Dersim qətliamı

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Dersim üsyanları
Zaza üsyanları
Seyid Rzanın təslim olduğu gecədə gündüz yayımlanan Axşam qəzetindəki başlıqdan,1937
Seyid Rzanın təslim olduğu gecədə gündüz yayımlanan Axşam qəzetindəki başlıqdan,1937
Tarix 20 mart 1937 - noyabr 1937
2 yanvar 1938 - dekabr 1938
Yeri Dersim (bu gün Tuncəli, Kəmax, Kəmaliyə, Rəfahiyə, Ərzincanın mərkəzi, Kığı, Ərəbgir and Keban [1])
Nəticəsi Üsyan yatırıldı.
Türk Silahlı Qüvvələri Dersimdə yenidən hakimiyyətini bərpa etdi. Seyid Rza da daxil olmaqla altı nəfər edam edildi.
Dersimlilərin bir qismi məcburi köçürüldü.
Münaqişə tərəfləri

 Türkiyə

Dersim tayfaları

Komandan(lar)

Mustafa Kamal Atatürk
İsmət İnönü
Cəlal Bayar
Fevzi Çaxmaq
Kazım Orbay
Abdullah Alpdoğan
Qalib Dəniz
Kamal Ərgüdan
İsmayıl Haqqı Tekçə
Şəmsi Ərkuş

Seyid Rza Təslim olmaq  Edam edilib
Əlişir Edam edilib
Kamər Ağa (Yusufan) Təslim olmaq
Cəbrayıl Ağa Təslim olmaq
Kamər Ağa (Haydaran)

Tərəflərin qüvvəsi

50.000 əsgər

6.000-7.500[2][3]

İtkilər

110[4]

İtənlər:
13.160[4]
Məcburi köçürülənlər:
11.818[4]

Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Dersim üsyanı 1937–1938-ci illərdə Dersimdə, mərkəzi Türk hökuməti ilə bəzi Dersim tayfaları arasında bölgənin hakimiyyəti ilə əlaqədar mübahisələr nəticəsində baş verən hadisələr. Dersimdə (Tunceli, Erzincan, Elazığ, Sivas, MalatyaBingöl illərinin bir hissəsi)[5] qəbilə üsyanı nəticəsində mütləq dövlət hakimiyyətini təmin etmək üçün Türk Silahlı Qüvvələri tərəfindən tayfalara qarşı əməliyyat təşkil edildi. Üsyançıların əksəriyyəti 1920-ci ildə Sivasın Zara və İmranlı bölgələrinə sığınan üsyançılardan ibarət idi.[6][7][8] Əməliyyat nəticəsində bəzi mənbələrə görə bölgədə yaşayan 13.160 nəfər və 110 əsgər öldü və təxminən 12 min nəfər məcburən köçməli oldu.[4]

Koçkiri üsyanı yatırıldıqdan sonra Sivasın Zara və İmranlı bölgələrindən Dersimə çəkilən üsyançılar bölgədə təşkilatlanmaya başladılar.[6][7] Bəzi Dersim tayfalarının təşkilatlanması qəbul olunsa da, Koçkiri üsyanının liderlərinə verilən əfv nəticəsində, Əlişir xaricində digər təşkilat üzvləri təslim oldular, Dersim bölgəsində qalanların əhəmiyyətli üsyan hərəkatına qarışmadığı bildirildi.[7] Ancaq əvvəllər hökumətlə əlaqələr quran Seyid Rıza, Koçkirlilərin ona sığınması nəticəsində hökumətlə arası pozulmuşdu.[7]

Bölgə istər coğrafi qurluşuna görə, istərsə mərkəzdən uzaqlığına görə mərkəzi hakimiyyətin tam qurula bilmədiyi və feodal əlaqələrinin güclü olduğu quruluşda idi. Bu baxımdan Osmanlı dövründə bölgədə bir çox qiyam baş vermişdir. Bölgədəki Dersim qiyamları adlanan qiyamlar arasında Osmanlı dövründəki son üsyan 1916-cı ildə Birinci dünya müharibəsi dövründə baş vermişdi. Dövrün daxili işlər nazirlərindən biri Şükrü Kaya, 1876-cı ildən bəri bölgədə 11 hərbi əməliyyat həyata keçirildiyini;Bölge gerek coğrafi yapısı, gerekse merkeze uzaklığı nedeniyle merkezî otoritenin tam sağlanamadığı, ağalık tarzı feodal bağların kuvvetli olduğu bir yapıdaydı.[9] Bunun üzərinə, bir həll yolu əldə edilmədiyini bildirərək bölgənin bu sahədəki tarixini ortaya qoyur. Ayrıca Kaya tərəfindən hazırlanan hesabata görə; Dersim 91 tayfa arasında bölünür. Bölgənin vəziyyətindən xəbərdar olan Türkiyə hökuməti, bölgənin, xüsusilə Dersim bölgəsinin inkişafı və sosial-iqtisadi inkişafı üçün axtarışlara başladı. Bu vəsiləylə İsmət İnönü 1935-ci ildə Şərqi Anadolu bölgəsinə səyahət etdi və bu səfərdən sonra "Şərq Səyahəti hesabatı, 1935" adlı hesabat hazırladı. Bu hesabata görə; Suriyadakı Fransız qəyyumluq idarəsi Türkiyəyə qarşı siyasət yürüdür və müxtəlif bölgələrdəki tayfaları silahlandırırdı. 10 dekabr 1936-cı ildə, dövrün İqtisadiyyat naziri Cəlal Bayar, Şərq əyalətlərinin yetərincə dövlət nəzarəti altında olmadığını, bölgədə böyük iqtisadi problemlərin olduğunu və keçmiş hökumətlərin yalnız ağalar və şeyxlər vasitəsi ilə insanlara təsir edə biləcəyini bildirən şərq hesabatı hazırladı. Baş Qərargah rəisi Fevzi Çaxmaq və mülki müfəttişlər oxşar hesabatlar hazırladılar. Bunun üzərinə 8. Türkiyə hökuməti; həm bölgədə təsirli ictimai asayişi təmin etməyə, həm də insanların inkişafı üçün səylərə başlamağa qərar verdi. Digər tərəfdən, xüsusən Seyid Rızanın təsiri altında olan tayfalar hökumətin cəhdindən narahat oldular və 21 mart 1937-ci il gecəsində Harçiq dərəsi üzərindəki körpünü yandırdılar və üsyan etdilər.[10][11][12]

Bəzi rəvayətlərə görə Dersimin Yusufan tayfasından silahlarını toplamağa gələn bir qrup əsgər orada bir qadına təcavüz edir. Keçmiş milis komandiri Kamər Ağa, hadisədə iştirak edən əsgərin ona təhvil verilməsini və ya cəzalandırılmasını tələb etdi. Təslim edilməyincə, bir qrup Harçiq körpüsünü yandırdı. Polkovnik İsmayıl Haqqı Tekçə körpünün vəziyyətini görmək üçün gəldi. İddialara görə, Fındıq Ağa İsmayıl Haqqı Tekçenin üstünə sıçrayaraq onu yaraladı. Üzərinə atıldıqdan sonra "Mən Fındıq Ağayam, insanı belə yıxarlar" dedi. Bəzi iddialara görə, vuran edən Fındıq Ağa deyil, Milan adlı bir yunan kəndlisi idi. Qəsdən adından istifadə edərək hadisələri böyütməyə və təhrik etməyə çalışılmışdı. Fındıq Ağanın adı bundan başqa heç bir hadisədə çəkilmir. Kamər Ağa ifadəsində dövlətə qarşı qiyam qaldırmadıqlarını bildirdi. Kamər Ağa, kəndi mühasirəyə alan və üsyançıların təslim edilməsini istəyən polkovnikə cavab olaraq; "Komandir, bu namusa təcavüz cəhdidir. Dövlətə qarşı üsyan deyil. Sizdə onun yerində olsaydınız, eyni şeyi edərdiniz. Körpüdəki ziyanı düzəltməyə hazırıq, amma arvadını qoruyan və arvadını müdafiə edən bir gənci təhvil vermək mənim üçün mümkün deyil." Kamər Ağa lazımlı şəxsin qaçmasından sonra təslim oldu və daha sonra Fındıq Ağadan təslim olmasını istədi. Fındıq Ağa (və ya Fındıq Hafiz) təslim olduqdan sonra İsmayıl Haqqı Tekçə onu vurmasınsəbəbiylə edam edildi.

Dersimlilərlə bağlı hesabatlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tuncəli Qanunu

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dördüncü Ümumi Müfəttişlik

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hərəkatı tətikləyən hadisələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; Sevgen adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
  2. Faik Öztrak, 07.07.1939 tarihli Millet Meclisi konuşması, Dersim bilgilendirmesi
  3. Osman Pamukoğlu, Unutulanlar dışında yeni bir şey yok: Hakkari ve Kuzey Irak dağlarındaki askerler, Harmoni Yayıncılık, 2003, ISBN 975-6340-00-2, s. 16.
  4. 1 2 3 4 (#empty_citation)
  5. Birinci Genel Müfettişlik Bölgesi, Güney Doğu , İstanbul, s. 66, 194. (Türkçe olarak)
  6. 1 2 Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; Nuri Dersimi adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
  7. 1 2 3 4 "Arxivlənmiş surət" (Türkçe). 2020-10-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-05-18.
  8. Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; :6 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
  9. "NTV Tarih dergisi, 11. sayı, Kapak konusu". 2011-11-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-05-18.
  10. (Türkçe). ISBN 9789751417190.
  11. (Türkçe). ISBN 9789757115182.
  12. "Arxivlənmiş surət". 5 January 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 May 2021.