Katabatik külək
Katabatik külək (yun. κατάβασις, katabasis - enmə, eniş), həmçinin düşmə - yer səthinin yamaclarına (dağ keçidlərindən) aşağı yönəlmiş sıx və soyuq hava axını, həmçinin kumulonimbus buludlarında enən soyuq hava axınları.
Bütün enmə küləkləri katabatik deyildir. Məsələn, fön, şinuk və ya berqvind kimi küləklər yağış kölgələrinin küləkləridir, burada dağ silsiləsinin küləkli tərəfindən qalxdıqda hava nəmini itirir və quru və isti tərəfdən enir. Katabatik külək dağların ətəyinə soyutma gətirir ki, bu da hava kütlələri endikdə adiabatik proses ilə kompensasiya olunmur. Katabatik küləklər qasırğa sürətinə çata bilər - Mak-Murdonun quru vadilərində saatda 320 km-ə qədər sürətlənir.[1]
Enən küləklər bir çox dağlıq ölkələrdə və sahillərdə də bilinir. Norveçdə belə küləklər elvequst, Rio-de-Janeyroda terre-altos, Yaponiyada iros, Kaliforniyanın cənubunda Santa-Ana küləyi adlanır. Ən çox ifadə vasitələri isə bora, buzlaq küləyi, katabatik külək, mistral və başqalarıdır.
Nəzəriyyə[redaktə | mənbəni redaktə et]
Katabatik külək havanın yaylada, dağda, buzlaqda və hətta bir təpədə radiasiya ilə soyumasından qaynaqlanır. Havanın sıxlığı temperaturla tərs mütənasib olduğundan hava aşağıya doğru axacaq və endikcə təxminən adiabatik istiləşəcəkdir. Havanın temperaturu mənbə bölgəsindəki istiliyə və enmə miqdarına bağlıdır. Məsələn, Santa Ana məsələsində, külək dəniz səviyyəsinə çatana qədər istiləşə bilər (lakin həmişə belə olmur). Antarktidada isə əksinə, külək hələ də kəskin şəkildə soyuqdur.
Antarktida üzərindəki səthə yaxın bütün külək sahələri, əsasən fırtınaların öz külək sahələrini tətbiq edə biləcəyi sahil bölgələri xaricində, yay mövsümü xaricində katabatik küləklər tərəfindən müəyyən edilir.
Təsirləri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Katabatik küləklərə ən çox Antarktida və Qrenlandiyanın böyük və yüksək buz təbəqələrindən əsən təsadüf olunur. Buz təbəqələri üzərində yüksək sıxlıqlı soyuq havanın yığılması və buz təbəqələrinin hündürlüyü çox böyük cazibə enerjisini oyuna gətirir. Bu küləklər sahil vadilərindəki məhdud ərazilərdə cəmləşdiyi yerlərdə,[2] küləklər qasırğa qüvvəsi üzərində yaxşı əsir və təxminən 300 km / saata (190 mil / saat) çatır.[3] Qrenlandiyada bu küləklərə piteraq deyilir və aşağı təzyiq sahəsi sahilə yaxınlaşdıqda daha güclü olur.
Kontinental Antarktidanın bir neçə bölgəsində, katabatik küləklərin qüvvəsi ilə qar yuyulur və Mak-Merdo quru vadiləri kimi "quru vadilərə" (və ya "Antarktika vahələri") aparılır. Katabatik küləklər azaldığından, bölgəni qurudan aşağı nisbi rütubətə sahibdirlər. Digər bölgələr oxşar, lakin daha az təsir göstərə bilən və qarın təmizləndiyi və səthdəki buzun sublimasiya olunduğu, lakin yuxarıdan buzlaq axını ilə doldurulduğu "mavi buz" sahələrinə səbəb ola bilər.
Cənubi Amerikadakı Odlu Torpaq arxipelaqı (isp. Tierra del Fuego) ilə Şimali Amerikadakı Alyaskada villivo olaraq bilinən külək gəmilərə sığınmaları üçün xüsusi təhlükədir. Villivo, sahil dağlarının qar və buz sahələrindən qaynaqlanır və 120 düyündən (140 mil / saat; 220 km / saat) daha sürətli ola bilər.[4]
Kaliforniyada güclü katabatik külək hadisələri 2018 Camp Fire və 2020 North Complex də daxil olmaqla bir çox meşə yanğınlarının sürətli böyüməsinə məsul olmuşdur.
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ The NASA Scope and Subject Category Guide. NASA SP. 7603. National Aeronautics and Space Administration, Scientific and Technical Information Office, Center for Aerospace Information. 2000. səh. 71. 2021-08-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-01-17.
Katabatic winds (also catabatic)
- ↑ Climate: The South Pole Arxivləşdirilib 2008-09-18 at the Wayback Machine Stanford Humanities Lab Arxivləşdirilib 2006-09-12 at Archive.today, Retrieved 2008-10-01
- ↑ Trewby, M. (Ed., 2002): Antarctica. An encyclopedia from Abbott Ice Shelf to Zooplankton Firefly Books Ltd. ISBN 1-55297-590-8
- ↑ Williwaw Arxivləşdirilib 2022-04-07 at the Wayback Machine weatheronline.co.uk. Accessed 2013-04-29.
Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]
Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Giles, Bill. Weather A-Z - Katabatic Winds By Bill Giles OBE Arxivləşdirilib 2003-12-08 at the Wayback Machine, BBC, Retrieved 2008-10-14
- McKnight, TL & Hess, Darrel (2000). Katabatic Winds. In Physical Geography: A Landscape Appreciation, pp. 131–2. Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall. ISBN 0-13-020263-0
- Parish, Thomas R.; Bromwich, David H. "Continental-Scale Simulation of the Antarctic Katabatic Wind Regime". Journal of Climate. 4 (2). 1991: 135–46. Bibcode:1991JCli....4..135P. doi:10.1175/1520-0442(1991)004<0135:CSSOTA>2.0.CO;2.
- Bromwich, David H. "Satellite Analyses of Antarctic Katabatic Wind Behavior". Bulletin of the American Meteorological Society. 70 (7). 1989: 738–49. Bibcode:1989BAMS...70..738B. doi:10.1175/1520-0477(1989)070<0738:SAOAKW>2.0.CO;2.
- Bromwich, David H. "An Extraordinary Katabatic Wind Regime at Terra Nova Bay, Antarctica". Monthly Weather Review. 117 (3). 1989: 688–95. Bibcode:1989MWRv..117..688B. doi:10.1175/1520-0493(1989)117<0688:AEKWRA>2.0.CO;2.
Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]
- KÜLƏKLƏR VƏ TƏZYİQ GRADYAN GÜCÜ
Vikianbarda Katabatic wind ilə əlaqədar mediafayllar var
