Frank krallığı

Vikipediya, azad ensiklopediya
Nemoralis (müzakirə | töhfələr) (109.237.123.167 tərəfindən edilmiş redaktələr geri qaytarılaraq Guise tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu.) tərəfindən edilmiş 15:16, 23 aprel 2019 tarixli redaktə
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç


Müəllif: {{{1}}}

Krallıq
Frank krallığı
Bayraq
Bayraq
481 — 843
Paytaxt Paris, Aaxen
Dilləri latın dili
Rəsmi dilləri
Dövlət dini xristianlıq
Ərazisi
  • 1.200.000 km²
İdarəetmə forması Monarxiya
{{{rəhbər_titulu}}}
 •  I Xlodviq (ilk)[1][2]
 •  I Lodviq (son)[3][4]
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar


Frank imperiyası və ya Frank dövləti (ing. Francia ya Frankia); (lat. regnum Francorum) — Orta əsrlərdə mövcud olmuş krallıq. Krallığın əsası 481-ci ildə Xlodviq tərəfindən qoyulmuşdur. Çiçəklənmə dövrü Böyük Karlın dövrü olub. Eramızın I əsrində german tayfaları[q 1] qərbdən və şərqdən Reyn və Visla çayları, cənubdan Dunay çayı, şimaldan isə Baltik və Şimal dənizlərinə qədər uzanan geniş ərazilərdə yayılmışdılar. Sonralar çoxsaylı işğallar nəticəsində germanlar digər xalqlarla qarışaraq bir çox Avropa xalqlarının yaranmasında mühüm rol oynadılar[5]. V əsrin sonlarında german tayfalarının işğalları nəticəsində Qərbi Avropada quldarlıq quruluşu dağıldı[6]. Qul əməyini xırda torpaq sahibi olan icma üzvləri — kəndlilərin əməyi əvəz etdi. Frank tayfa başçısı Xlodviq Qalliyaya hücum etmək üçün başqa tayfalarla ittifaqa girdi. Bu zaman Qalliyanı keçmiş Roma canişini idarə edirdi[7]. 486-cı ildə Suasson şəhəri yaxınlığındakı döyüşdə franklar romalıları məğlub etdilər[8]. Xlodviq Qalliya torpaqlarını döyüşçülərinə və müttəfiqlərinə payladı. Frank əyanları iri torpaq sahiblərinə çevrildilər.

Frank dövləti təxminən V əsrin sonlarında yarandı. Xlodviq bu dövlətin kralı oldu. İrsi hakimiyyət — monarxiya rejimi quruldu. Xlodviq ölkəni vilayətlərə böldü. Vilayətlərə qraflar adlanan hakimlər təyin edildi. Qraf vilayətdə vergi toplayır, hərbi dəstəyə başçılıq edir və məhkəmə işlərinə baxırdı. Xlodviqin dövründə ilk qanun toplusu — Frank qanunları yarandı. Hakimiyyətini möhkəmləndirmək üçün Xlodviq xristian dinini qəbul etdi. Kilsə kralın hakimiyyətini möhkəmləndirdi.[9] Frank dövlətinin ən qüdrətli dövrü Böyük Karlın hakimiyyəti (768—814) illərində olmuşdur. Böyük Karl İtaliyanın çox hissəsini öz torpaqlarına qatdı. Reyn və Elba çayları arasında yaşayan saksları itaət altına aldı. Böyük Karl 800-cü ildə Romaya gəldi və özünü imperator elan etdi. Papa onun başına qızıldan tac qoydu[8][10][11].

İmperator Böyük Karlın dövründə orduda xidmət edənlərə torpaq sahəsi ayrılırdı. Hərbi xidmət əvəzində verilən bu torpaq feod adlanır və irsən keçirdi. Feodun sahibinə feodal deyilirdi. Frank əyanları əvvəllər Böyük Karlı müdafiə edirdilər. Çünki o, əyanlara yeni torpaqlar zəbt etməkdə və kəndliləri təhkimli halına salmaqda kömək edirdi[12]. Lakin əyanlar icma üzvlərinin torpağını zəbt etdikdən sonra, artıq qüvvətli imperator hakimiyyətinə ehtiyac duymurdular. Hər bir iri feodal öz mülkündə təkbaşına hakim idi. Asılı kəndlilərin işinə nəzarət etmək və onları mükəlləfiyyətlər daşımağa məcbur etmək üçün feodalların öz döyüşçü dəstəsi, məhkəməsi, öz təsərrüfat nəzarətçiləri var idi. Natural təsərrüfat şəraitində nəinki ölkənin ayrı-ayrı vilayətləri arasında, hətta ayrı-ayrı feodal mülkləri arasında da möhkəm əlaqələr yox idi[13][14][15].

Pipinin və Böyük Karlın
hakimiyyəti dövründə Frank krallığı

843-cü ildə Böyük Karlın üç nəvəsi Verden şəhərində Frank imperiyasını bölmək haqqında Verden müqaviləsi bağladılar. Bu bölüşdürmə nəticəsində sonralar imperiyanın ərazisində üç krallıq: Fransa, Almaniya və İtaliya yarandı. Bu krallıqların hər biri feodal mülklərinə, iri feodal mülkləri isə saysız-hesabsız xırda feodallıqlara parçalandı. Hər bir feodal müstəqil idi[16]. Belə feodal əhalidən vergi toplayır, öz təbəələrini mühakimə edirdi. Beləliklə, Qərbi Avropada IX əsr — XI əsrləri əhatə edən feodal dağınıqlıq dövrü başlandı. Hər bir iri feodal ona xidmət edən xırda və orta feodallara torpaq verirdi. Bununla onu öz vassalına çevirir, yəni asılılığına salırdı. Hersoq və qraflar kralın vassalı idilər. Baronlar hersoq və qrafların, cəngavərlər isə baronun vassalı sayılırdı. Bu sistem feodal nərdivanı adlanırdı. Krallar feodal nərdivanından təbəələri itaətdə saxlamaq üçün istifadə edirdilər[14][15]. Fransa krallığı Karolinqlər sülaləsinin dövründə iri feodal mülklərinə bölünmüşdü. Ölkədə X əsr—XI əsrlərdə feodal münasibətlərinin formalaşması başa çatdı.

Ölkə indiki Fransa adını aldı. Frank dövləti süqut etdikdən sonra Almaniya vilayətləri vahid dövlətdə birləşdi. Almaniyada feodal münasibətlər sürətlə inkişaf edirdi. Bu, ayrı-ayrı feodalların güclənməsinə və vahid dövlətin parçalanmasına səbəb olurdu[q 2]. Almaniya kralı I Otton (936—973) 962-ci ildə Romanı işğal edib özünü Roma imperatoru elan etdi. Sonralar bu dövləti Müqəddəs Roma imperiyası adlandırmağa başladılar[17]. İtaliya Müqəddəs Roma imperiyasının tərkibində idi. Roma Papası və Almaniya kralı arasında İtaliyaya hakim olmaq uğrunda mübarizə gedirdi. Digər Avropa ölkələrinə nisbətən İtaliyada ticarət və sənətkarlıq mərkəzləri olan iri şəhərlər daha tez meydana gəldi. Bu dövrdə şəhərlərin çoxu özünüidarə hüququ aldı[15]. Genuya, Piza, Venesiya müstəqil respublikalara çevrildilər[15][17][18][19].

Merovinq sülaləsi

Qalliyanın franklar tərəfindən işğalı. Merovinqlər krallığı

border=none Əsas məqalə: Merovinqlər sülaləsi

Merovinqlər sülaləsinin
Böyük Karlın dövründəki vəziyyəti

Merovinqlər sülaləsi Frank dövlətini yaradan və onu idarə edən ilk sülalədir. Başlanğıcı yarı-əfsanəvi şəxsiyyət olan Meroveydən götürülüb. Merovinqlər sülaləsinin görkəmli nümayəndələri I Xilderik (457-481) və I Xlodviqdir (481-511). Meroveyin oğlu I Xilderik sülalənin banisi hesab olunur. I Xlodviq isə Suasson yaxınlığında Qalliyanı idarə edən keçmiş Roma canişinini məğlub edərək Frank dövlətinin əsasını qoymuş və Merovinqlər idarəsində bütün Qalliyanı birləşdirmişdir. Frank əsilzadələri yerli əhalini idarə etmək üçün xristianlığı qəbul etmişdilər. Gödək Pipinin Frank taxtına çıxması ilə Merovinqlər sülaləsinin yerinə Karolinqlər keçmişdir. 486-cı ildə Şimali Qalliyada frank işğalları nəticəsində Frank krallığı meydana gəlir, onun da başında salik (sahilboyu), yəni frankların başçısı, Merovey nəslindən olan Xlodviq (486-511) dururdu. Frank dövlətinin tarixinin birinci mərhələsi də elə bu vaxtdan – V əsrin sonu başlayır. VII əsrin sonunadək davam edən bu dövrü adətən Merovinq dövrü adlandırırlar[20].

Xlodviqin dövründə Akvitaniya (507), onun varisləri dövründə isə Burqundiya (534) işğal olundu. 536-cı ildə isə ostqotlar Provansı franklara güzəştə gedirdilər. VI əsrin ortalarına doğru frank krallığı Roma hakimiyyəti dövründəki bütün Qalliya əyalətinin ərazisini əhatə edirdi. Franklar həmçinin Reyn sahilindəki bəzi alman tayfalarını: turinq, alaman və bazarları da özlərinə tabe etmişdilər. Saklar isə onlara illik ödəniş verməyə məcbur idi. Frank dövlətinin mtrixi feodal münasibətlərinin ən erkən mərhələsindən inkişafını izləməyə imkan verir; yəni erkən feodal krallığının yaranmasından – Qərbi Avropaya ilk orta əsrlər imperiyasının (Karilanq) yaranmasına qədər[21]. Feodallaşma prosesi son Roma və alman ictimai münasibətlərinin sintezi formasında getmişdir. Hər ikisinin nisbəti şimalda və cənubda fərqli olmuşdur. Lakin arxeologiyanın və aerofotoçəkilişlərin ən yeni məlumatlarına görə, I-V əsrdə Luaradan şimalda olan torpaqlarda quldar villalar çoxluq təşkil etmiş, əsas işçi qüvvə isə qullar və kolonlar olmuşdur[20]. Hətta frank işğalından sonra da əhalinin əsas hissəsi qallar və romalılar olmuşdur. Digər tərəfdən, bu vilayətlərdə cənuba nisbətən cəmiyyətin daha dərin barbarlaşması xarakterikdir. Bu da onunla izah olunur ki, V əsrin sonuna doğru franklar ictimai inkişafın daha aşağı səviyyəsində olmuşlar (nəinki qallar və romalılar). Onların primitiv münasibətləri dağılmaqda olan nəsli qəbilə quruluşunun yayılmasına təkan vermişdir. Digər tərəfdən, Xlodviqin dövründə frank hücumları ardıcıl olmuş və bu vilayətin güclü germanlaşmasına səbəb olmuşdur. Əvvəlcə franklar qall və romalılardan təcrid olunmuş şəkildə məskunlaşmışdılar[22][23][24][25].

Frank İmperiyası
dövründə olan
əlyazmalar

Bir tərəfdən, primitiv barbar cəmiyyəti, digər tərəfdən, yerli əhali qarşılıqlı təsiri ləngidirdi. Luaradan cənuba barbar əhali azsaylı idi, amma şimaldan fərqli olaraq, onlar burada yerli əhali ilə birgə yaşayırdılar. Ona görə də dağılmaqda olan son antik münasibətlər burada daha güclü idi, barbar qaydaların dağılması daha sürətlə gedirdi, amma yeni feodal münasibətlərinin təşəkkülü şimala nisbətən zəif gedirdi. Eyni zamanda Frank krallığının şimalında da, cənubunda da feodal sintezində barbar təsirinin ən mühüm amili siyasi hakimiyyətin barbarların əlində olması idi[26]. Frank dövlətinin mövcudluğunun I mərhələsində (V əsrin sonu - VII əsrin sonu) Qalliyanın şimalında son Roma və barbar strukturaları müxtəlif ukladlar formasında mövcud idi: dağılan qullar, barbar ukladları və yaranmaqda olan feodal ukladları (kolonat, torpaq asılılığının formaları, drujina münasibətləri). Frankların ictimai quruluşunu öyrənmək üçün ən mühüm mənbə (xüsusilə Şimali Qalliya) «Salik qanunu» (Lex Salica) sayılır. Bu, salik franklarının çox güman ki, VI əsrin əvvəllərində Xlodviqin dövründə meydana çıxmış məhkəmə qaydalarının yazıya alınmış formasıdır[27]. Digər barbar qanunlarından fərqli olaraq, Roma təsiri burada zəif olub daha çox zahiri səciyyə daşıyır: latın dili, cərimələrin Roma pul vahidləri ilə olması və s. VI-IX əsrlər gedişində frank kralları «Salik qanunu»na dəyişikliklər və tamamlamalar etmiş və bu səbəbdən bu qanun frank cəmiyyətində nəsli qəbilə quruluşundan feodalizmə gedən təkamülü izləməyə imkan verir.

«Salik qanunu»ndan bəlli etmək olar ki, VI əsrdə əkinçilik frankların əsas məşğuliyyət sahəsi olmuşdur. Təsərrüfatda təkcə frank cəmiyyətinin daxili inkişafı ilə deyil, almanların romalılardan əxz etdikləri mükəmməl metodları ilə də izah edilir[26]. Bu dövrdə franklarda özünüküləşdirə bilən xüsusi mülkiyyət mövcud idi. Lakin torpaq üzərində belə mülkiyyət, həyətyanı sahələri çıxmaq şərtilə, yox idi. Əsas torpaq fondu icmanın əlində idi. «Salik qanunu»na görə, bu, iri (patriarxat) ailələr idi. Lakin xırda, fərdi ailələr də meydana gəlirdi. Torpaq üzərində fərdi-ailə mülkiyyəti franklarda V-VI əsrlərdə hələ yaranmaqda idi. «Salik qanunu»nun IX fəslinə («Allolar haqqında») görə, torpaq üzərində vərəsəlik yalnız kişi xətti ilə keçirdi və daşınan əmlakdan fərqli olaraq, ailədə oğul olmayanda, icmanın mülkiyyətinə keçirdi. Həyətyanı təsərrüfata daxil olmayan torpaqlar ümumi istifadədə idi. XIX-XX əsrin əksər tarixçilərinin (Füstel de Kulanj, Dopş, Mayer və b.) V-VI əsrlərdə franklarda torpaq üzərində xüsusi mülkiyyətin olması haqqında fikirlərinin əksinə olaraq, «Salik qanunu» franklarda icmanın olduğunu göstərir[28]. İcma böyük ailəli əkinçi icmasından qonşuluq icmasını – markaya keçmişdir. Əkinçi icmasında torpaq üzərində nəslin kollektiv mülkiyyəti var idisə, qonşuluq icmasında isə kiçik ailələrin torpaq payı üzərində fərdi mülkiyyəti yaranmışdı. «Salik qanunu»nda nəsli münasibətlərin rolu aşkar görünür. Nəslin nümayəndələri azad frankın həyatında böyük rol oynamaqda davam edirdilər. Lakin eyni zamanda nəsli münasibətlərin dağılması prosesi də gedirdi. VI əsrin sonuna doğru nəsli əlaqələrin zəifləməsi və əmlak təbəqələşməsinin təsiri altında azad frankların irsi torpaq payları özününkiləşdirə bilən torpaq mülkiyyətinə – alloda çevrilir. «Salik qanunu»nda dəyişiklik edən kral Xilperikin (561-584) fərmanına görə oğul olmadığı halda, torpağın varisi ölən adamın qızı və ya bacısı ola bilərdi. Bu dəyişiklik prinsipial səciyyə daşıyırdı. İcma saxlansa da indi onun hüququ əkilib – becərilməmiş sahələrə (meşə, bataqlıq, yollar və s.) yayılırdı. VI əsrin sonuna doğru meşə sahələri və çəmənliklər də ayrı-ayrı icma üzvlərinin alloduna çevrilir. Bu şəraitdə nəsli qəbilə quruluşu dağılmağa və feodal münasibətləri yaranmağa başlayır. Allodun meydana gəlməsi franklarda iri torpaq mülkiyyətinin artmasına təkan verir. Hələ işğallar gedişində Xlodviq imperatora məxsus torpaqları özünə götürür. Onun varisləri isə bütün azad torpaqları ələ keçirirlər. Bu fonddan frank kralları öz əshabələrinə və kilsəyə torpaq payları (allod) paylayırdılar. İri torpaq sahibkarlığı icmanın daxilində də artırdı[29]. Torpaq sahələrinin iri sahibkarlığa çevrilməsi icmanın bir üzvünün digərlərinin hesabına varlanması yolu ilə baş verirdi. Bu da azad frankların bir çoxunun iri torpaq sahibkarının qəyyumluğuna, himayəsinə (mundium) keçməsinə səbəb olurdu. Bu fakt, antik dövrdə olduğu kimi, «kommendasiya» adlanırdı. Praktikada bu, torpaqsızlaşmış icma üzvünün torpaq asılılığı ilə müşayiət olunurdu. Kommendasiya həm də icma təşkilatının qəti olaraq dağılmasını sürətləndirirdi. Frank cəmiyyətinin feodallaşması ilə eyni vaxtda erkən feodal dövlətinin yaranması prosesi də gedirdi. Nəsli qəbilə quruluşuna xas olan idarəçilik orqanları tədricən öz yerini güclənməkdə olan kral hakimiyyətinə verir[30]. Bu hadisə işğallarla sürətlənir; belə ki, franklar qall-roma əhalisi ilə üz-üzə qalmışdı – onları tabeçilikdə saxlamaq lazım idi. Bundan başqa işğal olunmuş ərazilərdə franklar daha inkişaf etmiş cəmiyyətlə rastlaşdılar və bu cəmiyyətin saxlanması üçün quldar imperiyanın dağıdılmış aparatının yerinə yeni hakimiyyətin təşkili tələb olunurdu[31][32][33].

Kral öz əlində bütün idarəçilik funksiyalarını toplamışdı. Kralın hakimiyyəti ilk növbədə ona dayaqlanırdı ki, o, iri torpaq mülkiyyətçisi idi və çoxsaylı drujinanın başında dururdu. Öz ölkəsini o, şəxs təsərrüfatı kimi idarə edirdi, əvvəllər ümumicma mülkiyyətində olan torpaqları xüsusi mülkiyyətə verirdi, torpaqdan gələn gəlirlər, cərimə və ticarət rüsumlarını istədiyi kimi xərcləyirdi. Frank krallığının mərkəzi idarəçiliyində nəsli qəbilə təşkilatının çox zəif izləri qalmışdı. Qalliyanın işğalından sonra qəbilə «yüz»ləri inzibati ərazi vahidlərinə çevrildi. Ən böyük ərazi vahidi – qraflıq idi və o, qrafın idarəçiliyində idi. «Yüz»lərdə kral hakimiyyətinin nümayəndəsi – yüzbaşı idarəçiliklə məşğul olurdu. Zaman keçdikcə «yüz»lərdə rəhbər daha varlı və nüfuzlu adamların – raxinburqların əlində keçdi. Merovinq kralları ölkənin idarəsində Roma institutlarını saxlamağa çalışsalar da, bu, əsasən vergi sisteminə daxil olurdu. Ümumilikdə Qərbi Roma imperiyasının dövlət maşını işğallardan sonra tamam sıradan çıxdı. İri torpaq mülkiyyətinin artması və xüsusi mülkiyyət sahiblərinin güclənməsi artıq Xlodviqin oğullarının dövründə kral hakimiyyətinin zəifləməsinə gətirib çıxarır. Həddən artıq böyük sayda torpaq hədiyyə etməsi ilə öz domen mülklərindən və gəlirlərindən məhrum olan frank kralları iri sahibkarların separatçılıq cəhdləri ilə mübarizə aparmağa gücsüz idilər. Xlodviqin vəfatından sonra krallığın parçalanması baş verir. VII əsrdə frank krallığının tərkibində müstəqil siyasi vahidlər yaranır: Şimali-Qərbi Qalliyada Paris mərkəz olmaqla Neystriya; krallığın şimal-şərqində Avstraliya; keçmiş Burqund krallığının ərazisində Burqundiya. VII əsrin sonuna doğru isə cənub-qərbdə Akvitaniya ayrılır. Bu dörd vilayət həm etnik tərkibinə, həm sosial quruluşuna, həm də feodallaşma dərəcəsinə görə bir-birindən fərqlənirdi. Frank işğalı ərəfəsində güclü Neystriyada əhalinin böyük hissəsini təşkil edən qall – romalılar krallığın digər vilayətlərinə nisbətən daha tez franklaşmışdılar[34]. Burada iri torpaq mülkiyyəti geniş yayılmışdır və azad kəndlilər sürətlə yoxa çıxırdı. Avstraliyada əhalinin böyük bir hissəsini franklar təşkil edirdi, romanın təsiri isə zəif idi. Burada icma ləng dağılırdı. Yaranmaqda olan feodallar təbəqəsi əsasən xırda və orta feodallardan ibarət idi. Burqundiyada və Akvitaniyada qall roma əhalisi üstün idi və əvvəlcə burqundları, sonra frankları assimiyasiya edə bilmişdi. Burada uzun müddət azad kəndli və orta feodal mülkiyyəti saxlanmışdı. Frank dövlətinin bu vilayətləri arasında iqtisadi əlaqə zəif idi və onların birləşməsinə mane olurdu. VII əsrin sonu krallığın bütün vilayətlərində hakimiyyət faktiki olaraq mayordomların əlinə keçir. Əvvəlcə bu, kral saray idarəçiliyinin başçıları idilər (maiordomus – təsərrüfatı idarə edən). Sonralar mayordomlar iri torpaq sahibkarlarına çevrilirlər. Hər bir vilayətin idarəsi isə onların əlinə keçir. Real hakimiyyəti itirən Merovinqlər mayordomların əlində oyuncağa çevrilir və «tənbəl krallar» adını alırlar.

486-cı ildə ildə Şimali Qalliyada frank istilası nəticəsində Frank dövləti meydana gəldi. Bu dövlətin başında salik franklarının başçısı, Merovey nəslindən olan (Merovinqlər sülaləsi adını buradan götürür.) Xlodviq (486-511) dururdu. Frank dövlətinin tarixi V əsrin sonundan VII əsrin sonuna qədərki dövrünü əhatə edən adətən, Merovinq dövrü adlanan birinci dövr belə başladı. Xlodviqin dövründə Akvitaniya (507), onun xələfləri zamanında Burqundiya (534) istila olundu; ostqotlar frankların xeyrinə Provansdan əl çəkdilər (536). VI əsrin ortalarına doğru Frank dövləti keçmiş Roma əyaləti Qalliyanın, demək olar, bütün ərazisini əhatə edirdi[35][36][37][38].

Karolinq sülaləsi

border=none Əsas məqalə: Karolinqlər sülaləsi

Burqundiyalı kraliça Klotilda
Frank imperiyasını bölüşdürür. (qədim təsvir)

Karolinq hakimiyyəti dövründə frank cəmiyyətində feodal quruluşunun özülü qoyulur. Hələ Merovinqlərin zamanı icma daxilində başlamış sosial təbəqələşmə nəticəsində allodlarını itirən kəndlilər asılı adamlara çevrilir. VII-IX əsrlərdə bu proses geniş vüsət alır. VIII əsrin əvvəllərinə doğru frank krallığında 2 bir-birinə düşmən sosial təbəq yaranır: iri torpaq sahibkarları və torpaq mülkiyyəti olmayan və ya kiçik sahəsi olan asılı kəndlilər. Frank cəmiyyətində sosial quruluşda baş verən bu dəyişikliklər Pipinin varisi – mayordom Karl Martellin siyasətində öz əksini tapır.[39][40][41]. Karl Martel («Çəkic», 715-741) öz hakimiyyətinə krallığın daxilində daxili iğtişaşları yatırmaqla başladı. Neystriyada ona qarşı üsyan etmiş feodalları darmadağın edən, daha sonra ərəblərlə sazişə girərək Akvitaniya və Provans hersoqlarını məğlub edən Karl alman Reynətrafı tayfaları olan – saks, friz, alaman, bavarları tabe etməyə başladı. 732-ci ildə həlledici Platye döyüşündə Karl Martel ərəblərə ağır zərbə endirdi – ərəblər VIII əsrin əvvəllərində İspaniyanı işğal edərək 720-ci ildə Cənubi Qalliyaya hücum etmişdilər və Frank krallığı üçün birbaşa təhlükə yaradırdılar. Ərəblərlə mübarizədə frankların təzəcə yaradılmış atlı (süvari) qoşunu böyük rol oynamışdır[42].

Platye döyüşü ərəblərin Avropadakı sonrakı hərəkətini dayandırdı və indi əlində Cənubi Qalliyanın kiçik bir hissəsi – Septimaniya qalırdı. Frank krallığında feodal münasibətlərinin inkişafı torpaq mülkiyyəti formalarının da dəyişməsini tələb edirdi. Müflisləşmiş azad kəndlilərin böyük bir hissəsi orduda xidmət etmək üçün zəruri maddi vəsaitə malik olmadıqları üçün hərbi qüvvələrin köklü təşkili haqqında məsələ qalxdı. Karl Martellin benefisi islahatının sosial kökləri də buradan irəli gəlmişdir. Bu islahatın mahiyyəti ondan ibarət olmuşdur ki, Merovinqlərin dövründə torpağın tam və şərtsiz mülkiyyətə verilməsi (allod) yayılmışdısa, bu islahatdan sonra torpağın şərti mülkiyyət formasına verilməsi (benefisi – beneficium, tərcüməsi: «nəcib iş») başlanır[43]. Benefisi müəyyən xidmət, adətən süvari hərbi xidmət müqabilində ömürlük istifadəyə verilirdi. Benefisini alan şəxs vəfat edəndə benefisi ilkin mülkiyyətçiyə və ya onun varisinə verilirdi[44][45].

Əgər benefisi mülkiyyətçisinin varisi və ya benefisarinin özü əvvəlki qaydada torpaqdan istifadə etmək istəsəydi, bağışlanmanı yenidən bərpa etmək lazım idi. Əgər tələb olunan xidmət yerinə yetirilmirdisə və ya təsərrüfat ziyana işləyərdisə, benefisi geri alınırdı. Zaman keçdikcə benefisi ömürlük mülkdən irsi mülkə çevrilir və IX-X əsrlər ərzində feod (len) səciyyəsi alır – yəni hərbi xidmət müqabilində irsi keçən şərti torpaq mülkiyyəti. Karl Martell benefisilərin böyük sayda paylanmasını həyata keçirdi. Bu payların əsas fondu əvvəlcə üsyankar maqnatların əlindən alınmış torpaqlar idi, bu torpaqlar tükənəndə isə o, kilsə torpaqlarının qismən dünyəviləşdirilməsini etdi. Bu islahatı keçirərkən Karl Martell ilk növbədə siyasi məqsədlər güdürdü. Kral torpaqları fondunu tükəndirən allod paylarını fenefisilərlə əvəz etməklə o, iri feodalları mərkəzdən asılı vəziyyətə salmaq istəyirdi; benefisi sisteminin köməyilə Karl Martell hərbi qüdrəti olan süvari qoşunu yaratmaq istəyirdi. Bu zaman süvarilər artıq müharibələrdə həlledici rol oynayırdı. Benefisi islahatı bir sıra sosial dəyişikliklərlə nəticələndi: əvvəla, o yaranmaqda olan xırda və orta feodal təbəqəsinin mövqeyini möhkəmləndirdi: bu feodallar hərbi təşkilatın əsasını təşkil edərək gələcək cəngavərliyin özülünü qoydular[46][47][48][49][50].

Frank ordusunun əvvəllər piyada dəstələrini təşkil edən kəndlilər isə, əvvəlki hərbi əhəmiyyətlərini itirərək cəmiyyətdəki bərabərhüquqlu vəziyyətlərindən məhrum oldular. İkincisi, benefisinin geniş yayılması feodal torpaq mülkiyətini və kəndlilərin asılılığını möhkəmlətdi. Üçüncüsü, benefisi torpaq payını verənlə onu alan arasında şəxsi sadiqlik və qəyyumluq münasibətləri (vassallıq) yaratdı. Beləliklə, islahat frank cəmiyyətində feodal münasibətlərinin sonrakı inkişafını doğurdu. Kralın nümunəsində digər iri torpaq sahibkarları da bu praktikanı həyata keçirdilər və torpaq mülkiyyətinin iyerarxik quruluşu yarandı. Lakin feodalların hərbi qüdrətini artırmaqla və iyerarxiya münasibətləri yaratmaqla benefisi islahatı frank krallığının sonrakı siyasi parçalanmasını sürətləndirdi. Hərçənd ki, ilk vaxtlar Karl Martellin islahatı mərkəzi hakimiyyəti xeyli gücləndirdi. Belə ki, islahat nəticəsində qüvvətlənən benefisiarilər bir müddət Karolinq sülaləsinin dayağı oldular. Bu təbəqə güclü mərkəzi hakimiyyətdə maraqlı idi: kəndlilərin tabe olunmasında, onların müqavimətinin qırılmasında və iri feodalların özbaşınalıqlarına son qoyulmasında onlara kömək lazım idi. Karl Martellin oğlu mayordom Gödək Pipin (741-768) atasının dövründə kilsə torpaqlarının müsadirəsilə əlaqədar kəskinləşmiş kilsə-kral münasibətlərini nizamlamağa cəhd göstərdi. Benefisi kimi paylanmış bütün kilsə torpaqları kilsənin mülkiyyəti elan olundu və benefisiarilər kilsəyə xərac verməli idi. Bu cür torpaq payları precariya verbo regis (kral əmri ilə verilmiş prekari) adlanırdı. Bu halda benefisiari yenə də kralın xeyrinə hərbi xidmət göstərirdi və kralın icazəsi olmadan kilsə həmin torpağı geri ala bilməzdi. Lanqobardların təzyiqinə məruz qalan Roma papası frank krallığına böyük ümid bağlayırdı[q 3][51].

Ona görə də 751-ci ildə frank əyanlarının Sassondakı yığıncağında Pipin rəsmi sürətdə frankların kralı elan olundu. Merovinqlərin son nümayəndəsi III Xilderik monastra salındı. Öz növbəsində papa II Stefanın çağırışı ilə Pipin silah gücünə lanqobard kralını məcbur etdi ki, Roma əyalətinin lanqobardlar tərəfindən tutulmuş şəhərləri və Ravenna düzündəki torpaqları papaya versin. Bu torpaqlarda 756-cı ildə Roma papasının xüsusi mülkü – Patrimoniy Santa Peters (Müqəddəs Pyotrun atalığı) yarandı. Bununla da Roma papalarının ümumdünya xristian monarxiyası yaratmaq iddiasının əsası qoyuldu. Elə bu illərdə papa dəftərxanasında Roma papalarının dünyəvi hakimiyyət hüququnu süqut etmək üçün «Konstantin bəxşişi» adlı saxta sənəd hazırlandı. Gödək Pipinin oğlu Karlın dövründə (768-814) Karolinq dövləti ən yüksək səviyyəsini yaşamışdır. Öz sələflərinin işğalçı siyaəstini davam etdirən Karl 774-cü ildə İtaliyaya yürüş etdi, sonuncu lanqobard kralı Deziderini devirdi və Lanqobard krallığını Frank dövlətinə birləşdirdi. Böyük Karl İspaniyada ərəblərə qarşı da müdafiə xəttini hücum taktikası ilə əvəz etdi. Buraya I yürüşü o, 778-ci ildə etdi, lakin yalnız Saraqosa qədər gedib çıxa bildi və geri qayıtmalı oldu. Bu yürüşün hadisələri öz əksini «Roland haqqında Nəğmə»də tapıb. Eposun qəhrəmanı Karlın sərkərdələrindən biri olan Rolanddır. I yürüşdəki məğlubiyyətinə baxmayaraq Karl Pireneydən cənuba qədər təkrar yürüş etmək niyyətində idi. 801-ci ildə o, Barselonanı ələ keçirdi və İspaniyanın şimal-şərqində ispan – sərhəd bölgəsi yaratdı. Ən uzun sürən müharibəni isə Karl Saksoniyada 772-802-ci illər ərzində aparmışdır[52][53][54].

Saksoniya Ems və Aşağı Reyn çayları arasında yerləşirdi. Saksonlar franklara uzun müddətli müqavimət göstərmişlər. Amma bacarıqlı siyasəti nəticəsində sakons əyanları – edelinqlər onun tərəfinə keçdilər. Bundan sonra azad saksonların – frilinqlərin mübarizəsi həm franklara, həm sakson əyanlarına qarşı çevrildi. 782-ci ildə Vezerdə saksonlar üzərində qələbə çalan Karl 4500 sakson əsirini edam etməyi əmr etdi. Elə həmin ildə o, «Saksoniya məsələləri haqqında kapitulyari» verdi, bu sənədə görə, kilsəyə və krala qarşı çıxan hər bir kəsə ölüm cəzası nəzərdə tutuludrdu. Tezliklə sakson müqavimətinin başında duran edelinq Vidukind xristianlığı qəbul etdi və silahı yerə qoydu. İndi saksonların mübarizəsi kiçik bir ərazidə – Şimali-Şərqi Saksoniyada cəmləndi. Onların müqavimətini qırmaq üçün Karl saksonlarla düşmənçilik edən slavyan tayfaları – abodrilərlə müvəqqəti ittifaqa girdi. Müharibədən sonra Karl kütləvi şəkildə saksonları frank krallığının daxili vilayətlərinə, frankları isə Saksoniyaya köçürdü. Karlın işğalları cənub-şərqə də yönəlmişdi. 788-ci ildə o, Bavariyanı qəti olaraq birləşdirdi və buradakı hersoq hakimiyyətini ləğv etdi. Genişlənməkdə olan frank krallığının cənub-şərq sahillərində Karl avar xaqanlığı ilə toqquşdu. 788-ci ildə frank-avar müharibələri başlandı. Bu müharibələr 803-cü ilə qədər davam etdi. Nəticədə avar dövləti parçalandı və Pannoniya slavyanların əlinə keçdi. Frank dövləti böyük bir ərazini əhatə edirdi. O, Ebro çayının orta axarından və Barselonadan tutmuş şərqdə Elba çayı və Vyana meşələrinə, şimalda Yutlandiyadan, cənubda orta İtaliyayadək yayılırdı. Bu ərazi müxtəlif inkişaf səviyyəsi olan tayfalarla məskunlaşmışdı. Karl və onun əshabələri belə hesab edirdilər ki, Qərbi Roma imperiyası bərpa edilmişdir və frank kralı imperator titulu qazanmağa can atırdı. Bu zaman papa III Lev onunla düşmənçilik edən Roma əyanlarından qaçaraq frank kralının sarayında gizlənmişdi. Bundan istifadə edən Karl papanı müdafiə etmək şüarı ilə Romaya yürüş etdi. Karlın təzyiqi altında, Papa 800-cü ildə onun başına imperator tacı qoydu (Romada, Müqəddəs Pyotr məbədində). Beləliklə, qərbdə yeni imperiya meydana gəldi və bu, Karl ilə Bizans arasında münaqişə yaratdı, çünki imperatorlardan hər biri məhz özünü Roma imperiyasının xələfi sayırdı[55][56][57][58].

Bir neçə onillik üçün frank imperiyası Qərbi Avropanın ən qüdrətli dövləti oldu. İmperatorun iqamətgahı isə Aaxen idi. İmperiyanın yeni hüdudları sərhəd vilayətləri markalarla möhkəmləndirilirdi. Şimal-Qərbdə Breton, Cənubda İspan markası yaradıldı, İtaliyada isə Frank imperiyası Bizans mülklərindən Spoleto və Benevent kimi yarımasılı hersoqlarla ayrılmışdı. Baltikdən Adriatikayadək yayılmış slavyan tayfaları ilə (obodri, lyutiç, sorb, çex, morav, sloven, xorvat) sərhədlərdə isə davamlı olaraq müharibələr gedirdi. Burada da sərhəd zonaları yaradılmışdı: Şlezviqdə Danimarka, Baltikyanı slavyanlara qarşı Sakson hüdudu, Elbadan Dunayadək Sorb hüdudu, Dunayın orta axarından Pannoniya və ya Şərq markası (gələcək Avstriyanın özəyi). Şimali İtaliyanı Bizansdan Friul markası ayırırdı. IX əsrin əvvəllərinə doğru Karolinq imperiyasının nüfuzu beynəlxalq aləmdə yüksək idi: Şotlandiya və Avstriya kralları Karlın himayəsini axtarırdılar. 812-ci ildə isə Bizans imperatoru Karlın imperator titulunu tanıdı[59][60][q 4][61][62][63][64][65].

Karolinq Frank Dövləti - 7-ci əsrin sonunda Merovinq Dövlətinin bütün vilayətlərində de-fakto hakimiyət majordomların əlində idi. Əvvəllər onlar kralın saray idarəsinə başçılıq edən vəzifəli şəxslər (majordomus - evin böyüyü (məsələn Səlcuqlar dövlətində bunun analoqu Atabəy idi.) saray təsərrüfatını idarə edən) idilər[66][67]. Hər cür gerçək hakimiyyətdən uzaqlaşdırılan Merovinqlər sülaləsi kralları majordomların iradəsindən asılı olaraq təyin olunur və taxtdan salınırdılar. Onlar müasirləri tərəfindən saymazyana, "ərincək krallar" ləqəbi almışdılar. 687-ci ildə frank əyanları içərisində uzunsürən mübarizədən sonra Avstraliya majordomu Heristallı Pipin bütün Frank dövlətinin majordomu oldu. Heristallı Pipinin nəsli olan Avstraliya majordomları birləşmiş Frank dövlətinin hökmdarları olaraq yeni frank sülaləsinin başlanğıcını qoydular. 751 ildən sonra Frank dövlətini kralları kimi idarə edən bu sülalə sonra Böyük Karlın adı ilə Karolinqlər sülaləsi adlanmağa başladı[68][69][70].

Feodal münasibətlərinin əsasının qoyulması

Karolinq imperiyası. Ərazisi çoxdur. 843-cü ildə ərazisi dağılmışdır.
Frank dövlətində I Daqobertin dövrü. Frank imperiyası və qonşu dövlətlər.

Böyük Karlın dövründə erkən feodal dövləti olan – Frank imperiyası yüksəlişini yaşayırdı. İldə iki dəfə kralın sarayında ən nüfüzlü torpaq sahibkarları müşavirəyə yığışırdı[71]. Onların məsləhəti ilə kral ən müxtəlif məsələlərlə bağlı qərarlar – kapitulyarilər verirdi. Yerli idarəçilik orqanlarına nəzarət vasitəsilə «dövlət qasidləri» həyata keçirilirdi. May ayında hərbi baxış keçirilirdi və bu, kral benefisiarilərini yığıncağı idi[72].

Böyük Karl yeni hərbi islahat həyata keçirir. İndi orduda 3-4 torpaq payı (mans) olan, nisbətən varlı kəndlilər xidmət edə bilərdi. Qalan yoxsul kəndlilər qrup halında birləşərək ümumi sayda bir silahlanmış döyüşçü verməli idilər. Beləliklə, nəinki asılı, hətta azad kəndli də azad xidmətdən uzaqlaşdırılırdı və hərbi xidmət feodalların imtiyazına çevrilirdi. Lakin imperiyanın zahiri mərkəzləşməsinin arxasında onun daxili zəifliyi dururdu[73]. İşğallar yolu ilə yaranmış bu dövlət etnik tərkibinə görə çox mürəkkəb idi. Franklardan və onlara tabe Qalliya almanlarından (burqund, akvitan və s.) başqa, Böyük Karlın imperiyasının tərkibinə saks, friz, bavar, alaman, turinq, lanqbard, baks, avar və kelt tayfaları daxil idi. İmperiyanın ayrı – ayrı torpaqları bir – birinə zəif əlaqədə idi və hərbi, inzibati məcburiyyət qaydaları olmadan, işğalçılara tabe olmaq istəmirdi. Ona görə də Böyük Karl hər dəfə bu və ya digər dərəcədə təhlükə yarananda özü həmin əraziyə gedirdi. Zaman keçdikcə ayrı – ayrı tayfaları tabeçilikdə saxlamaq çətinləşirdi. Zahirən mərkəzləşmiş, daxilən isə qeyri – sabit siyasi qurum olan bu imperiya forması Avropaya erkən feodal dövlətləri üçün səciyyəvi idi (X əsrdə Ottonlar imperiyası, Moraviya dövləti və s.)[74][75]. Kəndlilərin müflisləşməsi və asılılığına düşməsinə təkan verən amillərdən biri də iri torpaq sahibkarlarının əlində siyasi hakimiyyəti cəmlənməsi oldu. Bu prosesə mane ola bilməyən krallar xüsusi aktlarla onu rəsmiləşdirməli oldular. Bu cür hallar hələ Merovinqlərin dövründə baş verir, lakin Karolinq dövründə geniş miqyas alır. Onun mahiyyəti belədir ki, xüsusi kral fərmanları ilə vəzifəli şəxslərə – qraflara, yüzbaşılara və onların köməkçilərinə bu və ya digər maqnatın ərazisinə daxil olmağa icazə verilmirdi. Bu torpaqlarda məhkəmə, inzibati, polis funksiyalarını maqnatlar özləri yetirirdilər. Bu cür akta immunitet deyilirdi (lat. İmmunitas – toxunulmazlıq). İri sahibkarın immunitet hüquqlarına adətən bunlar daxil idi: öz torpağında məhkəmə hakimiyyəti; əvvəllər kralın xeyrinə gedən məhkəmə rüsumları, almaq hüququ; öz immunitet dairəsində yaradılan hərbi dəstəyə başçılıq etmək. Məhkəmə – inzibati səlahiyyətlərə malik olan immunist yeni torpaq ələ keçirməkdə, kəndlilərin asılılığını artırmaqda öz hüquqlarından istifadə edirdi[76][77][78]. Karolinq dövründə immunitet hüquqları torpağa və insanlara da şamil edilirdi. Eyni zamanda immunitet feodalların mərkəzi hakimiyyətdən azadlığını da gücləndirirdi[79][80][81].

Feodalların siyasi müstəqilliyinin artmasına vassal münasibətlərinin inkişafı da öz təsirini göstərirdi.

İlk əvvəllər iri torpaq sahibkarları ilə şəxsi müqavilə münasibətlərinə girən azad adamlar vassal sifətində çıxış edirdilər. Karolinq dövründə vassal asılılığına girən şəxsə benefisi verilir[82][83]. Vassal öz senyoruna sədaqətlə xidmət etməyi öhdəsinə götürürdü, senyor isə vassalı qorumağı. Böyük sayda vassalı olan iri torpaq sahibkarı siyasi nüfuz və hərbi qüdrət əldə edirdi və kral idarəsindən müstəqil olurdu. 847-ci ildə Böyük Karlın nəvəsi Daz Karl özünün Mersel kapitulyarisində qeyd edirdi ki, «hər bir azad adam özünə senyor seçməlidir». Beləliklə, vassallıq ictimai əlaqənin ən əsas qanuni forması olurdu. Vassallığın inkişafı feodal təbəqəsi içərisində iyeyrarxik strukturun formalaşmasına gətirib çıxarır. Bu da öz növbəsində mərkəzi hakimiyyəti zəiflədir və feodalların şəxsi hakimiyyətini gücləndirir. İmperiyada müvəqqəti mərkəzləşmə pərdəsi altında yerli idarəçiliyin feodallaşması baş verirdi: kralın vəzifəli məmuru olan qraf tədricən öz dairəsinin senyoruna çevrilir, qraflığın azad əhalisi isə onun vassallarına və asılı kəndlilərə çevrilir[84][85]. 877-ci il Kyersi kapitulyarisi rəsmi olaraq qraf vəzifəsinin irsiliyini tanıyır. Karolinqlərin hakimiyyəti altında müxtəlif tayfa və xalqların müvəqqəti birləşməsi iqtisadi, sosial-hüquqi, etnik və mədəni vəzdəti olmadığı üçün o vaxtadək saxlanırdı ki, frank feodalları kral hakimiyyətində maraqlı idilər[86].

IX əsrin ortalarına doğru imperiyada feodal quruluşunun əsasları təşəkkül tapır və yeni iri torpaq sahibkarlarının mərkəzi hakimiyyətə münasibəti də dəyişir. İri feodallar demək olar ki, tam sərbəst olurlar; xırda və orta feodallar isə onların vassalları kimi maqnatla sıx bağlı idilər, nəinki krala. Kəndli hərəkatlarının yatırılması da artıq yerli səciyyə alır. Böyük Karlın oğlu və varisi Mömin Lüdoviq (814-840) artıq 817-ci ildə imperiyanı oğulları arasında bölüşdürür və özü ali hakimiyyəti saxlayır. Bundan sonra feodal çəkişmələri daha da güclənir. Nəhayət, 843-cü ildə Lüdoviqin oğulları Verdendə yığışaraq imperiyanın yenidən bölüşdürülməsi haqqında saziş bağlayırlar. Verden müqaviləsinə görə, Mömin Lüdoviqin kiçik oğlu Daz Karl Şelda, Maas və Rona çaylarından qərbdəki torpaqları alır və bu gələcək Fransa krallığının özülünü qoyur. Bu torpaqlarda roman dilləri üstün idi və sonralar fransız dilinin əsasını qoymuşdur. Ortancıl qardaş – Alman Lüdoviq Reyndən şərqə və Alp dağlarından şimala olan vilayətləri alır və bu krallıq Şərqi Frank krallığı, sonralar isə Alman krallığı adlanmağa başlayır. Lüdoviqin böyük oğlu Lotar isə imperator titulunu saxlayır; onun mülkləri İtaliyadan və Reynətrafı torpaqlardan ibarət idi ki, bu da gələcək İtaliyanın coğrafi cizgilərini təşkil edirdi. Beləliklə, Verden müqaviləsi üç gələcək Avropa ölkəsinin – Fransanın, Almaniyanın, İtaliyanın və müvafiq olaraq fransız, alman və italyan xalqlarının özülünü qoyur[82][87][88][89][90].

Franklar

Alman tayfaları

Fransa kralı, 509-511-ci illərdə hakimiyyətdə olmuş, Fransanın və Merovinqlər sülaləsinin ilk kralı, xristianlıq dinini rəsmi formada qəbul etmiş ilk hökmdar I Xlodviq

Frank krallığı (481-843)

486-cı il Suasson döyüşündə qələbə qazanan Xlodviq Qalliyanın bir hissəsini ələ keçirdi. Qalliyadakı Roma quldarları və digər frank tayfa başçıları Xlodviqə tabe oldular. 500-ci ildə Frank dövləti yarandı. Frank dövlətinə aiddir[98].

  • Xristianlığın qəbul edilməsi;[99]
  • Qanunlar toplusunun hazırlanması;[100]
  • Ölkənin vilayətlərə bölünməsi və vilayətlərin qraflar tərəfindən idarə edilməsi (qraflar vergi yığır, məhkəmə işlərinə baxır və döyüşçü dəstələri toplayırdı);[101][102]
  • Kəndli torpaqlarının tutulması (“himayə” yolu ilə);[103]
  • Asılı və təhkimli kəndlilərin yaranması[104].

Böyük Karlın dövrü (768-814)

Frank dövləti VIII əsrdə
Böyük Karl və ailəsi naharda

Natural təsərrüfatın hökmranlığı şəraitində və feodalların torpaq üzərində mülkiyyətinin möhkəmlənməsi nəticəsində Frank imperiyası zəiflədi[115]. 843-cü il Verden müqaviləsinə əsasən, Frank imperiyası Fransa, Almaniya və İtaliya krallıqlarına parçalandı. Yeni yaranmış krallıqlar da iri və xırda feodal mülklərinə parçalandı. Beləliklə, Qərbi Avropada IX-XI əsrləri əhatə edən feodal dağınıqlıq dövrü başladı[116]. Feodal dağınıqlığı dövrünə aiddir:

Aaxen bölgəsi. Bu bölgədə müasir sərhədlər, ticarət və səyahət marşrutları var.
  • Natural təsərrüfatın hökm sürməsi;[117]
  • Feodalların qəsr və qalalarda yaşaması;[118]
  • Feodal nərdivanının mövcud olması (kəndliləri itaətdə saxlamaq və ara müharibələr aparmaq üçün);[119]
  • Turnirlərin keçirilməsi;[120]
  • Feodalların senyor və vassallara bölünməsi;[121]
  • “Cəngavər şərəfi” qaydasının mövcud olması;[122]
  • Feodalların gerb və devizə malik olması;[123]
  • Ara müharibələrin mövcud olması.

Fransa krallığı

732-ci ildə[124][125]

Böyük Karlın diplomatiyası

border=none Əsas məqalə: Böyük Karl

Frank işğalları nəticəsində 486-cı ildə Xlodviqin başçılığı ilə Şimali Qalliyada Frank dövləti meydana gəldi. VI əsrin ortalarına doğru Frank dövləti keçmiş Roma əyaləti olan Qalliyanın demək olar bütün ərazisini əhatə edirdi. Franklar Reynin o tayında yaşayan bir sıra qədim alman tayfalarını da özlərinə tabe etmişdilər[130]. Frank cəmiyyətinin feodallaşmağa başlaması ilə erkən feodal dövlətinin meydana gəlməsi eyni zamanda gedirdi. Kral dövlət idarəçiliyinin bütün funksiyalarını öz əlində cəmləşdirdi ki, bunun da mərkəzi kral sarayı oldu. Kralın hakimiyyəti buna əsaslanırdı ki, o, dövlətdə ən böyük torpaq mülkiyyətçisi idi və çoxlu sayda özünə sədaqətli olan drujinanın başında dururdu[131]. O, dövləti şəxsi təsərrüfatı kimi idarə edir, torpaqları öz yaxın adamlarına xüsusi mülkiyyət kimi bəxşiş verir, dövlət gəlirləri barədə istədiyi kimi sərəncam verirdi[132][q 5].

Böyük Karlın hakimiyyəti dövründə Frank cəmiyyətində aqrar münasibətlərdə çevriliş baş verdi ki, bu da feodalizm quruluşu yaranmasının başa çatmasına gətirib çıxardı. Bu çevrilişin mahiyyəti icma üzvlərinin müflisləşməsi hesabına iri torpaq mülkiyyətinin sürətlə artmasından ibarət idi. Frank dövlətinin ən qüdrətli dövrü Böyük Karlın (768-814) hakimiyyəti illərinə düşür. O, bir sıra müharibələr nəticəsində müxtəlif tayfaları və xalqları öz hakimiyyətinə tabe edərək Frank dövlətinin sərhədlərini xeyli genişləndirdi[133]. Onun İtaliyaya səfəri (774) İtaliyanın Frank dövlətinə birləşdirilməsi ilə nəticələndi. Onun zamanında uzun sürən müharibələrdən sonra (772-804) Saksoniya işğal olundu. 788-ildə Bavariyada hersoq hakimiyyətini aradan qaldırdı. 788-ci ildə avarlar Frank dövlətinin hüdudlarına müdaxilə etdilər. Fasilələrlə 788-ci ildən 803-cü ilədək davam edən frank-avar müharibələri başlandı. Bu müharibələr franklara öz hərəkətlərində cənub slavyanları ilə birləşməyincə müvəffəqiyyət gətirmədi. Avarlar gücdən salındı. Onların uzun zaman qonşuları dəhşətə salan dövlətləri 805- ci ildə dağıldı. Bundan sonra Karlın Dunayda bütün diqqəti Dunay-Pannoniya sərhədinin möhkəmləndirilməsinə yönəldi[134][135][136].

Frankların dövləti böyüklüyünə görə keçmiş Qərbi Roma imperiyasına yaxınlaşırdı və onun kimi öz tərkibinə müxtəlif ictimai-iqtisadi və mədəni inkişaf səviyyəsində duran müxtəlif tayfa və xalqları daxil etmişdi. Kral titulu artıq Frank kralını təmin etmirdi. Karl özünü imperator elan etmək üçün münasib fürsət gözləyirdi[137][138]. Belə bir fürsət ələ düşdü, zəif və iradəsiz papa III Lev müxalifətdə olan Roma əyanlarını özünə qarşı qaldırdı və Karlın yanına qaçıb ona sığındı. Karl papaya etibarlı mühafizə dəstəsi verdi, özü də Romaya yürüş etdi. Bu köməyə görə minnətdarlıq əlaməti olaraq papa III Lev 800-cü ilin axırında Romada Frank kralının başına imperator tacını qoydu. Bu hadisə Karlla Bizans arasında münaqişəyə səbəb oldu. Çünki Bizans imperatorları özlərini Romanın yeganə varisləri hesab edirdilər. Böyük Karl Şərq sərhədlərinin möhkəmləndirilməsinə mühüm diqqət yetirirdi. 812-ci ildə Bizans imperatoru Frank kralını imperator kimi tanımağa məcbur oldu[139].

Böyük Karl

Böyük Karl hakimiyyətdə olarkən[140]

Xristianlıq üçün onun ən böyük xidməti imperiyanın şimalında və şərqində olan bütpərəst tayfaları bu dinə keçirməsi idi. Sakson tayfaları zorla xristianlaşdırıldı[141][142][143].

Böyük Karl həm də incəsənətin və elmlərin himayəçisi idi. Bu “Karolinq inqilabı” adlanır. Məşhur frankon akademiyası meydana gəldi. Bu, ilahiyyatçıların, tarixçilərin, şairlərin dərnəyi olmaqla, qədim latın kanonlarını həyata qaytarırdı. Karl xalq arasında savadlılığın yayılmasına böyük əhəmiyyət verirdi. Hər yerdə latın dilini, ədəbiyyatını, qrammatikanı, ilahiyyatı öyrədən məktəblər meydana çıxdı. O, vahid xristian roman-german mədəniyyət məkanı yaratmağa, frank mühitində savadlılığı tətbiq etməyə can atırdı[144][145][146].

O, xüsusilə göstəriş vermişdi ki, latın dili kimi, yazısı da unifikasiya edilsin. Heç də təsadüfi deyildir ki, Karlı Avropanın yaradıcısı adlandırırlar. Min il sonra imperator titulunu qəbul edən Napoleon da Böyük Karlın universal imperiyasının ənənəsini davam etdirmək istəyirdi. Frank cəmiyyətində ailə məsələlərinə də ciddi diqqət verilirdi. Burada nikah ailəni genişləndirmək üçün cavanların adından ata və ya əmi tərəfindən bağlanırdı. Arvadlar ərlərinə sədaqətli olmalı idilər. Qızın 15 yaşı olanda öz çühafizəçisinə ona ər seçməyə icazə verirdi. Stabil kəbin monoqamiya xarakterli olmaqla daimi idi[147][147][147].

Bir sıra xüsusiyyətlərinə görə Karlın imperiyası əslində “Avropa krallığı” idi. İmperiyanın yaranması həm də başlıca olaraq onun daxilində əhalinin mədəni səviyyəsinin yüksəldilməsi sahəsində Karlın cəhdlərinin legitimləşdirilməsinə şərait yaradırdı. Karl hakimiyyətə gələndə Frank krallığının mədəni, inqilabi və qanun institutları müqayisəli qaydada götürdükdə, hələ də inkişaf etməmiş şəkildə qalırdı. Frank kralı, misal üçün, heç bir daimi iqamətgaha malik deyildi. Yayda bir tərəfə gedilirdi, axı həm də yay ayları hərbi kampaniyalar mövsümü hesab olunurdu. Qışda isə kral özünün imperial saraylarının birində məhkəmə prosesləri aparırdı. Axen isti bulaqlarına görə yaşlı monarxlara xoş gəlirdi. Karl isə orada indiyədək qalan saray kilsəsi tikdirdi. Karlın sarayı onun ailəsindən, şəxsi xidmətində olan keşişlərdən, bu, kral kapellası adlanırdı və müvəqqəti qulluqçulardan ibarət idi. Karl çalışırdı ki, onun sarayı səltənətin siyasətinin və inzibatçılığının intellektual mərkəzi olsun. Bu məqsədlə imperiyanın bütün guşələrindən, hətta xaricdən çox sayda görkəmli alimlər dəvət olunurdu. Onların daha məşhurları Eynhard və Alkuin idi. Axırıncıların və digər savadlı adamların köməyi ilə Karl saray kitabxanasını yaratmışdı, həmçinin gənc frank rıtsarlarının təhsil alması üçün saray akademiyasının əsasını qoymuşdu. Karlın ana dili köhnə yüksək german dili olsa da, frankların çoxunun danışdığı dil olan köhnə fransız dialektini də başa düşürdü. Yaşlı adam kimi o, özü də latın dilini və bir qədər yunan dilini öyrənmişdi[148]. Ona ucadan kitablar oxuyurdular və həm də matematika və astronomiya biliklərinə yiyələnmişdi[149][150][150].

Öz sarayı vasitəsilə Karl imperiyasını idarə edir və inzibatçılığı həyata keçirirdi. İldə ən azı bir və ya iki dəfə imperiyanın hər tərəfindən magistratlar və kübarlar baş məclisə toplaşırdılar. Karolinq imperiyasının unikal quruluşu ondan ibarət idi ki, heç kəs silahlı qüvvələr məclisi ilə, kübarlığın konstitusiya məclisi kimi kilsə sinodu arasında aydın xətt çəkə bilməzdi. Ədalət məsələləri, hərbi işlər və köməyə aid olan problemlər kübarlığın və ruhanilərin nümayəndələri tərəfindən eyni bir vaxtda müzakirə edilirdi. Onların hamısının üstündə isə Şarlemanın şəxsiyyəti dayanırdı. Karl müxtəlif xalqların və tayfaların ənənəvi hüquqlarına hörmətlə yanaşırdı. Kapitulyarilər (frank krallarının imzaladığı qanunlar və sərəncamlar) müəyyən dərəcədə tayfa hüquqlarına əlavə kimi xidmət edirdi, həm də ictimai və özəl həyatın ayrı aspektlərini nizamlamaq üçün tətbiq olunurdu. Karlın imperiyasının təşkili heç də nöqsanlardan və məhdudiyyətlərdən xali deyildi[151][152].

Ancaq müxalifət hərəkatları barədə olduqca az məlumatlar vardır. Karlın varisi Luinin başçılığı altında hazırlanmış imperiyanın tarixi göstərir ki, ən görkəmli qabiliyyətlərə malik olan şəxsdən belə, siyasi sistem asılı olduqda, onun yoxa çıxması ilə hökmən bu sistem üçün iflas təhlükəsi yaranır. Artıq kralın sağlığında sahil regionları normanların hədələrinə məruz qaldı. Ölümündən xeyli əvvəl, 806-cı ildə Karl imperiyanı öz oğlanları arasında bölməyi planlaşdırırdı. İki böyük oğlu öldükdən sonra o, Lui Akvitaniyalını həmimperator və yeganə vəliəhd kimi taclandırdı. Bir neçə ay sonra, 814-cü ilin yanvarında Karl vəfat etdi. Germanların ya fransızların Şarlemanın həqiqi varisi olması barədəki mübahisə orta əsrlərdən başlayaraq müasir dövrə qədər davam edir.

Napoleon özünü Şarlemanın varisi adlandırırdı. İkinci Dünya müharibəsindən sonra “Qərbi” Avropanın birləşməsi barədəki müzakirələr onun modelini dirçəldirdi. Karl haqqında populyar əfsanələr və şeirlər meydana gəldi, onların zirvəsini “Roland haqqında nəğmə” epik poeması təşkil edir. Qay Yuli Sezarın adından kayzer, çar, qeysər titulları yarandığı kimi, Karlın adından slavyan dillərində – çex dilində “kral”, polyak dilində “krol”, rus dilində “korolğ” və sairə sözlər meydana gəlmişdir Karlın sarayında yaşayan Eynhard Şarlemanın xarakterik cəhətlərini belə təsvir edir: “O, qeyri-adi hündürlükdə olan geniş və möhkəm bədənə, lakin yaxşı proporsiyaya malik idi. Onun sifəti dəyirmi idi, gözləri canlı, saçları gümüşü və sıx idi, üzü xoş və şən idi. Oturanda və ya duranda o, yaxşı təəssürat bağışlayırdı, baxmayaraq ki, o, yoğun bədənə malik idi, boynu gödək idi, qarnı bir qədər qabağa çıxırdı, lakin bədənin yaxşı proporsiyası bunu gizlədirdi. O, möhkəm addımlarla addımlayırdı. Özünü adi adam kimi aparırdı. Ucadan danışırdı. O, yaxşı sağlamlığa malik idi, ölümündən dörd il əvvəl qızdırmadan dəfələrlə əziyyət çəkmişdi. O, ölümünə yaxın bir ayağını çəkirdi”. Onun sarayındakı şairlərdən biri onu “rex pater Europae” – “Avropanın kral atası” adlandırmışdı. Həqiqətən də, heç kəs Avropa tarixinə orta əsrlər ərzində onun kimi bir damğa vura bilməmişdi. Böyük fransız mütəfəkkiri Şarl Monteskye isə özünün “Qanunların ruhu haqqında” dahiyanə əsərində Böyük Karla xüsusilə yüksək qiymət verir, tərifli sözlər bir növ panegirika xarakteri daşısa da, həqiqətin heç də təhrif olunması kimi qəbul edilmir. Tomas Moru düşündüklərindən daha çox oxuduqları haqqında danışmağına görə tənqid edən Monteskye, bu nəhəng sima haqqında daha çox düşündüklərini danışsa da, obyektivlikdən azacıq da olsa uzaq qaçmır, axı onun qiyməti də başlıca olaraq oxuduqlarına, tədqiqatına əsaslanır. O, Böyük Karlı erkən orta əsrlərin qəhrəmanı və əfsanəvi şəxsiyyəti, həm də Qərbi Avropada ilk xristian dövlətinin yaradıcı hesab edir. Çünki Karl həqiqətən də xristian dəyərlərinə əsaslanan dövlət qurmağa səmimi qaydada cəhd etmişdi. İcma adətləri əsasında deyil, həqiqət ruhunda qanunlar təsis etmişdi. O, hesab edirdi ki, dövlətin möhkəmliyi, tabeliyə əsaslanan hakimiyyətin gücündən asılı olduğu kimi, həm də təbəələrin sədaqətindən, onların etimadından və məhəbbətindən asılıdır. Əgər gələcək hökmdarlar da Böyük Karldan nümunə götürsəydilər, onda xalqların həyatı, heç şübhəsiz, xoşbəxtlik naxışları ilə bəzənərdi[153][154].

Böyük Karl savadsız olmasına baxmayaraq, bütün ömrü boyu maarifi inkişaf etdirdi, bunun üçün monastırlar yanında çox sayda məktəblər açmışdı, Akademiya yaratmışdı. Akademiyaya isə bütün dünyadan alimləri cəlb etmişdi və özü onun iclaslarına sədrlik edirdi[155][156][157].

Karlın təşəbbüsü ilə Bibliyanın səhih mətni tərtib edilmişdi. Monarx qədim german rəvayətlərini və nəğmələrini yığırdı, alimlərə tapşırıq vermişdi ki, özünün doğma frank dilinin qrammatikasını işləyib hazırlasınlar. Bu sübut edir ki, Karl özünü german kimi hiss edirdi, nə öz xalqını, nə də şəxsən özünü latınlaşdırmağa cəhd etmirdi. Onun sarayı german üslubunda qurulmuşdu, boş vaxtını ova və ya kitab oxunmasını dinləməyə sərf edirdi. Sarayın ağasının fərdi sadəliyi və mötədilliyi şəraitində onun ətrafında bir qədər kobud dəbdəbə mövcud idi[158][159][160][161].

Onun hökmranlıq dövrünü bəzən “Karolinq dirçəlişi” adlandırırlar, bu xaosa deyil, qaydalara, parçalanmağa deyil, birliyə xidmət nümunəsi idi. Məhz bu xüsusiyyətlər krala hakimiyyət verir. Böyük bir imperiyanı vahid bir dövlət kimi birləşdirən Şarlemandan fərqli olaraq, sonrakı bəzi dövlət başçıları öz hakimiyyətlərini qoruyub saxlamaq üçün idarə etdikləri xalqı parçalamaqdan, onun bütövlüyünü qorxulu təhlükə altına salmaqdan da çəkinməyərək, əslində dövlətçiliyə zərbə vururdular. Tayfalara, klanlara arxalanan hakimiyyətin dayaqlarının puçluğunu XXI əsrin əvvəllərində baş verən “ərəb baharı” prosesi açıq şəkildə göstərdi[162][163].

Böyük Karl öz hakimiyyətini dövlətin bütün ərazilərinə yaymışdı, axı bu feodalizm dövründə görünməmiş iş, inqilabi xarakter daşıyan bir hadisə idi. Çünki feodalizm əslində mərkəzi hakimiyyətin iflasından xəbər verirdi, feodallar krallarla hesablaşmır, onları ələ salırdılar. Orta əsrlər Fransasında bir qraf guya krala təzim edirmiş kimi əyiləndə, onu qılçalarından tutub yıxmış, monarxı istehza obyektinə çevirmişdi. Karl isə Avropada sonralar da davam edən prosesin əksinə nəhəng dövlətinin parçalanmasına yol verməmiş, idarəçiliyi təkmilləşdirmək üçün hakimiyyətin pilləli qaydada bölünməsini tətbiq etmişdi[164][165][166].

Bütün əməllərinə görə Böyük Karl tarixdə ən görkəmli hökmdarlardan biri hesab olunur. Təkcə Qərbdə Roma imperiyasını yenidən qurması ona tarixin ən böyük şəxsiyyətlərindən ibarət, o qədər də böyük olmayan qalereyaya tam əsasla daxil olmaq hüququ verir. Taxt-tacda olmasının sonunda Böyük Karlın hakimiyyəti bütün Mərkəzi və Qərbi Avropaya – Şimal dənizindən Aralıq dənizinə qədər, Atlantik okeanından Adriatik dənizinin şərq tərəflərinə qədər yayıldı. Qocalıq əsri olan orta əsrlər termini humanistlər tərəfindən 1500-cü ilə yaxın leksikaya daxil edilmişdi. Qədim Yunanıstanda və Qədim Romada vətəndaş ləyaqətləri inkişaf edirdi, zəka və mədəniyyət ağalıq edirdi, sonralar isə barbarlığın, cəhalətin və ümumi tənəzzülün uzun dövrü başlandı. Humanistlər antik dövrün dəyərlərini bərpa etməyə çalışırdılar və ona görə də tarixçilər onların dövrünü İntibah epoxası adlandırırlar[167][168].

Elmdə humanistlərdən gələn bir adət üzrə 476-cı ildə Romanın süqutu və Qərbi Roma imperiyası ərazisində barbar krallıqlarının yaranması orta əsrlərin başlanğıcı kimi qəbul edilmişdir. Böyük Karla isə məhz bu dövrdə, 800-cü ildə Qərbi Avropanı imperiyada birləşdirmək müyəssər oldu, ona görə də romalılar onu “Ave, Sezar!” deyə salamlayırdılar. Təsadüfi deyil ki, Karlı Avropanın yaradıcısı sayırlar. Məsələnin mahiyyətinə nüfuz etdikdə bu ideya heç də həqiqətdən uzaq deyildir. Böyük Karlın dövründə Avropa vahid məkana çevrildi, ona qədər və ondan sonra Avropa heç vaxt belə birləşmiş olmamışdı. Bu nöqteyi-nəzərdən Karlın Avropasını müasir Avropanın prelyudiyası saymaq olar[169][170].

Böyük Karl heç də təkcə istedadlı hərbi xadim deyildi, həm də parlaq inzibatçı idi. O, heyranedici bir səmərəliliklə nəhəng, həm də mürəkkəb quruluşlu krallığı bacarıqla idarə edirdi. O, çox sayda iqtisadi və aqrar islahatlar aparmışdı, təhsilə himayəçilik edirdi. O, həyatın bütün tərəflərinə – həm dini, həm də dünyəvi tərəfinə hakimiyyəti öz əlində cəmləşdirmişdi. Lakin bu heç də tarixdə sonralar meydana gələn totalitar quruluş deyildi[171][172][173][174].

Dağılması

481-511-ci illər. Xlodviqin hakimiyyət dövrü.

Frank imperiyası möhkəm deyildi və buna görə tez süqut etdi. Frankların asılı hala saldığı tayfalar və xalqlar öz adətləri ilə yaşamağa davam edirdilər. Onlar müxtəlif dillərdə danışırdılar[175]. Bu tayfalar və xalqlar müvəqqəti olaraq, yalnız silah gücünə birləşdirilmişdilər. Frank əyanları əvvəllər Böyük Karlı müdafiə edirdilər[176]. Çünki o, əyanlara yeni torpaqlar zəbt etməkdə və kəndliləri təhkimli hala salmaqda kömək edirdi. Lakin icma üzvlərinin torpaqlarını zəbt etdikdən sonra əyanlar artıq qüvvətli imperator hakimiyyətinə ehtiyac duymurdular. İri feodallardan başqa, xırda və kiçik feodallar da imperatoru müdafiə etmirdilər[132]. Çünki onlar da artıq məqsədlərinə nail olmuşdular. Onlara verilən benefisi artıq irsi olaraq keçməyə başlamış, kəndlilər isə əsasən təhkimli halına salınmışdılar[130].

Bundan başqa, həmin feodallar vassallıq əlaqəsi yolu ilə krala deyil, iri feodallara tabe idilər. Hər bir iri feodal öz mülkündə təkbaşına hakim idi[177]. Natural təsərrüfat şəraitində nəinki ölkənin ayrı-ayrı vilayətləri arasında, hətta, ayrı-ayrı feodal mülkləri arasında da möhkəm əlaqələr yox idi. Bu cür əlaqələr ola da bilməzdi. Hər bir feodal mülkünün əhalisi başqalarından təcrid olunmuş halda yaşayır və digər yerlərin adamları ilə zəif əlaqə saxlayırdılar[178]. Asılı kəndlilərin işinə nəzarət etmək və onları mükəlləfiyyətlər daşımağa məcbur etmək üçün feodalın öz döyüşçü dəstəsi və məhkəməsi, öz təsərrüfat müdirləri və nəzarətçiləri olmalı idi[179]. O zaman kəndli üsyanları kiçik rayonları, bir və ya bir neçə kəndi əhatə edirdi. Feodallar kralın köməyi olmadan belə üsyanların öhdəsindən gəlirdilər. Natural təsərrüfatın hökmranlığı şəraitində feodalların torpaq üzərində mülkiyyətinin möhkəmlənməsi Qərbi Avropa dövlətlərində feodal dağınıqlığına səbəb oldu[180][181].

Böyük Karlın ölümündən sonra onun varısləri arasında aramsız müharibələr başlandı. 843-cü ildə, nəhayət, Böyük Karlın üç nəvəsi Daz Karl, Almaniyalı Lüdoviq və Lotar Verdendə Frank imperiyasını üç hissəyə bölmək haqqında müqavilə imzaladılar[182][183][184][185][186].

Qeydlər

  1. ↑ Frank tayfa başçısı Xlodviq Qalliyaya hücum etmək üçün başqa tayfalarla ittifaqa girdi.
  2. ↑ 486-cı ildə Suasson şəhəri yaxınlığındakı döyüşdə franklar romalıları məğlub etdilər.
  3. ↑ This audio file is Andreas Schaub explaining the archaeological record in court in Archäologie am Hof
  4. ↑ This is in dispute, as some history books state that Charlemagne was in fact born in Aachen in 742.
  5. ↑ 481-ci ildə Qala ətrafında sərəncam verib

İstinadlar

  1. ↑ Du Fresne de Beaucourt, G., Histoire de Charles VII, Tome I: Le Dauphin (1403–1422), Librairie de la Société bibliographiqque, 35 Rue de Grenelle, Paris, 1881, pp. 32 & 48
  2. ↑ "Massacre of Saint Bartholomew's Day". Encyclopædia Britannica Online. İstifadə tarixi: 23 November 2014.
  3. ↑ Bayrou, 1994. səh. 121–130
  4. ↑ Fierro, 1996. səh. 577
  5. ↑ Douglass, Bilbao, 2005. səh. 40
  6. ↑ Lewis, David Levering. God's Crucible: Islam and the Making of Europe, 570–1215. W. W. Norton. 12 January 2009. səh. 177. ISBN 978-0-393-33356-5.
  7. ↑ James, 2009. səh. 49
  8. ↑ 1 2 Collins, 2004. səh. 131–132
  9. ↑ Freeman, Edward Augustus. Western Europe in the Eighth Century & Onward: An Aftermath. Macmillan and Company, limited. 1904. səh. 74.
  10. ↑ Russell, 1930. səh. 88
  11. ↑ McKitterick, 2008. səh. 118–125
  12. ↑ Kohn, George C. Dictionary of Wars. Infobase Publishing. 2006. 125. ISBN 978-1-4381-2916-7.
  13. ↑ McKitterick, 2008. səh. 72
  14. ↑ 1 2 Paul Halsall, Einhard: The Wars of Charlemagne, c. 770–814, Internet Medieval Sourcebook, Fordham University, 1998
  15. ↑ 1 2 3 4 Einhard, 1999, 6. Lombard War
  16. ↑ Kohn, George C. Dictionary of Wars. Infobase Publishing. 2006. 125–. ISBN 978-1-4381-2916-7.
  17. ↑ 1 2 Charlemagne, Encyclopædia Britannica
  18. ↑ Gelfand, Dale Evva. Charlemagne. Infobase Publishing. 1 January 2003. ISBN 9781438117850.
  19. ↑ Butt, John J. Daily Life in the Age of Charlemagne. Greenwood Publishing Group. 1 January 2002. ISBN 9780313316685.
  20. ↑ 1 2 Eric Joseph Goldberg, Struggle for Empire: Kingship and Conflict Under Louis the German, 817–876, Cornell University Press, 2006 ISBN 978-0-8014-3890-5
  21. ↑ "Die Geburt zweier Staaten – Die Straßburger Eide vom 14. Februar 842 | Wir Europäer | DW.DE | 21.07.2009". Dw-world.de. 2009-07-21. İstifadə tarixi: 2013-03-26.
  22. ↑ Simon MacLean, Kingship and Politics in the Late Ninth Century: Charles the Fat and the End of the Carolingian Empire, Cambridge University Press, 2003 ISBN 978-0-521-81945-9
  23. ↑ Bachrach, B. Charlemagne's Early Campaigns (768-777): A Diplomatic and Military Analysis. Brill. 2013. səh. 67. ISBN 9789004244771. İstifadə tarixi: 2014-10-06.
  24. ↑ Dudley, L. Information Revolutions in the History of the West. Edward Elgar. 2008. səh. 26. ISBN 9781848442801. İstifadə tarixi: 2014-10-06.
  25. ↑ Claus, Edda. "The Rebirth of a Communications Network: Europe at the Time of the Carolingians (thesis)". papyrus.bib.umontreal.ca. June 1997. İstifadə tarixi: 2014-10-06.
  26. ↑ 1 2 Hooper, Nicholas / Bennett, Matthew. The Cambridge Illustrated Atlas of Warfare: the Middle Ages Cambridge University Press, 1996, pp. 12–13 ISBN 0-521-44049-1, ISBN 978-0-521-44049-3
  27. ↑ Bowlus, Charles R. The Battle of Lechfeld and its Aftermath, August 955: The End of the Age of Migrations in the Latin West Ashgate Publishing, Ltd., 2006, pg. 49 ISBN 0-7546-5470-2, ISBN 978-0-7546-5470-4
  28. ↑ Egon Boshof: Ludwig der Fromme. Darmstadt 1996, p. 89
  29. ↑ Laŭ takso de 1980.
  30. ↑ Vivo de Zamenhof, Edmond Privat, 1920. Projekto Gutenberg.
  31. ↑ de Karte: Franken um 1500 : Historische Karten (Haus der Bayerischen Geschichte) deo:_Karte_: _Franken_ _um_ 1500 : _Historische_ _Karten_ (Domo _der_ _Bayerischen_ Historio)
  32. ↑ de:Karte: Stadtgründungen in Franken bis 1254 : Historische Karten (Haus der Bayerischen Geschichte) Stadtgründungen
  33. ↑ Ĉi-ĉiuj nombroj estas taksataj valoroj por la jaro 2000.
  34. ↑ William Deans; Frederick Martin. A History Of France: From The Earliest Times To The Present Day. 1. Edinburgh & London: A. Fullarton & Co. 1882. pp. 420-1792, Table Of Sovereigns Of France, vi-ix.
  35. ↑ "Die Geburt zweier Staaten – Die Straßburger Eide vom 14. Februar 842 | Wir Europäer | DW.DE | 21.07.2009". Dw-world.de. 2009-07-21. İstifadə tarixi: 2013-03-26.
  36. ↑ Contested by Munderic, 533, rival king in the Auvergne
  37. ↑ Charles Knight, The English Cyclopaedia: Volume IV, (London : 1867); pg 733 "We have no circumstantial account of this important event, except that Pepin was anointed at Soissons, in March 752, by Boniface, bishop of Mainz, called the Apostle of Germany, before the assembly of the nation."
  38. ↑ Claudio Rendina & Paul McCusker, The Popes: Histories and Secrets, (New York : 2002), pg 145
  39. ↑ Katherine Fischer Drew, The Laws of the Salian Franks, p3
  40. ↑ Volgens die Engelse Wikipedia artikel is die woord Francia in die Panegyrici Latini in die begin van die 3de eeu gebruik -- die artikel verskaf egter nie 'n bestaan eksterne bron vir die bewering nie
  41. ↑ Ian Wood, Defining the Franks in From Roman Provinces to Medieval Kingdoms, saamgestel deur Thomas F. X. Noble, p113
  42. ↑ Katherine Fischer Drew, The Laws of the Salian Franks, p4
  43. ↑ Spufford, Peter. Appendix I // Money and its use in medieval Europe. Cambridge: Cambridge University Press. 1989 [1988]. 398, 400–2. ISBN 0521303842.
  44. ↑ en:Dukes of Franconia en eo:Dukoj (da, de) Frankonio
  45. ↑ de:Karte: Franken um 850 : Historische Karten (Haus der Bayerischen Geschichte) deeo: Karte: Franken um 850 : Historische Karten (Domo der Bayerischen Historio)
  46. ↑ Anon, 2009.
  47. ↑ Mielke, 2013.
  48. ↑ Egger, 1977. səh. 15.
  49. ↑ Anon, 2013.
  50. ↑ Schumacher, 2009.
  51. ↑ Anon, 2013a.
  52. ↑ Freimann, 1906. səh. 301.
  53. ↑ McClendon, 1996. səh. 1.
  54. ↑ Held, 1997. səh. 2.
  55. ↑ Oman, Charles, The Dark Ages 476–918. . Clarendon Press. 1895.
  56. ↑ Hodgkin, Thomas. Italy and her Invaders. Clarendon Press: 1895.
  57. ↑ BNF. "კაროლინგები BNF-ის საიტზე".
  58. ↑ მეტის ცოდნისთვის. "კაროლინგებზე უფრო".
  59. ↑ McClendon, 1996a. səh. 1.
  60. ↑ Eginhard, 2012. səh. 10.
  61. ↑ McClendon, 1996a. səh. 4.
  62. ↑ Dupuy, Dupuy, 1986. səh. 258.
  63. ↑ Kitchen, 1996. səh. 35.
  64. ↑ Kitchen, 1996. səh. 40.
  65. ↑ De Jong, 1996. səh. 279
  66. ↑ Теган. Деяния императора Людовика / Пер. с лат. и комм. А. И. Сидорова. — СПб.: Алетейя, 2003. — 192 с. — Серия «Интеллектуальная история в текстах и исследованиях».
  67. ↑ Хроники Фредегара / Пер. с лат., комм. Г. А. Шмидта. — СПб.: Евразия, 2015. — 464 с. — Серия «Chronicon». — ISBN 978-5-91852-097-0.
  68. ↑ Григорий Турский. История франков / Пер. с лат., сост., примеч. В. Д. Савуковой. — М.: Наука, 1987. — 464 с. — Серия «Литературные памятники».
  69. ↑ Историки эпохи Каролингов («Жизнь Карла Великого» Эйнхарда, «Ксантенские анналы», «Жизнь императора Людовика» Анонима, «История» Нитгарда, «Ведастинские анналы») / Сост. М. А. Тимофеев. — М.: РОССПЭН, 2000. — 288 с. — Серия «Классики античности и средневековья». — ISBN 5-86004-160-8.
  70. ↑ Рихер Реймский / Пер. с лат. и комм. А. Тарасовой. — М.: РОССПЭН, 1997. — 304 с. — Серия «Классики античности и средневековья». — ISBN 5-8600-4074-1.
  71. ↑ Procopius. History of the Wars. trans. by H. B. Dewing.
  72. ↑ Ammianus Marcellinus. Roman History. trans. by Roger Pearse. London: Bohn, 1862.
  73. ↑ Fredegar. The Fourth Book of the Chronicle of Fredegar with its Continuations. trans. by John Michael Wallace-Hadrill. Connecticut: Greenwood Press, 1960.
  74. ↑ Gregory of Tours. The History of the Franks. 2 vol. trans. O. M. Dalton. Oxford: Clarendon Press, 1967.
  75. ↑ Bachrach, Bernard S. (trans.) Liber Historiae Francorum. 1973.
  76. ↑ Historia Epitomata. Woodruff, Jane Ellen. Ph.D. Dissertation, University of Nebraska–Lincoln, 1987.
  77. ↑ Gregory of Tours. Historia Francorum.
  78. ↑ Gregory of Tours. The History of the Franks. trans. by Ernest Brehaut. 1916. Excerpts here
  79. ↑ The History Files, Domain of Soissons AD 461 – 486
  80. ↑ Gregorius van Tours verskaf belangrike inligting oor die politiek van die sesde eeu en die gebeure wat dit voorafgegaan het. Daar moet egter in ag geneem word dat hy van die standpunt as 'n biskop in die Katolieke Kerk geskryf het met 'n besliste vooroordeel ten gunste van die instansie. Hy was ook 'n lid van die Gallo-Romaanse aristokrasie en was dus moontlike bevooroordeeld teenoor die Franke. Van sy gegewe is definitief onakkuraat en sy verslae oor gebeure baie keer verdraai. Hy is egter in baie gevalle die enigste bron vir gebeure in die tydperk; wat dit moeilik maak om die feite te verifieer. Sien meer in Emily Wilson se The rise of the Carolingians or the decline of the Merovingians?
  81. ↑ It is in the 640s that "Neustria" first appears in writing, its late appearance relative to "Austrasia" probably due to the fact that Neustrians (who formed the bulk of the authors of the time) called their region simply "Francia". Burgundia too defined itself in opposition to Neustria at about this time.
  82. ↑ 1 2 Magill, Frank. Dictionary of World Biography: The Middle Ages, Volume 2. Routledge. 1998. 228, 243. ISBN 9781579580414.
  83. ↑ Davis, Jennifer. Charlemagne's Practice of Empire. Cambridge University Press. 2015. 25. ISBN 9781316368596.
  84. ↑ Joanna Story, Charlemagne: Empire and Society, Manchester University Press, 2005 ISBN 978-0-7190-7089-1
  85. ↑ "Die Geburt zweier Staaten – Die Straßburger Eide vom 14. Februar 842 | Wir Europäer | DW.DE | 21.07.2009". Dw-world.de. 2009-07-21. İstifadə tarixi: 2013-03-26.
  86. ↑ Rosamond McKitterick, Charlemagne: The Formation of a European Identity, Cambridge University Press, 2008 ISBN 978-0-521-88672-7
  87. ↑ TABLE. Capitals of the Frankish Kingdom according to the years, in 509 – 800
  88. ↑ The Making of Charlemagne's Europe (768-814) (freely available database of prosopographical and socio-economic data from Carolingian legal documents, produced and maintained by King's College London)
  89. ↑ Post-Roman towns, trade and settlement in Europe and Byzantium – Joachim Henning – Google Břger. Books.google.dk. İstifadə tarixi: 24 Dekabr 2014. The size of the Carolingian empire can be roughly estimated at 1,112,000 km²
  90. ↑ Ildar H. Garipzanov, The Symbolic Language of Authority in the Carolingian World (c.751–877) (Leiden: Brill, 2008).
  91. ↑ The history of France as recounted in the "Grandes Chroniques de France", and particularly in the personal copy produced for King Charles V between 1370 and 1380 that is the saga of the three great dynasties, the Merovingians, Carolingians, and the Capetians, that shaped the institutions and the frontiers of the realm. This document was produced and likely commissioned during the Hundred Years' War, a dynastic struggle between the rulers of France and England with rival claims to the French throne. It should therefore be read and considered carefully as a source, due to the inherent bias in the context of its origins.
  92. ↑ The Cambridge Illustrated History of France – Cambridge University Press
  93. ↑ The Origins of France: Clovis to the Capetians 500-1000 by Edward James ISBN 0-333-27052-5
  94. ↑ Late Merovingian France: History and Hagiography, 640-720 (Manchester Medieval Sources); Paul Fouracre (Editor), Richard A. Gerberding (Editor) ISBN 0-7190-4791-9
  95. ↑ Medieval France // An Encyclopedia, eds. W. Kibler and G. Zinn. Encyclopædia Francio. 1995.
  96. ↑ Merovingian dynasty // Encyclopædia Britannica Online. 2011.
  97. ↑ "Retejo de la Ĉefministro".
  98. ↑ Francio. "Retejo de la Prezidento".
  99. ↑ Frank İmperiyası. "Francaj publikaj servoj". 23 may 2015.
  100. ↑ Francaj regionoj. "Blazonoj de ĉiuj". 12 dekabr 2016.
  101. ↑ The Early Medieval World: From the Fall of Rome to the Time of Charlemagne ...
  102. ↑ Medieval France.
  103. ↑ Romanischer Kulturkreis - Vifarom. "Virtuelle Fachbibliothek".
  104. ↑ TABLE. "'"Capitals of the Frankish Kingdom according to the years, in 509 - 800'" (PDF).
  105. ↑ Becher, Matthias. Charlemagne. Yale University Press. 4 March 2005. 96. ISBN 0300107587.
  106. ↑ Barbero, Alessandro. Charlemagne: Father of a Continent. University of California Press. 10 September 2004. 12–. ISBN 978-0-520-23943-2.
  107. ↑ Bradbury, Jim. The Routledge Companion to Medieval Warfare. Routledge. 2 August 2004. 19–. ISBN 978-1-134-59847-2.
  108. ↑ Papst Johannes Paul II. "Ansprache von seiner Heiligkeit Papst Johannes Paul II". Internationaler Karlspreis zu Aachen. 2004. 17 January 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  109. ↑ "France :: The hegemony of Neustria". Encyclopædia Britannica. Britannica.com. 24 April 2013. İstifadə tarixi: 14 January 2014.
  110. ↑ 1 2 3 "France :: Pippin III – Encyclopædia Britannica". Britannica.com. 24 April 2013. İstifadə tarixi: 14 January 2014.
  111. ↑ The background relies heavily on Einhard, putative, 741–829, Years 745–755
  112. ↑ 1 2 "World News, Economics and Analysis Based on Bible Prophecy". theTrumpet.com.
  113. ↑ Baldwin, Stewart. "Charlemagne". The Henry Project. 2007–2009.
  114. ↑ Matheson, Lister M. Icons of the Middle Ages: Rulers, Writers, Rebels, and Saints. ABC-CLIO. 2012. 145–. ISBN 978-0-313-34080-2.
  115. ↑ Northen Magill, Frank; Aves, Alison. Dictionary of World Biography: The Middle Ages. Routledge. 1998. 226–. ISBN 978-1-57958-041-4.
  116. ↑ "Charlemagne". History.com. İstifadə tarixi: 14 January 2014.
  117. ↑ Route Gottfried von Bouillon e.V. – deutsche Sektion. Route-gottfried-von-bouillon.de. Retrieved on 7 September 2013.
  118. ↑ Dictionary of World Biography: The Middle Ages, Volume 2. Routledge. 1998. səh. 226. ISBN 978-1-579-58041-4.
  119. ↑ Collins, Roger. Charlemagne. University of Toronto Press. 1998. 32–. ISBN 978-0-8020-8218-3.
  120. ↑ Matheson, Lister M. Icons of the Middle Ages: Rulers, Writers, Rebels, and Saints. ABC-CLIO. 2012. 152–. ISBN 978-0-313-34080-2.
  121. ↑ Fichtenau, Heinrich. The Carolingian Empire. University of Toronto Press. 1957. 39–. ISBN 978-0-8020-6367-0.
  122. ↑ The Annales uses maiores domus, a plural followed by a singular: one house, two chief officers. Einhard, putative, 741–829, Year 742
  123. ↑ Collins, 1987. səh. 32
  124. ↑ Nagy, Luqman. The book of Islamic dynasties: a celebration of Islamic history and culture. Ta-Ha Publishers Ltd. 2008. 9. ISBN 9781842000915.
  125. ↑ "Maroc et Espagne: une histoire commune publié par Fundación El Legado Andalusí". Books google. İstifadə tarixi: 26 May 2010.
  126. ↑ Collins, 1987. səh. 105
  127. ↑ Douglass, Bilbao, 2005. səh. 36–37
  128. ↑ Collins, 1987. səh. 100
  129. ↑ Collins, 2004. səh. 130–131, "The sequence of events...has not been assisted by the tendency of the historians to take all the information...from all the available sources and combine it to produce a single synthetic account...As a rule of thumb, reliability, and also brevity of narrative, are usually in direct proportion to chronological proximity."
  130. ↑ 1 2 Alain de Benoist, Dictionnaire des prénoms, d'hier et aujourd'hui, d'ici et d'ailleurs, p. 294, éd. Jean Picollec, 2009.
  131. ↑ "Clovis 6 (563–564)". (#cite_web_url)
  132. ↑ 1 2 Brown, Peter. The Rise of Western Christendom. Malden, MA, USA: Blackwell Publishing Ltd. 2003. səh. 137.
  133. ↑ "Şarlman Resim Galerisi". About.com. 2011. 21 fevral 2014 tarixində arxivləşdirilib.
  134. ↑ Einhard. "Einhardi Vita Karoli Magni". The Latin Library. 12 Nisan 2016 tarixində arxivləşdirilib.
  135. ↑ "Marco Bakker Charlemagne". Reportret. İstifadə tarixi: 2003–2011.
  136. ↑ Şarlman. "Şarlman'in Kılıcı". (myArmoury.com makalesi).
  137. ↑ Einhard. "Vita Karoli Magni". Medieval Latin. The Latin Library.
  138. ↑ Bakker, Marco. "Charlemagne". Reportret. 2003–2011.
  139. ↑ "Şarlman tarafından St. Emeram Manastırı'na verilen berat. İmparatorun mührünü ihtiva eder. Marburg Üniversitesi koleksiyonu".
  140. ↑ McKitterick, 1996. səh. 1.
  141. ↑ "Foreign labour in 2014". Institut national de la statistique et des études économiques du Luxembourg. İstifadə tarixi: 1 June 2015.
  142. ↑ "Global Power City Index 2015". Mori Memorial Foundation, Japan. İstifadə tarixi: 16 April 2016.
  143. ↑ "Department of Paris; Complete Dossier". INSEE. İstifadə tarixi: 25 November 2015.
  144. ↑ "Île-de-France Region - Complete dossier". INSEE. İstifadə tarixi: 25 November 2015.
  145. ↑ INSEE. "GDP of IDF in 2012". İstifadə tarixi: 2015-04-01.
  146. ↑ Prefecture of the Ile-de-France Region. "Key figures on the Economy of the Ile-de-France". İstifadə tarixi: 2015-11-26.
  147. ↑ 1 2 3 "Regional Economy of Ile-de-France". INSEE. İstifadə tarixi: 2015-11-27.
  148. ↑ "Posição ocupada pelos maiores municípios brasileiros em relação ao Produto Interno Bruto, Est. 2011". IBGE. 2011.
  149. ↑ Fortune magazine. "Fortune Global 500 - France". 2015-07-21. İstifadə tarixi: 2015-11-30.
  150. ↑ 1 2 INSEE. "En Île-de-France, 39 poles d'emploi structurent l'economie régionale". İstifadə tarixi: 7 December 2015.
  151. ↑ https://www.forbes.com/sites/halahtouryalai/2014/02/12/worlds-100-biggest-banks-chinas-icbc-1-no-u-s-banks-in-top-5/ |title=World's 100 Biggest Banks: China's ICBC #1 |date=12 February 2014 |publisher=Forbes}}
  152. ↑ "Fortune Global 500". İstifadə tarixi: 2015-11-30.
  153. ↑ "LVMH press release". LVMH.com. İstifadə tarixi: 1 December 2015.
  154. ↑ "Kering web site key figures". İstifadə tarixi: 1 December 2015.
  155. ↑ "L'Oreal press release" (PDF). L'Oreal.com. İstifadə tarixi: 1 December 2015.
  156. ↑ "Numericable-sfr revenue down 5 in 2014 despite subscriber growth". TeleGeography. İstifadə tarixi: 3 December 2015.
  157. ↑ "Bouygues revenue down in 2014". TeleGeography. İstifadə tarixi: 3 December 2015.
  158. ↑ "Eurdisney S.C.A. Annual Report 2014" (PDF). İstifadə tarixi: 2 December 2015.
  159. ↑ "Fortune Global 500 2015". İstifadə tarixi: 2 December 2015.
  160. ↑ Schmidt, Lutèce Paris des origines à Clovis, 2009 və pp 69-70
  161. ↑ Le Roux, 2013. səh. 18-19
  162. ↑ Tucker, Spencer C.; Roberts, Priscilla Mary. Encyclopedia Of World War I: A Political, Social, And Military History. ABC-CLIO. 2005. səh. 437.
  163. ↑ John Horne, "Immigrant Workers in France during World War I, French Historical Studies, 14/1, 1985 və pp 57–88
  164. ↑ INSEE, Government of France. "1999 French census, Total employment at workplace by gender, age, and employment status in the aire urbaine of Paris". 2009-02-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-09-01.
  165. ↑ INSEE, Government of France. "1999 French census, Economically active population by gender, age, and activity status in the aire urbaine of Paris". 2009-02-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-09-01.
  166. ↑ INSEE Ile-de-France, Government of France. "Estimations d'emploi salarié et non salarié par secteur d'activité et par département au 31 décembre". İstifadə tarixi: 2007-09-01.
  167. ↑ "Commune : Paris (75056)". INSEE. 8 December 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 June 2013.
  168. ↑ "La population de l'aire urbaine de Paris augmente de 8,5 % entre 1999 et 2008". INSEE. İstifadə tarixi: 20 October 2011.
  169. ↑ Institut National de la Statistique et des Études Économiques. "Commune : Paris (75056) – Thème : Évolution et structure de la population". 29 August 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 July 2012.
  170. ↑ "EU population statistics at regional level, Eurostat 2012". İstifadə tarixi: 3 April 2015.
  171. ↑ INSEE, Government of France. "1999 French census, Total employment at workplace by gender, employment status, and economic sector in the aire urbaine of Paris". İstifadə tarixi: 2007-09-01.
  172. ↑ "Population of Paris in January 2014". INSEE. İstifadə tarixi: 4 April 2015.
  173. ↑ "Unités urbaines de plus de 100 000 habitants en 2011". INSEE. İstifadə tarixi: 25 April 2015.
  174. ↑ INSEE. "Estimation de population au 1er janvier, par région, sexe et grande classe d'âge – Année 2014". İstifadə tarixi: 2015-03-29.
  175. ↑ The date 481 is arrived at by counting back from the Battle of Tolbiac, which Gregory of Tours places in the fifteenth year of Clovis's reign.
  176. ↑ General Charles de Gaulle is cited (in the biography by David Schœnbrun, 1965), as having said "For me, the history of France begins with Clovis, elected as king of France by the tribe of the Franks, who gave their name to France. Before Clovis, we have Gallo-Roman and Gaulish prehistory. The decisive element, for me, is that Clovis was the first king to have been baptized a Christian. My country is a Christian country and I reckon the history of France beginning with the accession of a Christian king who bore the name of the Franks." (Pour moi, l'histoire de France commence avec Clovis, choisi comme roi de France par la tribu des Francs, qui donnèrent leur nom à la France. Avant Clovis, nous avons la Préhistoire gallo-romaine et gauloise. L'élément décisif pour moi, c'est que Clovis fut le premier roi à être baptisé chrétien. Mon pays est un pays chrétien et je commence à compter l'histoire de France à partir de l'accession d'un roi chrétien qui porte le nom des Francs.)
  177. ↑ Meertens Instituut, Nederlandse Voornamenbank, Lodewijk. The second element corresponds to Middle High German wîc, with final-obstruent devoicing, as in Ludewic. The Middle Dutch form is wijch (modern Dutch wijg; see WNT, "wijg"), as in original Dutch Hadewig, Hadewijch.
  178. ↑ Rosenwein, Barbara. A Short History of the Middle Ages. Canada: University of Toronto Press. 2004. səh. 43.
  179. ↑ Danuta, Shanzer. "Dating the baptism of Clovis: the bishop of Vienne vs the bishop of Tours". Early Medieval Europe. 7 (1). March 1998: 29–57. doi:10.1111/1468-0254.00017. İstifadə tarixi: 7 September 2016.
  180. ↑ Frassetto, Michael, Encyclopedia of barbarian Europe, (ABC-CLIO, 2003), p. 126
  181. ↑ The abbey was later renamed Sainte-Geneviève Abbey, in honor of the patron saint of Paris, and was demolished in 1802. All that remains is the "Tour Clovis", a Romanesque tower which now lies within the grounds of the Lycée Henri-IV, just east of The Panthéon, and the parish Saint-Étienne-du-Mont, which was built on the abbey territory.
  182. ↑ "Iron Age Braumeisters of the Teutonic Forests". BeerAdvocate.
  183. ↑ Ian Wood, The Merovingian Kingdoms, (Longman, 1994), 45.
  184. ↑ Geary, Patrick. Readings in Medieval History: Gregory of Tours History of the Franks. Canada: Broadview Press Ltd. 2003. 145–146.
  185. ↑ Danuta, Shanzer. "Dating the Baptism of Clovis: The bishop of Vienna vs the bishop of Tours". Early Medieval Europe. 7 (1). March 1998: 29–57. doi:10.1111/1468-0254.00017. İstifadə tarixi: 7 September 2016.
  186. ↑ Gender and Conversion in the Merovingian Era, Cordula Nolte, Varieties of Religious Conversion in the Middle Ages, ed. James Muldoon, (University of Florida Press, 1997), 88

Ədəbiyyat

  • Беларуская энцыклапедыя. Т. 16. – Мн., 2003.

Mənbələr

  • Sérésia, L'Eglise el l'Etat sous les rois francs au VI siècle (Ghent, 1888).
  • Joseph Henry Dahmus. Seven Medieval Queens. 1972.
  • Chilperic, 6. səh. 163

Biblioqrafiya

  • Georgiti-Imperial Metropolis: Interwar Paris and the Seeds of Third World Nationalism (Cambridge University Press, 2015) excerpts
  • Zarka, Yves Charles; Taussig, Sylvie; Fleury, Cynthia. Les contours d'une population susceptible d'être musulmane d'après la filiation // L'Islam en France. Presses universitaires de France. 2004. ISBN 978-2-13-053723-6.
  • Combeau, Yvan. Histoire de Paris. Paris: Presses Universitaires de France. 2013. ISBN 978-2-13-060852-3.
  • Fierro, Alfred. Histoire et dictionnaire de Paris. Robert Laffont. 1996. ISBN 2-221--07862-4.
  • Le Roux, Thomas. Les Paris de l'industrie 1750-1920. CREASPHIS Editions. 2013. ISBN 978-2-35428-079-6.
  • Meunier, Florian. Le Paris du moyen âge. Paris: Editions Ouest-France. 2014. ISBN 978-2-7373-6217-0.
  • Ammianus Marcellinus. Roman History. trans. by Roger Pearse. London: Bohn, 1862.
  • Procopius. History of the Wars. trans. by H. B. Dewing.
  • Fredegar. The Fourth Book of the Chronicle of Fredegar with its Continuations. trans. by John Michael Wallace-Hadrill. Connecticut: Greenwood Press, 1960.
  • Fredegar. Historia Epitomata. Woodruff, Jane Ellen. Ph.D. Dissertation, University of Nebraska–Lincoln, 1987.
  • Gregory of Tours. Historia Francorum.
  • Gregory of Tours. The History of the Franks. trans. by Ernest Brehaut. 1916. Excerpts here
  • Gregory of Tours. The History of the Franks. 2 vol. trans. O. M. Dalton. Oxford: Clarendon Press, 1967.
  • Bachrach, Bernard S. (trans.) Liber Historiae Francorum. 1973.
  • Bachrach, Bernard S. Merovingian Military Organization, 481–751. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1971. ISBN 0-8166-0621-8
  • Collins, Roger. Early Medieval Europe 300–1000. London: MacMillan, 1991.
  • Fouracre, Paul. "The Origins of the Nobility in Francia." Nobles and Nobility in Medieval Europe: Concepts, Origins, Transformations, ed. Anne J. Duggan. Woodbridge: The Boydell Press, 2000. ISBN 0-85115-769-6.
  • Geary, Patrick J. Before France and Germany: the Creation and Transformation of the Merovingian World. New York: Oxford University Press, 1988. ISBN 0-19-504458-4
  • James, Edward. The Franks. (Peoples of Europe series) Basil Blackwell, 1988. ISBN 0-631-17936-4
  • Lewis, Archibald R. "The Dukes in the Regnum Francorum, A.D. 550–751." Speculum, Vol. 51, No 3 (July 1976), pp 381–410.
  • McKitterick, Rosamond. The Frankish Kingdoms under the Carolingians, 751–987. London: Longman, 1983. ISBN 0-582-49005-7.
  • Murray, Archibald C. and Goffart, Walter A. After Rome's Fall: Narrators and Sources of Early Medieval History. 1999.
  • Nixon, C. E. V. and Rodgers, Barbara. In Praise of Later Roman Emperors. Berkeley, 1994.
  • Laury Sarti, "Perceiving War and the Military in Early Christian Gaul (ca. 400–700 A.D.)" (Brill's Series on the Early Middle Ages, 22), Leiden/Boston 2013, ISBN 978-9004-25618-7.
  • Schutz, Herbert. The Germanic Realms in Pre-Carolingian Central Europe, 400–750. American University Studies, Series IX: History, Vol. 196. New York: Peter Lang, 2000.
  • Wallace-Hadrill, J. M. The Long-Haired Kings. London: Butler & tanner Ltd, 1962.
  • Wallace-Hadrill, J. M. The Barbarian West. London: Hutchinson, 1970.

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Frank_krallığı&oldid=4685852"