Ağıldan bəla
| Ağıldan bəla | |
|---|---|
| rus. Горе отъ ума | |
.jpg) | |
| Janr | komediya |
| Müəllif | Aleksandr Qriboyedov |
| Orijinal dili | rus dili |
| Yazılma ili | 1820 |
| Nəşr ili | 1825 |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Ağıldan bəla (rus. Го́ре от ума́) — Aleksandr Qriboyedovun 1824-cü ildə nəsr ilə yazdığı komediya[1]. O, 19-cu əsrin əvvəllərində yeni olan klassisizm, romantizm və realizm elementlərini özündə birləşdirir. Təhkimçilik dövründə dünyəvi cəmiyyəti təsvir edir və 1813-1824-cü illərdə həyatı göstərir. "Aksiya özü baş verir... 1812-ci il müharibəsindən on il sonra, yəni 1822-ci ildə." "Ağıldan bəla" komediyası 19-cu əsrin birinci yarısının aristokratik Moskva cəmiyyətinin satirasıdır – rus dramaturgiyasının və poeziyasının zirvələrindən biridir; əslində bir janr kimi mənzum komediyanı tamamladı. Aforistik üslub əsərin sitatlara bölünməsinə kömək etdi.
Yaranma tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Qriboedov rus ədəbiyyatı tarixinə ilk rus realistik komediyasının müəllifi kimi daxil oldu "Ağıldan bəla", baxmayaraq ki, əvvəllər yazılmış digər əsərləri də (məsələn, "Gənc həyat yoldaşları", "Tələbə" komediyaları) yazmışdır. Artıq Qriboedovun erkən pyeslərində müxtəlif üslublar birləşdirərək yenisini yaratmaq cəhdləri var idi, lakin 1825-ci ildə Puşkinin "Boris Qodunov" faciəsi ilə birlikdə "Ağıldan bəla" komediyası həqiqətən rus ədəbiyyatının inkişafı üçün yenilikçi bir əsər idi. Komediya ideyası 1820-ci ildə (bəzi mənbələrə görə, artıq 1816-cı ildə) yaranıb, lakin müəllif Persiyadan qayıtdıqdan sonra Tibilisidə mətn üzərində fəal işə başlayıb. Qriboyedova uşaqlıq dostu Evgeniya Borisovna Qrexovanın hekayələri çox təsir etdi. 1822-ci ilin əvvəllərində ilk iki pərdə yazılmış, 1823-cü ilin yazında və yayında isə Moskvada tamaşanın birinci nəşri tamamlanmışdır. Məhz burada yazıçı Moskva zadəganlarının həyatı və adət-ənənələri ilə bağlı müşahidələrini tamamlaya, dünyəvi yaşayış otaqlarının "havasını nəfəs ala" bilərdi. Ancaq o zaman da iş dayanmır: 1824-cü ildə "Bəla və dəlilik" (əslində "Bəla ağla") adlı yeni versiya ortaya çıxdı. Qriboyedov “Ağıldan bəla”yı satirik komediya kimi yaradan Molyerin klassik “Mizantrop” pyesindən nümunə kimi istifadə edib. Bu tamaşanın baş qəhrəmanı Altseste “pis müdrik” rolunda “Ağıldan bəla” əsərinin baş qəhrəmanı Çatski ilə bağlıdır: hər iki personaj yaşadıqları cəmiyyətin ikiüzlülüyünü və digər pisliklərini açıq və şiddətlə ifşa edir. Sankt-Peterburqda Qriboyedov dramaturq N. İ. Xmelnitski tərəfindən öz evində, yaxın dostlar arasında, aktyorlar İ. İ. Sosnitski, V. A. və P. A. Karatıqin və dramaturq V. M. Fedorov da olan yeni pyesi oxumaq üçün dəvət alır. Oxumağa başlamazdan əvvəl Qriboyedov sonuncu ilə mübahisə etdi: Fedorov istəmədən hələ oxumadığı komediyasını "Liza, ya da qürur və cazibənin nəticələri" əsəri ilə müqayisə etməyə icazə verdi. Bu, Qriboyedovu o qədər incitdi ki, Fedorovun qarşısında oxumaqdan imtina etdi - ev sahibi vəziyyəti susdura bilmədi və dramaturq cəmiyyəti tərk etmək məcburiyyətində qaldı: “Dramaturq uğursuz dramına görə komik bir rol oynamalı oldu, komediyaçı komediyasına görə az qala dramları canlandırırdı. Geniş senzura redaktələri və ixtisarları ilə 1824-cü il dekabrın 15-də nəşr olunan “Rus beli” antologiyasında 1825-ci il üçün birinci və üçüncü aktın 7-10 hadisəsi nəşr olundu, lakin onun səhnələşdirilməsinə icazə alınmadı ( pyes yalnız müəllifin ölümündən sonra səhnəyə çıxdı: fərdi hadisələr - 1829-cu ildə, tamamilə - 1831-ci ildə Revalda). Bu, siyahılarda geniş yayılan əsərin geniş populyarlıq qazanmasına mane olmadı. Onlardan biri, Puşkinin lisey dostu dekabrist İ.İ.Puşçin şairi Mixaylovskyeyə gətirir.
Komediya, xüsusən dekabristlər arasında böyük həvəslə qarşılandı. O, ilk dəfə 1833-cü ildə müəllifin ölümündən sonra əhəmiyyətli ixtisarlarla rus dilində nəşr edilmişdir. 1854-cü ildə Moskva və Sankt-Peterburqda demək olar ki, eyni vaxtda komediyanın iki nəşri nəşr olundu (senzura icazəsi 28 fevral və 15 yanvar). Moskva nəşri “1833-cü il nəşrindən” A. Semyonun mətbəəsində, Sankt-Peterburq nəşri - Y. Treyin mətbəəsində; həmin il imperator Elmlər Akademiyasının mətbəəsində A. Smirdinin xüsusi buraxılışı (senzura icazəsi fevralın 2-də) işıq üzü gördü. İlk tam hüquqi rus nəşri 1862-ci ildə Sankt-Peterburqda nəşr olunan Nikolay Tiblenin nəşri oldu (25 mart 1862-ci ildə V. Beketovdan senzura icazəsi). “Ağıldan bəla” ilk dəfə 1869-cu ildə məktəblər üçün nəşr edilmişdir. Əsər XIX əsrin 20-ci illərində Rusiya imperiyasında azadlıq ideyalarının geniş yayılmasınnda mühüm rol oynamışdır.[2] Əsərdə dvoryan cəmiyyətinin içəridən çürüməsi prosesi və bu cəmiyyətin sütunları sayılan dvoryan-saray zadəganlığının mühafizəkarlığı, böyük rütbə sahiblərinin cəhaləti, mədəniyyətsizliyi, kübar aləminin vətənpərvərlik hissindən tamamilə məhrum olması, ümumi əxlaqi irinləmə, tipik məişət səhnələri və tipik surətlərlə inandırıcı bir formada əks etdirilmişdi. Əsər 4 pərdədən ibarətdir.
Sujet xətti[redaktə | mənbəni redaktə et]
Gənc zadəgan Aleksandr Andreeviç Çatski xaricdən üç ildir görmədiyi sevgilisi Sofya Pavlovna Famusovaya qayıdır (roman yazarkən Sofyanın 17 yaşı var, Çatski üç il yox idi; buna görə də o, 14 yaşında və ya daha az olanda ona aşiq oldu). Gənclər uşaqlıqdan birlikdə böyüyüb, bir-birlərini sevirdilər. Sofiya Çatskidən incidi, çünki o, gözlənilmədən onu tərk etdi, səyahətə çıxdı (əsərdə qəhrəmanın harada səyahət etdiyinə dair heç bir xüsusi göstəriş yoxdur) və "iki söz yazmadı". Çatski Sofiya ilə evlənmək qərarı ilə Pavel Afanasyeviç Famusovun evinə gəlir. Sofiya gözlədiyinin əksinə olaraq onu çox soyuq qarşılayır. Məlum olur ki, o, başqasına aşiqdir. Onun seçdiyi gənc katib Aleksey Stepanoviç Molçalindir, atasının evində yaşayır, onu sevdiyini iddia edir, amma əslində bunu yalnız öz xeyrinə edir. Çatski Sofiyaya "kim yaxşı" deyə bilmir. Molçalində o, yalnız Sofiya Pavlovnanın məhəbbətinə layiq olmayan, ehtirasla və fədakarlıqla sevməyi bacarmayan “ən yazıq məxluq” görür. Bundan əlavə, Çatski Molçalini hamının xoşuna gəlməyə çalışdığına, rütbəyə hörmətinə görə xorlayır. Sofiyanın qəlbini fəth edənin məhz belə bir insan olduğunu öyrənən Çatski sevgilisindən məyus olur. Çatski, fikrini Sofiyanın atası Pavel Famusov tərəfindən ifadə edilən Moskva cəmiyyətini pislədiyi fəsahətli monoloqları tələffüz edir. Axşam saatlarında cəmiyyətdə əsəbiləşmiş Sofiya tərəfindən başlayan Çatskinin dəliliyi haqqında şayiələr yaranır. Tamaşanın sonunda təsadüfən təkcə Sofiyanın yox, həm də qulluqçusunun qayğısına qalan Molçalinin xəyanətinin şahidi olan Çatski dedi-qoduları açıq şəkildə danlayır və Moskvanı vaqonda tərk edir. Komediyada yalnız iki klassik birlik müşahidə olunur: yer və zaman (hərəkət gün ərzində Famusovun evində baş verir); üçüncü birlik - hərəkət - əsərdə iki hekayə xətti var: Çatskinin sevgisi və Çatski ilə Moskva cəmiyyəti arasındakı qarşıdurma.
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ Грибоедов А. С. Горе от ума. — СПб., 1875. — С. 138.
- ↑ Бегичев С. Н. Записка об А. С. Грибоедове // А. С. Грибоедов в воспоминаниях современников. М. 1929. 9. 2011-09-13 tarixində arxivləşdirilib.
Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]
- «Горе от ума» А. С. Грибоедова в проекте «Фундаментальная электронная библиотека» (ФЭБ).
- «Горе от ума» А. С. Грибоедова в серии «Литературные памятники», 2-е издание. М.: «Наука», 1987. (РВБ).
- Спектакль «Горе от ума» (Малый театр, 1977 г.)
- «Горе от ума» А. С. Грибоедова в спектакле В. Н. Иванова и М. И. Царёва. — 1977.
- «Горе от ума» А. С. Грибоедова в спектакле О. Е. Меньшикова (часть 1). — 2000.
- «Горе от ума» А. С. Грибоедова в спектакле О. Е. Меньшикова (часть 2). — 2000.
- «Горе от ума» А. С. Грибоедова в спектакле С. В. Женовача. — 2003.
- «Горе от ума» А. С. Грибоедова в спектакле С. П. Алексеева и В. П. Войтецкого (серия 1). — 1952.
- «Горе от ума» А. С. Грибоедова в спектакле С. П. Алексеева и В. П. Войтецкого (серия 2). — 1952.
- Грибоедов А. С. Горе от ума. СПб., 1833.
- Грибоедов А. С. Горе от ума. СПб., 1862.
- Грибоедов А. С. Горе от ума. СПб., 1875.
- Рукопись «Горе от ума» в Кировоградской областной универсальной научной библиотеке, Украина.
- Краткое содержание «Горе от ума»
