Əbu Məali Həsən
| Əbu Məali Həsən | |
|---|---|
Məmlüklərin XX sultanı | |
| 1347 – 1361 | |
| Əvvəlki | Seyfəddin Hacı |
| Sonrakı | Salih Səlahəddin |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Qahirə, Misir |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri | |
| Milliyyəti | Türk |
| Fəaliyyəti | siyasətçi, rəhbər |
| Atası | əl-Məlikin-Nasir Məhəmməd |
| Anası | ? |
| Ailəsi | Bəhrilər |
| Dini | İslam |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
əl-Məlikün-Nasir Nasirəddin Əbül-Məali Həsən ibn əl-Məlikin-Nasir Məhəmməd bin Kalavun əs-Salihi (d. 1334 — ö. 1361) — Məmlük sultanı (1347–1351, 1354–1361).
Həyatı
[redaktə | vikimətni redaktə et]1334-cü ildə doğuldu. Öncələri Kumari adıyla tanınırdı; taxta keçəcəyi sırada naibinə əsl adının Həsən olduğunu söylədi və o tarixdən etibarən öz arzusu üzərinə bu adla anıldı. Qardaşı əl-Məlikül-Müzəffər I Hacı ibn Məhəmmədin öldürülməsindən sonra Misirdəki Abbasi xəlifəsi Hakim-Biəmrillah, Qazılquzat İzzəddin İbn Cəmaa əl-Məqdisi, Qazılquzat Əlaəddin ət-Türkmani, Qazılquzat Takıyyüddin b. İzzəddin Ömər, Kadı Şəhabəddin İbn Fəzlullah əl-Öməri kimi seçkin şəxslərin də qatıldığı cülus mərasimində əl-Məlikün-Nasır ləqəbiylə sultan elan edildi (18 dekabr 1347). Fəqət hələ uşaq yaşda olduğu üçün səltənətinin ilk illərində ölkə başda naib-i saltanat Bayboğa olmaqla, Şeyhun əl-Öməri, vəzir və üstadüddar Məncək əl-Yusifi, Elçiboğa əl-Muzaffəri, Taz ibn Tutgay ən-Nasıri və Arqun əl-İsmaili kimi əmirlər tərəfindən idarə olundu. Bu dönəmdə diqqəti çəkən bəlli başlı olaylar, əmirlər arasındaki nüfuz mücadələsiylə 1348-ci ildə Asiyadan gələrək Misir və Avropada çok təsirli olan vəba salğınıdır.
Sultan Həsən 1350-ci ildə kadılar tarafından rəşid ilan ədilincə Bayboğanın hacda, Şəyhunun da bir av partisində olmasından istifadəylə iktidarı kəndi əlinə alıp əmirləri kontrol altında tutmaya karar vərdi və bu maksatla ən nüfuzlularını tutuklattı. Ancak əmirlər yoğun bir mücadələ başlatdılar və 11 avqust 1351-ci ildə onu taxtdan endirərək yerinə əl-Məliküs-Salih ləqəbiylə qardaşı Səlahaddini əyləşdirdilər. Fəqət Səlahaddin, üç il üç ay sonra Şeyhun başçılığındakı bir qrup əmir tərəfindən həll edilərək taxta, Abbasi xəlifəsi Mutazıd-Billah ilə dörd məzhəb qazısının da qatıldığı bir törənlə təkrar Hasan çıxarıldı (20 oktyabr 1354). Sultan Həsənin bu ikinci səltənət dönəmində yenə Əmir Şeyhun əl-Öməri naib-i saltanatliyə və onun yaxın adamı əl-Əmirül-kəbir Sargatmış ən-Nasıri də rəsü nəvbətil-üməralığa gətirildi və dövlət bu ikisinin idarəsinə buraxıldı; ancaq əmirlər arasındakı mücadələ sürürdü. Bu sırada bir xristian donanması Safədi mühasirə edib ələ keçirdiysə də Dəməşqdən göndərilən qüvvələr şəhəri geri almağı bacardı (1356). Ertəsi il Əmir Şeyhun sultanın bir məmlükü tərəfindən yaralandı və təqribən iki ay sonra da öldü. Bunun üzərinə sultan, məmlüklərinin dəstəyiylə onun sağ qolu olan Sargatmışı tutukladaraq ölkənin yönətiminə hakim oldu (1357).
Kiçik Erməni krallığı ilə mübarizə edən Sultan Hasan 1360-cı ildə Kilikyadaki bəzi qalaları fəth etdi. Eyni il Məkkədə olan Məmlük birlikləri şərifin adamlarının saldırısına maruz qaldı və ağır itkilər verdilər. Hasan bunun intiqamını almaq və şəriflərin Məkkədəki idarəsini sona ərdirmək üzərə yoğun bir hazırlığa başladıysa da Əmir Səyfəddin Yəlboğa ilə aralarının açılması yüzündən buna imkan bulamadı. Sultan Hasan koyduğu ağır vərgilər səbəbiylə kısa sürədə halkın dəstəğini kaybətti və maaşlarının azaltıldığını iləri sürən Yəlboğa gibi nüfuzlu əmirlərlə anlaşmazlığa düştü. 762də (1361) Cizədə bulunduğu sırada ayaklanan Yəlboğa yapılan savaşta galip gəldi. Sultan gəcələyin Kalatülcəbələ sığındı və buradan Aydəmir əd-Dəvadari ilə birliktə bədəvi kıyafətinə girip Suriyəyə kaçarkən yolda yakalanarak Yəlboğaya təslim ədildi. Yəlboğa hər ikisini də öldürttü (9 Cəmaziyələvvəl 762/17 mart 1361 vəya 2 Cəmaziyəlahir 762/9 aprel 1361). Yerinə qardaşı oğlu əl-Məlikül-Mansur Səlahaddin Məhəmməd I Hacci keçdi.
Sultan Hasan rəayayı səvən, zəki, cəsur, cömərt, iləri görüşlü, vakur, təsirli konuşan, hayır və hasənatı bol bir hükümdardı. Alim və fakihlərə yakınlık göstərir, onların toplantılarına katılırdı. Birinci saltanatından sonra hapsə atıldığında kəndini ilmə vərmiş və Bəyhakīnin Dəlaǿilün-nübüvvəsini istinsah ətmişti (İbn Hacər, II, 40). İmar faaliyətlərinə də önəm vərən Sultan Hasan Məkkə və Mədinəyə çəşitli hizmətlərdə bulunmuştur. Ayrıca Kahirədə yaptırdığı mədrəsə və camidən məydana gələn külliyəsi Məmlük mimarisinin ən güzəl örnəklərindən biridir. Sultan Hasanın müslümanların takdirini kazanan davranışlarından biri də Kıptiləri nazırül-cəyş, nazıru bəytil-mal və nazırül-cəvali gibi önəmli görəvlərdən uzaklaştırıp buralara İslam alimlərini tayin ətməsidir. Əğləncədən və müzik dinləməktən hoşlanan, mal toplamaya düşkün olan sultanın Ahməd, Kāsım, Ali, İskəndər, Şaban, smail, Yahya, Musa, Yusuf və Məhəmməd adlarında on oğlu və altı kızı olmuştur.
