Dağıstan iqtisadiyyatı
Dağıstan iqtisadiyyat — Rusiya Federasiyasında göstəricisinə görə 35-ci yerdədir. (2010)[1].Dağıstan Şimali Qafqaz iqtisadi rayonuna daxildir. Kənd təsərrüfatı məhsullarının həcmi sənaye məhsullarının həcmini dəyərinə görə 2 dəfə üstələyir. Rusiya iqtisadiyyatında Dağıstan üzüm (Rusiya üzrə təqr. 25%, 2004) və tərəvəz (4,9%) yığımına, konyak (18,9%), Şampan şərabları və köpüklənən şərablar (11,4%) istehsalına, davarın sayına (24,1%) görə fərqlənir. ÜRM-in strukturunda (2003,%) k.t.-nın payı 28,3, ticarət, əmtəə və xidmətlərin satışı üzrə kommersiya fəaliyyəti –18,0, qeyri-bazar xidmətləri – 17,1, sənaye – 12,9, tikinti – 9,8, nəql. və rabitə – 7,5, digər sahələr – 6,4. Mülkiyyət formasına görə müəssisələrin nisbəti (təşkilatların sayına görə, 2004,%): özəl 58,3, dövlət və bələdiyyə 37,2, ictimai və dini təşkilatlar (birliklər) 0,2, digər mülkiyyət formaları 4,3.
İqtisadi fəal əhali 1090 min nəfərdir, onların 75,8%-i iqtisadiyyatda çalışır. Məşğulluğun sahəvi strukturu (%): k.t. 25,1, ticarət və ictimai iaşə 14,1, təhsil 13,9, sənaye 10,0, nəql. 8,3, səhiyyə 7,2, tikinti 5,4, mənzil-kommunal təsərrüfatı 2,7, mədəniyyət və incəsənət 2,1 və s. İşsizlik səviyyəsi təqr. 25%-dir. Adam başına düşən pul gəlirləri ayda 6,8 min rubldur (iyul 2006, RF üzrə orta göstəricinin 68%-i); resp. əhalisinin təqr. 34%-inin gəliri yaşayış minimumundan aşağıdır. [2]
Sənaye[redaktə | mənbəni redaktə et]
Sənaye istehsalının sahəvi strukturunda (%-lə) aparıcı rol yeyinti sənayesinə məxsusdur – 32,7, elektroenergetikanın payı 21,9, yanacaq sənayesi 19,8, maşınqayırma və metal emalı 13,4, tikinti materialları istehsalı 5,6, kimya və neft-kimya 2,9, yüngül sənaye 0,9 və s. Neft və qaz (Dimitrovskoye, Mahaçqala yaxınlığındakı Ağacbulaq və Yujno-Suxokumsk ş.-nin yaxınlığındakı Ozernoye neft-qaz kondensatı yataqları, “Rosneft – Dağneft” neft şirkəti tərəfindən işlənilir) hasil edilir; Mahaçqala neft emalı z-du fəaliyyət göstərir. Dağ. özünü elektrik enerjisi ilə tam təmin edir (“Dağenerqo”). Demək olar ki, bütün elektrik enerjisi SES-də istehsal olunur; ən böyükləri – Çirkey (Sulak çayı üzərində, gücü 1000 MVt) və İrqanay (1998-ci ildən; Avar Koysusu çayı üzərində, gücü 400 MVt). Əsas maşınqayırma məhsulları müxtəlif gəmi, aviasiya və elektrotexnika avadanlıqları, dizellər, cihazlar, hesablama texnikası, pardaqlama dəzgahları, yeyinti sənayesi üçün avadanlıq və s.-dir. Sahə müəssisələrinin böyük bir qismi HSK üçün məhsul istehsal edir. Aparıcı müəssisələr: “QEMZ” konserni (Qızlar elektro mexanika z-du; o cümlədən birnəfərlik təyyarələr, elektrik məişət cihazları, ağac emal edən dəzgahlar), “Dağdizel” (Kaspiysk; dizellər), Hacıyev ad. z-d (Mahaçqala; o cümlədən gəmilər üçün sükan maşınları, nasoslar, “Aviaaqreqat” (Mahaçqala; aerodrom avadanlıqları və təyyarələrin yerüstü xidmət vasitələri, aviatexnika üçün komplektləşdirici məmulatlar), “Eltav” (Mahaçqala; bipolyar, səyyar tranzistorlar, inteqral mikrosxemlər, yanacaq aqreqatları), “Dağtelekoms” (Mahaçqala; o cümlədən səsyazan aparatura), “Elektrosiqnal” (Dərbənd; elektron texnika), “Sapfir” ETİ (Mahaçqala; o cümlədən avtomatik radiopelenqatorlar və s.), Dəqiq mexanika zavodu (Kaspiysk; rəqəmli nəzarət cihazları, avtomatlaşdırma vasitələri və s.), “Dağ - elektromaş” (Mahaçqala; elektrik qaynağı avadanlığı), separator z-du (Mahaçqala), pardaqlama dəzgahları z-du (Dərbənd).[2]
Kimya sənayesi müəssisələri fosfat turşusu (“Dağfos”, Qızılyurd), laklar, boyalar (lak-boyaq məmulatları z-du, Mahaçqala), müxtəlif polipropilen borular (“Muşaraka” z-du, Buynaksk) və s. istehsal edir. Şüşə sənayesinin aparıcı müəssisələri: şüşə lif (Mahaçqala), “Dağsteklo” (Dagestanskiye oqni; üzlük tavaları, şüşə borular, pəncərə şüşəsi və s.) z-dları. Tikinti materialları sənayesinin əsas məhsulları: yığma dəmir-beton (“Dağ - stroyindustriya” və “Mahaçqala DSK”, Mahaçqala; “Dağyuqstroy”, Dərbənd; “Aist”, Qızılyurd və s.), kərpic (“Silikat”, Mahaçqala). Əhəngdaşı (Dərbənd), mineral tikinti xammalı (İzberbaş ş. yaxınlığında) hasil edilir.
Yüngül sənaye toxuculuq, trikotaj, tikiş və ayaqqabı sahələri, xalça istehsalı ilə təmsil olunmuşdur. Əsas mərkəzləri: Mahaçqala (“Dağtekstil” – trikotaj parça, corab məmulatları; “Kaspiysk manufakturası” – o cümlədən cod tənzif), Dərbənd (tikiş, yunəyirmə, xalça f-ki və s.), Buynaksk (ayaqqabı və trikotaj f-ki), Qızlar (tikiş f-ki), Dagestanskiye oqni (xalça f-ki); Xiv (Xiv r-nu) və Xuçni (Tabasaran r-nu) kəndlərində xalça istehsal edilir.
Kənd təsərrüfatı[redaktə | mənbəni redaktə et]
Kənd təsərrüfatı məhsullarının ümumi dəyərinin 51%-i bitkiçilik məhsullarının payına düşür. Kənd təsərrüfatı yerlərinin sahəsi 3313,8 min ha-dır (resp. sahəsinin 65,8%-i), onun təqr. 15%-ini əkin yerləri tutur. Otlaqların k.t. yerlərinin strukturundakı payına görə Dağıstan Şimali Qafqazda birinci, əkin yerlərinə görə isə axırıncı yerlərdən birini tutur. Ərazinin şumlanma səviyyəsi şm.-dan c.-a doğru azalır (əkin yerlərinin 70%-i düzən, 20%-i dağətəyi, 10%-i dağlıq ərazilərin payına düşür). Əkin yerləri sahəsinin genişləndirilməsi imkanları məhduddur, Dağıstanın düzən hissəsində az yararlı torpaqlar intensiv olaraq istifa də yə cəlb edilir. Dağətəyi və dağlıq hissələrdə əlverişli torpaqlar, demək olar ki, bütünlüklə mənimsənilmişdir. Bir sıra r-nlarda süni suvarma tətbiq olunur. Üzümçülük (ən böyük üzümlük massivləri Terek və Sulak çaylarının aşağı axarlarında, həmçinin Dağ.-ın ş.-indəki dağ ətəyi ərazilərdə cəmləşmişdir), meyvəçilik (ərik, gilas, şaftalı, gavalı və s.; iri bağçılıq r-nları Samur, Gülgeriçay, Andi Koysusu, Avar Koysusu, Qarakoysu çaylarının dərələrində cəmləşmişdir; Dənizyanı ovalığın c.-ş.-ində nar, əncir, xurma, badam becərilir) və tərəvəzçilik (bostan bitkiləri ilə birlikdə əkin sahələrinin 19,2%-ni tutur) inkişaf etmişdir. Həmçinin dənli (əkin sahələrinin 48%-i; payızlıq buğda və arpa, dənlik qarğıdalı, çəltik), yem bitkiləri (30,8%; o cümlədən qara yonca), kartof və texniki bitkilər, əsasən, günəbaxan becərilir.
Heyvandarlığın ənənəvi ixtisaslaşma sahəsi olan qoyunçuluq respublikanın hər bölgəsində yayılmışdır. Ətlik-südlük (c. hissədə) və ətlik (əsasən, ş.-də) heyvandarlıq, keçiçilik, quşçuluq, xəzlik heyvan yetişdirmə, atçılıq, balıqçılıq (Dağıstanın şm.-ında, Noqay r-nunda və c.-ş.-də, Məhərrəmkənddə) da inkişaf etmişdir. Qərb və c.-q. r-nlarında eşşək, qatır (Botlix r-nunda), xallı maral (Kaz bek r-nunda) yetişdirilir.
Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]
Azərbaycan Milli Ensiklopediyası (25 cilddə). Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi. ISBN 978-9952-441-00-0.
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ Валовой региональный продукт по субъектам Российской Федерации в 1998—2010
- ↑ 1 2 "Справка о социально-экономическом развитии Республики Дагестан". 2016-03-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-14.