana çıxan antipsixiatriya bu ziddiyyətlərə kənardan baxmağa imkan verən marjinal bir hərəkətə çevrildi..Psixiatriyanın ənənəvi praktikasına yeni məna verdi, zərərdən daha çox xeyir üçün uzun müddətə işlədi.

Psixiatriya antipsixiatriyanın yaranmasına qədərki dövrdə özünə çox qapalı, öz ziddiyyətləri, tarixi və metodologiyasının ziddiyyətləri içərisində qalmışdı. Davam etmək üçün ona kənar baxış - marjinal nəzəriyyə və marjinal təcrübə lazım idi. Antipsixiatriya artıq psixiatriyanın əvvəlki inkişaf səviyyəsində işləməyən prosesləri işə saldı. Həqiqət antipsixiatriyada deyil, klassik psixiatriyada deyil, marginallaşma vəziyyətinin özündə olduğu aydın oldu, əvvəllər görünməz qapıları görməyə, onları açmağa və müxtəlif istiqamətlərdə araşdırmalar aparmağa imkan verdi.[12]

Psixiatriyanın humanistləşdirilməsi, deinstitusionalizasiyası və dehospitalizasiyası prosesləri təkcə antipsixiatrların zəhməti olmasa da, bu proseslərin baş verdiyi məkanı ilkin olaraq məhz onlar yaratdılar. Psixiatriyada sosial konteksti vurğulamaqla antipsixiatriya sosial reabilitasiya proqramlarını, qohumların müalicə prosesinə cəlb edilməsini və xəstələrin işə qayıtmasını mümkün edən mübarizə məkanı yaratdı.[13]

SSRİ-də psixiatrları müasir psixiatriyadakı dialoqdan və onun bir çox yeniliklərindən, eləcə də öz səhvlərindən ayırmayan " dəmir pərdə " Qərb antipsixiatrlarının əsərləri və əsaslandırılmış etirazları ilə tanış olmaq imkanının da qarşısını alırdı. Yalnız 20-ci əsrin sonlarında əvvəlki onilliklərdə aparılan psixi sağlamlıq sistemində islahatların aparılması ilə bağlı Qərb təcrübəsi ilə tanış olmaq mümkün oldu. Lakin SSRİ-nin yaratmış olduğu həmin dəmir pərdənin acı nəticələri keçmiş sovet ölkələrinin bugünkü vəziyyətində hələ də öz mənfi təsirlərini göstərməkdədir. Belə ki, SSRİ zamanında təhsil almış həmin ölkələrin psixiatrları, psixoterapevtləri köhnəlmiş fikirləri, müsbət nəticə verməyən praktikalarını hələ də müasir zamanda tətbiq etməyə çalışırlar.[14][15]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ 1 2 Власова О.А. Антипсихиатрия: становление и развитие (Монография) (PDF). Москва: Изд–во РГСУ «Союз». 2006. ISBN 571390346X.
  2. ↑ Ястребов В.С. Организация психиатрической помощи: Исторический очерк // Руководство по психиатрии. 1. Москва: Медицина. Под ред. А.С. Тиганова. 1999. 335. ISBN 5225026761.
  3. ↑ 1 2 Антипсихиатрия. Минск: Харвест. 1998. ISBN 985-433-167-9. 2014-04-08 tarixində arxivləşdirilib.
  4. ↑ Ромек Е. А. 3.4.2. Антипсихиатрия: борьба за права психиатрических пациентов // Ромек Е. А. Психотерапия: рождение науки и профессии (PDF). Ростов-на-Дону: ООО «Мини Тайп». 2005. 204–223. ISBN 5-98615-006-6.
  5. ↑ Nimesh G. Desai. Antipsychiatry: Meeting the challenge // |Indian Journal of Psychiatry . 47(4) (journal) (ingilis). — 2005. Oct-Dec. doi:10.4103/0019-5545.43048. (#bad_doi). 2019-06-26 tarixində arxivləşdirilib.
  6. ↑ Rissmiller D. J., Rissmiller JH. Evolution of the antipsychiatry movement into mental health consumerism // Psychiatric Services . 57 (journal) (ingilis). — 2006. iyun. doi:10.1176/appi.ps.57.6.863.
  7. ↑ Глава 1. Контекст законодательства по охране психического здоровья. 7.1. Принципы ООН по защите психически больных лиц и улучшению психиатрической помощи (Принципы ПБ, 1991 г.) // Справочник базовой информации ВОЗ по психическому здоровью, правам человека и законодательству (PDF). Женева. 2005. 13–14.
  8. ↑ Власова О.А. Антропологические основания биоэтики: Материалы Всероссийской научной конференции с международным участием (г. Томск, 11—14 октября 2006 г.). Томск: Сибирский государственный медицинский университет. 2006. ISBN 5-98591-018-0.
  9. ↑ "Ekzistensial - fenomenal ontologiya". www.academia.edu. İstifadə tarixi: 2023.11.15.
  10. ↑ "Культурная антропология". EUSP (rus). 2023-05-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-15.
  11. ↑ "Mədəni antropologiya". cyberleninka.ru. 2020-03-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023.11.15.
  12. ↑ Власова О. А. Антипсихиатрия: социальная теория и социальная практика (монография). Москва: Изд. дом Высшей школы экономики. 2014. ISBN 978-5-7598-1079-7.
  13. ↑ "Антипсихиатрия. Что такое "Антипсихиатрия"? Понятие и определение термина "Антипсихиатрия" – Глоссарий | Онлайн журнал Psychologies". www.psychologies.ru (rus). 2021-09-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-15.
  14. ↑ "Откуда взялись холодная война и железный занавес – DW – 10.03.2021". dw.com (rus). 2023-02-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-15.
  15. ↑ Снітко, Марія. "Карательная психиатрия в Днепре в СССР: людей превращали в животных (ВИДЕО)". Новини Дніпра | Gorsovet (rus). 2020-08-01. İstifadə tarixi: 2023-11-15.

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Antipsixiatriya&oldid=7456948"