Cəlal Bayar

Cəlal Bayar
türk. Mahmut Celâl Bayar
Türkiyə Respublikasının 3-cü prezidenti
22 may 1950 – 27 may 1960
Baş nazir	Adnan Menderes
Əvvəlki	İsmət İnönü
Sonrakı	Camal Gürsəl
Türkiyə Respublikasının 4-cü baş naziri
25 oktyabr 1937 – 25 yanvar 1939
Əvvəlki	İsmət İnönü
Sonrakı	Rəfik Saydam
Demokrat Partiyasının sədri
7 yanvar 1946 – 22 may 1950
Sonrakı	Adnan Menderes
Ana Müxalifət Partiyasının lideri
7 yanvar 1946 – 14 may 1950
Baş nazir	Şükrü Saracoğlu (1942-1946) Rəcəb Pekər (1946-1947) Həsən Saka (1947-1949) Şəmsəddin Günaltay (1949-1950)
Əvvəlki	Fəthi Okyar
Sonrakı	İsmət İnönü
Cümhuriyyət Xalq Partiyasının sədri müavin
11 noyabr 1938 – 26 dekabr 1938
Əvvəlki	Mustafa Kamal Atatürk
Sonrakı	İsmət İnönü
Türkiyə İqtisadiyyat nazirinin müavini
10 noyabr 1932 – 1 noyabr 1937
Baş nazir	İsmət İnönü
Əvvəlki	Mustafa Şərəf Özkan
Sonrakı	Şakir Kəsəbir
Türkiyə Böyük Millət Məclisinin I-XI çağırışları millət vəkili
1920 – 1957
Seçim bölgəsi	1920 – Manisa 1923-1946 – İzmir 1950-1957 – İstanbul
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi	16 may 1883(1883-05-16)
Doğum yeri	Umurbəy[d], Bursa vilayəti, Türkiyə
Vəfat tarixi	22 avqust 1986(1986-08-22)[…] (103 yaşında)
Vəfat yeri	İstanbul, İstanbul ili, Türkiyə
Dəfn yeri	Bursa vilayəti
Milliyyəti	türk
Partiya	İttihad və Tərəqqi (1907-1918) Türkiyə Kommunist Partiyası (1920-1921) Cümhuriyyət Xalq Partiyası (1923-1945) Demokrat Partiya (1946-1961)
İxtisası	siyasətçi ekonomist
Həyat yoldaşı	Rəşidə Bayar
Uşaqları	Refi Bayar (1904-1940) Turgut Bayar (1911-1983) Nilüfər Gürsoy (1921-)
Təltifləri	"İstiqlaliyyət" medalı
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Cəlal Bayar (türk. Celâl Bayar; 16 may 1883, Umurbəy^[d], Bursa vilayəti – 22 avqust 1986^[…], İstanbul) — Türkiyə Respublikasının 3-cü prezidenti (1950–1960), 4-cü baş naziri (1937–1939), Demokrat Partiyasının qurucularından biri, Türkiyəli iqtisadçı və siyasətçi. Çağdaş Türkiyənin siyasi həyatının müxtəlif dövrlərində mühüm rol oynayan Bayar, cümhuriyyət dövründə TBMM üzvü, iqtisad elmləri üzrə millət vəkili olub. Mustafa Kamal Atatürkün 1950-1960-cı illər arasında sonuncu baş naziri və Türkiyənin üçüncü və ilk hərb kökəni olamayan prezidenti kimi fəaliyyət göstərib.

Həyatı

Gəncliyi

Doğulduğu Umurbəydəki Cəlal Bayar Muzeyində sərgilənən çarşab. 1959-cu ildə yerli əhalinin daha geyinməyəcəyini deyərək muzeyə hədiyyə edib.

Cəlal Bayar 1883-cü ildə Bursanın Gəmlik mahalının Umurbəy kəndində anadan olub. İlmiyə sinfinə mənsub fiqh alimi olan atası Abdullah Fehmi Əfəndi 93-cü il müharibəsindən sonra bu gün Bolqarıstan sərhədləri daxilindəki Pleven şəhərindən Gəmlik yaxınlığındakı Umurbəy kəndinə köçmüşdür. Bu kənddəki orta məktəbdə direktor, bir müddət Gəmlikdə müfti vəzifəsində çalışıb. Bayar Abdullah Fehmi Əfəndinin (böyük qardaşları Behzat və Asım) üçüncü oğludur.

İbtidai və orta təhsilini atasının yanında alan Bayarın uşaqlığı və gəncliyi ailəsinin məskunlaşdığı Bursada keçir. Gəmlik Məhkəmə İdarəsi və Alay İdarəsində kursant vəzifəsində çalışıb. Bursada açılan Ziraat Bankının kassir imtahanını qazanır. Bankda xəzinədar işləyərkən o, Fransız keşişləri tərəfindən idarə olunan Kollec Français de l'Assomption fransız məktəbində təhsil alır. İpəkçilik üzrə təhsil verən Darüllâlim-i Harirdə də (İpəkçilik Peşə Məktəbi) təhsil alır. O, 1905-ci ildə Deutsche Orient Bank-nın imtahanlarından uğurla keçir və qısa müddətdə burada imza sahibi olur. 1903-cü ildə İnəgölün yerli və tanınmış şəxslərindən olan Refet bəyin qızı Rəşidə Bayarla evlənir və bu evlilikdən onların Rəfii (1904-1940), Turqut (1911-1983), Nilüfər Gürsoy (1921-) adlı üç övladı olur.

Siyasi karyerası

Bu illərdə o, xüsusilə əmisinin təsiri ilə siyasətlə maraq göstərir. 1907-ci ildə İttihad və Tərəqqi cəmiyyətinin Bursadakı gizli şöbəsi olan Kümə adlı təşkilata daxil olur. İkinci Məşrutiyyətin elan edilməsindən (1908) sonra Anadoluda İttihat və Tərəqqi komitəsinin təşkili siyasəti çərçivəsində Bursada şöbə açıldı. O, bu cəmiyyətin Bursa bölməsində əvvəlcə rəhbər müavini, sonra isə rəhbər oldu. 31 mart hadisəsi (1909) başlayanda, Hərəkat Ordusuna qatılmaq üçün Bursa İttihatçı könüllülərindən ibarət birlik yaratdı. Mudanyaya qədər getsə də, üsyan yatırıldığından İstanbula getməyə ehtiyac duymadı. İttihad və Tərəqqi Komitəsi partiya vəzifəsini üstələndikdən sonra Bursaya məsul katib (Katib-i məsul) təyin edildi. Sonra 1911-ci ildə eyni görəvlə İzmirə göndərilir. Orada İttifaq və Tərəqqi siyasətinin əsas icraçılarından birinə çevrilir. Partiyanın təbliğat və təşkilati fəaliyyətini həyata keçirib. Xalqa Doğru cəmiyyətini yaradan və partiyanın fikirlərini əks etdirən eyniadlı dərgi çıxaran Bayar bu jurnalda Turqut Alp təxəllüsü ilə yazılar yazır. Milli İqtisadiyyat siyasətinin həyata keçirilməsi üçün çox çalışır. O, türk xalqının, eləcə də bölgənin iqtisadiyyatına hakim olan qeyri-müsəlman azlıqların iqtisadi səmərəliliyini artırmaq üçünfəaliyyətə başlayır. Partiyasının rəhbərliyi ilə İzmir Qız liseyinin açılması təşəbbüsü ilə çıxış edir (1912). Basmaxanada Şimendifer Peşə Məktəbinin açılmasına köməklik göstərir. Kooperativləri yaymağa çalışırdı. Onun İzmirdə milli kitabxanası var idi.

Altay İK-nun əslində 16 yanvar 1914-cü ildə Cəlal Bayarın idmanla məşğul olan Altaylı gəncləri İttihat və Tərəqqi komitəsinə daxil etmək cəhdi nəticəsində yaranıb. Altay İK əslində 16 yanvar 1914-cü ildə Cəlal Bayarın idmanla məşğul olan Altaylı gəncləri İttihat və Tərəqqi Komitəsinə daxil etmək cəhdi nəticəsində yaranıb.

İstiqlaliyyət müharibəsi

Birinci Dünya müharibəsi Osmanlı imperatorluğunun məğlubiyyəti ilə başa çatdıqda və İttihat və Tərəqqi komitəsi hakimiyyətdən uzaqlaşdırıldıqdan sonra bu partiyanın liderləri haqqında araşdırmalar və ittihamlar başlayır. Nəticədə İzmir Hərbi Qanununda hərbi cinayətkar kimi o, mühakimə olunur və bəraət alır.

Sülh dövründə İzmir Redd-i İlhaq Cəmiyyətinin və İzmir Haqqları Müdafiə Osmaniyə Cəmiyyətinin (1918) qurulmasında iştirak etmişdir. Antanta dövlətləri İstanbulda iqtidara gəldikdə, adı bir daha həbs olunacaqlar siyahısına salınınca və İzmirin işğalı təhlükəsi ortaya çıxınca dostu Jandarma kapitanı Sarı Edip Efe ilə birlikdə İzmirdən qaçaraq dağlara çəkilərək Gökçen Efeyə sığındılar. O, Qalip Hoca təxəllüsü ilə kənd-kənd gəzərək zeybək və kənd müəllimi qiyafəsində işğala qarşı təbliğat aparırdı. İzmirin işğalından sonra Sökə bölgəsində milli müqavimət döyüşçüləri ilə əməkdaşlıq etdi. Müqavimətçilərin tərəfində isə Yunan işğalına qarşı Aydının geri alınması mübarizəsində iştirak etdi. Dənizli cəbhəsində Dəmirci Məhməd Efenin məsləhətçisi oldu. Balıkəsir Konqresinin qərarı ilə Ağhisar cəbhəsi alayının komandanlığına təyin edildi.

Cəlal Bayar kəndli geyimində kömür almaq üçün eşşəklərlə kənd-kənd gəzir, Ağhisarlılara rəhbərlik etməyə qadir olan insanlarla əlaqə saxlayırdı. Xüsusilə Kömürçü kəndindən olan Uşşaki Şeyhi Sadıq (Erenbaş) Əfəndi, Arabacıbozköydən Kadiri şeyxi İbrahim (Yılmaz) Əfəndi və Bəyoba kəndindən Ziya bəylə çox yaxın dialoq qurmuşdu. Ağhisarın demək olar ki, bütün kəndlərini gəzən Cəlal Bayar xalqı təşkilatlandırır, milli şüurun formalaşması üçün lazım olan hər şeyi edirdi.

1920-ci ildə Saruhan Sancağı (Manisa) Osmanlı Parlamentinə millət vəkili seçildi. Məclisdə Küva-yi Milliyəni tərifləyən çıxışlar etdi və sarayın Qurtuluş savaşına etinasızlığını tənqid etdi. İstanbul işğal edilincə (16 mart 1920) gizli şəkildə Bursaya getdi. Üsyançı Ənzavur qüvvələri Ankaraya hərəkət etməyi planlaşdırıb, üsyankar Ənzavur qüvvələri Bursaya doğru hərəkət edərkən Mustafa Kamal Paşa Cəlal Bayardan bir müddət Bursada qalmasını və oradakı Kuvâ-yi Milliyə təşkilatı ilə əməkdaşlıq etməsini xahiş etdi. Bu vəzifəyə görə o, 1920-ci il aprelin 23-də Ankarada toplanan Türkiyə Böyük Millət Məclisinin açılış toplantısında iştirak etməmişdir. 1920-ci il mayın 8-də Ankaraya köçdü və Birinci Dövr Türkiyə Böyük Millət Məclisinə Bursa millət vəkili kimi qatıldı. Məclisdə keçmiş İttihadçılarla əməkdaşlıq etməmiş və Mustafa Kamal Paşanın yaxın ətrafına girməyi başarır. İqtisadiyyat komitəsinin müxbiri vəzifəsində çalışıb. 1920-ci ildə o, müvəqqəti olaraq iqtisadiyyat üzrə müavin kimi fəaliyyət göstərmişdir. Çerkez Ethəm ilə Türkiyə Böyük Millət Məclisi arasında vasitəçilik etmək vəzifəsi verilən idarə heyətinə üzv seçilib və Ethəmlə bir sıra görüşlər keçirib. Mustafa Kamal Paşanın göstərişləri ilə Yaşıl Ordu cəmiyyətinin və rəsmi Türkiyə Kommunist Partiyasının liderləri arasında yer aldı.

1921-1922-ci illərdə iqtisadiyyat üzrə müavin vəzifəsində çalışmışdır. 1922-ci ildə Lozanna Sülh konfransına göndərilən ilk şurada məsləhətçi kimi iştirak etmişdir. 1923-cü il seçkilərində Anadolu və Rumeli Müdafiə Qrupundan namizəd olaraq İzmir Millət vəkili olaraq 2-ci Məclisə girdi. O, Türkiyənin İstiqlaliyyət müharibəsində göstərdiyi üstün xidmətlərinə görə qırmızı-yaşıl zolaqlı "İstiqlaliyyət" medalı ilə təltif edilmişdir.

Tək partiya dövrü

Cümhuriyyət elan edildikdən sonra 1924-cü ilin martında Mübadilə, Yenidənqurma və Məskunlaşma üzrə müavin vəzifəsinə təyin edildi. 1924-cü ilin iyulunda bu vəzifəsindən istefa verdi. Elə həmin il ona Mustafa Kamal tərəfindən yeni milli bankın yaradılması tapşırığı verildi. 26 avqust 1924-cü ildə milli iqtisadi siyasətin təməl daşlarından biri olan və Türkiyənin iqtisadi həyatında həlledici rol oynayan Türkiyə İş Bankını qurmuş və 1932-ci ilə qədər onun baş direktoru vəzifəsində çalışmışdır.

Atatürk və Cəlal Bayar, 12 noyabr, 1937-ci il.

Hökumətin təsirli dəstəyindən yararlanan İş Bankı sürətli irəliləyiş qazandı. Bayar bu dövrdə Mustafa Kamalın yaxın çevrəsində olması nəticəsində rejimin iqtisadi siyasətinin müəyyən edilməsində təsirli olmuşdur. Onda bir vergisi Aşarın ləğv edildiyi, torpaqların paylanıldığı, Sənaye qanunu qəbul edildiyi, dəmir yolu tikintisi sürətləndirildiyi və Türkiyə Cümhuriyyəti Mərkəzi Bankının yarandığı bu dövrdə İqtisadi siyasətin əsas xüsusiyyəti dövlət dəstəyi ilə bir növ kapitalizmin yaradılması idi. 1929-cu il Dünya İqtisadi böhranının təsirləri bu “liberal” deyilən siyasətin dövlətçiliklə əvəzlənməsinə səbəb oldu.

23 aprel 1938-ci il, Tevfik Rüştü Aras ilə İstanbulda. Foto Tan qəzetinin müxbiri tərəfindən çəkilib.

1932-ci ildə iqtisadiyyat üzrə müavin təyin olunan və 1937-ci ilə qədər bu vəzifədə qalan Bayar dövlətçiliyin qabaqcıl təcrübəçilərindən birinə çevrilir. Amma “İş Bankı Dairəsi”nin baş nümayəndəsi kimi daha sərt dövlətçilikdən tərəf olan İsmət Paşa öz çevrəsi ilə tam razılığa gələ bilmədi. Bayarın dövlətçilik anlayışı dövlətçiliyi bir sistem kimi deyil, milli kapitalist iqtisadiyyatının yaradılması üçün təsirli bir üsul kimi görməyə yönəlmişdi. Bayarın iqtisadçı dövrünün fərqləndirici xüsusiyyəti dövlətin iqtisadiyyata tənzimləyici müdaxilələrinin artması, eləcə də dövlətin özü tərəfindən sənayeləşmənin yüksək səviyyədə olması idi. Bu məqsədlə birinci beşillik sənaye planı hazırlanır. Sənayeləşmənin icrası və maliyyələşdirilməsindən məsul olan Sümerbank və Etibank kimi qurumlar yaradılır. Bir çox sahələrə dövlət inhisarı tətbiq olunur. Sənayeləşməni dəstəkləmək üçün xarici əlaqələrdə proteksionist siyasət aparılmışdır. Bir çox ərazilər milliləşdirildi.

İsmət İnönü bəzi məsələlərdə Atatürklə fikir ayrılığına düşərək baş nazirlikdən istefa verəndə Bayar 1937-ci il noyabrın 1-də bu vəzifəyə təyin edildi. Lakin yeni hökumət ümumi siyasətdə köklü transformasiyaya nail ola bilmədi. Hökumətin tərkibində ciddi dəyişiklik olmadı, iqtisadi siyasətdə dəyişiklik olmadı. Bayar hökuməti dövründə statistik yanaşmanı davam etdirən Dənizbank Qanunu qəbul edildi və bir neçə milliləşdirmə aparılsa da, bu sahədə ciddi bir təşəbbüs olmadı. Atatürkün ölümündən sonra (10 noyabr 1938) prezident seçilən İnönü tərəfindən yenidən baş nazir vəzifəsinə təyin edilsədə, Bayar 1939-cu ilin yanvarında baş nazir vəzifəsindən istefa verdi.

Demokrat Partiyası

Prezident İsmət İnönü ve Baş nazir Cəlal Bayar, 11 noyabr 1938-ci ildə

II Dünya müharibəsi illərində Bayarın siyasi fəaliyyəti məhdudlaşır, yenidən deputat seçilsə də, mühüm vəzifəyə gətirilmir. 1943-cü ildən sonra hökumətə qarşı mötədil müxalifətlik etdi. 1945-ci il Büdcə Qanununun səsverməsi zamanı Cümhuriyyət Xalq Partiyası (CHP) rəhbərliyinə qarşı müxalifət ortaya çıxdı; 29 may 1945-ci ildə Şükrü Saraçoğlu hökumətinin 1945-ci ilin yeddi aylıq büdcəsi üçün səsvermədə Bayar, Adnan Menderes, Fuad Köprülü, Refik Koraltan və Emin Sazak büdcənin əleyhinə səs verdilər. Daha sonra o, həmin gün keçirilən etimadsızlıq səsverməsində hökumətə etimadsızlıq səsi verənlər arasında yer alır. 1945-ci il iyunun 7-də Bayar, Menderes, Koraltan və Köprülü CHP Parlament Qrupu sədrliyinə “Partiyanın nizamnaməsinə və bəzi qanunlara dəyişiklik edilməsini” tələb edən vəsatət təqdim etdikdə partiya daxilindəki müxalif tərəflər önə çıxmış oldu. Ölkədə və partiyada siyasi liberallaşma istəyən bu təklifi imzalayanlardan başqa CHP qrup üzvləri də yekdilliklə rədd etdilər. Daha sonra 21 sentyabr 1945-ci ildə CHP Divanı yekdilliklə Köprülü və Menderesi, qısa müddətdən sonra isə Dördlüyün Təsdiqini verən Koraltanı partiyadan xaric etdi. Bayar 1945-ci ilin sentyabrında deputatlıqdan, 1945-ci ilin dekabrında isə CHP-dən istefa verdi. 1946-cı il yanvarın 7-də bu üç dostu ilə Demokrat Partiyasını (DP) yaradıb, partiyanın sədri seçilib.

Tək partiya dövründə xüsusilə II İkinci Dünya müharibəsindən sonra ümumdünya demokratik inkişafı kontekstində yaradılmış və vahid partiyanın ən yüksək səviyyəsində hakimiyyət mübarizəsini əks etdirən Demokrat Partiyasının proqramında siyasi demokratikləşmə, bürokratiyanın gücünün qırılması (xüsusən də İnönü-Bayar münaqişəsi) və müxtəlif iqtisadi siyasi yanaşmalar, dövlətçilik prinsipi qorunub saxlanılmaqla yanaşı, özəl sahibkarlığın təşviqi kimi mövzulara da yer verilmişdir. Bayar partiyanı tanıtmaq üçün səfərləri zamanı xalq indi hakimiyyətə gəlməli olduğunu təbliğ edərək, xalqın iradəsindən danışırdı.

DP 1946-cı ildə keçirilən seçkilərdə CHP-yə qarşı nisbi uğur qazanaraq 62 deputatı önə çıxardı. Bayar da İstanbuldan millət vəkili seçilir. 1946-1950-ci illər arasında ana müxalifət partiyasının lideri olaraq keçmiş partiyası CHP-yə qarşı bəzən sərtləşən müxalifətə rəhbərlik etmişdir. DP-nın 1947-ci ilin yanvarında keçirilən birinci qurultayında Bayar Seçki Qanununun dəyişdirilməsini, eyni şəxsin həm prezident, həm də partiya sədri ola bilməyəcəyini, antidemokratik qanunların ləğv edilməsini tələb etdi. Amma o, CHP-yə qarşı müxalifətin nisbəti mövzusunda DP-dəki mötədillərdən idi. “Ekstremistlər” sonradan partiyanı tərk edərək Millət Partiyasını yaratdılar. DP-nın təkpartiyalı dövrünün effektiv dünyəvilik siyasətindən narazı olan dini dairələr dəstəkləsə də, Bayarın “atatürkçü” şəxsiyyəti bu partiyanın dünyəviliyə sadiqliyinin təminatı kimi görünürdü.

Prezidentliyi (1950-1960)

Bayarın 1958-ci il Qərbi Almaniyaya səfərində çəkilmiş foto.

1950-ci il seçkilərində toplanan səslərin 53 faizini alan DP-sı böyük seçki uğuru qazanaraq təkbaşına hakimiyyətə gəldi və Cümhuriyyət dövründə ilk dəfə hakimiyyət əl dəyişdirdi. Müxalifətdə ikən Cəlal Bayar birmənalı olaraq Nazirlər Kabinetinin sədri olmamağı üstün tutduğunu bildirmişdi. Partiya lideri prezident deyil, müxalifət dövründə bu ofisi siyasətdən uzaq tutmaq israrındakı səmimiyyətini Bayarın prezidentlikdən imtina etməsi göstərərdi. Lakin qərar dəyişincə Cəlal Bayar seçkilərdən sonra 22 may 1950-ci ildə prezident seçildi və DP liderliyindən çəkildi.

1954 və 1957-ci illər seçkilərinin sonunda yenidən prezident oldu və 27 May çevrilişinə (1960) qədər bu vəzifədə qaldı. Türkiyənin üçüncü prezidenti olan Bayar respublikanın ilk hərb kökəni olmayan prezidenti idi (Bayar işdən çıxarıldıqdan sonra 29 il prezident postunda hərbçilər qaldılar.). DP sədrliyindən istefa verməsinə baxmayaraq, DP hökuməti dövründə DP siyasətlərinin müəyyənləşdirilməsində Adnan Mendereslə birinci dərəcəli söz sahibi olub. O, partiyadankənar vəzifə hissinə tabe olmayıb, DP-nin emblemi olan qamışla simvolizə olunmuş davranışı ilə həmişə DP lideri görünümünü verib. Seçkilərdə, təbliğat səfərlərində fəal iştirak edib. Bu səbəbdən də tez-tez müxalifət tərəfindən tənqid olunurdu.

Cəlal Bayar Amerika Konqresindəki çıxışından sonra ayaqda alqışlanır. Onun arxasında vitse-prezident Riçard Nikson və Nümayəndələr Palatasının spikeri Sem Reybern (1954) dayanıb.

DP dövründə Qərb bloku ilə münasibətlər gərginləşdi, Türkiyə Koreya müharibəsinə və NATO-ya qoşuldu. Bu istiqamətdə bir çox xarici səfərlər də edən Bayar 1954-cü ildə ABŞ-a rəsmi səfər edən Türkiyənin ilk prezidenti oldu. 1957-ci il seçkiləri öncəsi DP-nin 20 oktyabr 1957-ci ildə İstanbulda keçirdiyi mitinqindəki çıxışında “Türkiyənin 30 ildən sonra “Kiçik Amerika”ya çevriləcəyini vurğuladı.

On illik DP hakimiyyəti dövründə Türkiyə cəmiyyəti dərin dəyişikliklərdən keçdi. Özəl sahibkarlığı həvəsləndirən inflyasiya xarakterli iqtisadi siyasət aparıldı, lakin dövlətin iqtisadi çəkisi azalmadı. Xalqın siyasi fəallığı artdı, yuxarı təbəqənin siyasi strukturu dəyişdi. Dünyəvilik oriyentasiyası tərk edilməsə də, tək partiyanın effektiv dünyəvilik siyasətindən imtina edildi. Amma 1950-ci illərin ikinci yarısında iqtisadi çöküşün təsiri ilə DP getdikcə avtoritar siyasət yürüdərək müxalifətə təzyiq göstərdi. Bu avtoritar idarəçilikdə Bayarın da həlledici təsiri var idi. Etem Menderes 14 noyabr 1957-ci ildə qeyd dəftərində Bayarın “Lazım gəlsə, İsmət Paşanı qəhvə masasına aparmaqdan çəkinməyəcəyəm!” dediyini yazmışdı.

27 may hərbi çevrilişi

Cəlal Bayar, Adnan Menderes və digər DP üzvləri Yassı adada məhkəmə prosesi zamanı.

DP-nin təzyiqlərinə qarşı artan narazılıqlardan istifadə edən 27 may 1960-cı il hərbi müdaxiləsi DP hökumətini devirdi. Bayar əvvəlcə çevrilişin səhəri Çankaya köşkündə onu ələ keçirməyə gələn məmurlara müqavimət göstərməyə çalışıb, daha sonra pencəyinin cibindəki tapançanı məbədinə doğru tutaraq intihara cəhd edib. Lakin 77 yaşlı Bayardan daha çevik olan əsgərlər silahı ondan ala biliblər. Bayar digər DP rəhbərləri ilə birlikdə həbs edilib və Yassıada Ali Məhkəməsində “dövlətə xəyanət” və “konstitusiyanı pozmaq” ittihamları ilə mühakimə olunub. Yassıada həbsxanasında olarkən 1960-cı il sentyabrın 25-də “Yassıadada itkilər” filminə reaksiya verərək, bel kəməri ilə intihara cəhd etdi, lakin xilas oldu. 1961-ci il sentyabrın 15-də ölüm cəzasına məhkum edildi. Cəza verilən zaman 78 yaşında olan Bayar Milli Birlik Komitəsi tərəfindən ömürlük həbslə əvəzlənərək Yassıadadan Kayseri həbsxanasına köçürülür.

Xəstəliyi ağırlaşdıqdan sonra 14 fevral 1962-ci ildə müalicə üçün Ankaraya gətirilir və 5 gün sonra yenidən Kayseriyə aparılır. 1963-cü ilin ilk aylarında Cəlal Bayarın səhhətindəki problemlər prezident tərəfindən əfv edilməsi məsələsini gündəmə gətirir. Bayarın cəzası hökumət tərəfindən səhhətinə görə 6 ay müddətinə təxirə salınır ​​və 22 mart 1963-cü ildə azadlığa buraxılır. Martın 23-də Kayseridən Ankaraya gələn Bayarı böyük izdiham qarşılayır. Bu coşğulu qarşılanma sərt reaksiyalara səbəb olur və etirazlar Ədalət Partiyasının (AP) binasının, Bayarın məskunlaşdığı evin və “Yeni İstanbul” qəzetinin daşqalaq edilməsinə qədər gedib çıxır. ƏP-nın bağlanacağı ilə bağlı narahatlıqlar da yaranır. Bu hadisələrdən sonra Bayarın cəzasının təxirə salınması qərarı martın 28-də ləğv edilir. Bu tarixdən etibarən 6 ay Ankara Xəstəxanasında nəzarət altında qaldıqdan sonra səhhətində heç bir dəyişiklik olmasa da, yenidən Kayseri həbsxanasına göndərildir (5 oktyabr 1963).

8 noyabr 1964-cü ilə qədər Kayseri həbsxanasında qalır, daha sonra səhhətinə görə azad edilir. 1966-cı il iyulun 8-də haqqında verilən məhkəmə tibb hesabatı ilə dövrün prezidenti Cevdət Sunay tərəfindən Konstitusiyanın 97-ci maddəsində yazılan səbəblərə görə əfv edildi. Ədalət Partiyası hökumətinin 8 avqust 1966-cı ildə qəbul etdiyi yeni amnistiya qanunu ilə ömürlük həbsə məhkum edilmiş bütün keçmiş DP üzvləri azadlığa buraxıldı.

Sonrakı illəri və ölümü

Bundan sonra o, keçmiş DP üzvlərinin siyasi hüquqlarının bərpasına çalışır. 1968-ci ildə onun kimi siyasi hüquqlarını itirmiş keçmiş DP üzvlərini bir araya toplayaraq haqqlarını geri ala bilmələri üçün “Bizim Ev” adlı klub yaradır. O, 14 may 1969-cu ildə siyasi rəqibi İsmət İnönü ilə tarixi görüş keçirir və keçmiş DP üzvlərinin siyasi hüquqlarının geri alınması üçün tələb olunan konstitusiya dəyişikliyinə CHP-nin dəstəyini verir. İnönünün köməyi ilə konstitusiyadakı dəyişiklik Türkiyə Böyük Millət Məclisində təsdiqlənir.

Bununla belə, Türkiyə Silahlı Qüvvələri və Prezident Cevdet Sunay düzəlişin Cümhuriyyət Senatında səsə qoyulmasından əvvəl öz mövqelərində durduqlarından hakim Ədalət Partiyasının lideri Süleyman Dəmirəl qarşıdan gələn 1969-cu il seçkiləri öncəsi TSQ-i ilə gərginliyin yaşanmaması üçün Senatda səsvermənin seçkilərdən sonraya təxirə salınmasını istəyir. ƏP-nın əfvlə bağlı mövqeyinin parlamentin nüfuzuna xələl gətirdiyini iddia edən Bayarın qızı Nilüfer Gürsoy və keçmiş DP naziri Səməd Ağaoğlunun həyat yoldaşı ƏP-ı Manisa millət vəkili Nəriman Ağaoğlu 31 iyul 1969-cu ildə partiya və millət vəkili vəzifələrindən istefa verdilər. Bu hərəkət keçmiş DP üzvləri ilə AP üzvləri arasında qarşıdurmaların üzə çıxması kimi şərh olundu.

Lakin seçkilərdən sonra konstitusiyadakı dəyişiklik Respublika Senatında müzakirə edildi və 6 noyabr 1969-cu ildə qəbul edildi. Lakin 14 noyabr 1969-cu ildə Türkiyə Fəhlə Partiyası qanun dəyişikliyinin prosessual olaraq ləğvi üçün Konstitusiya Məhkəməsinə müraciət etdi. Məhkəmə müraciət ərizəsini haqlı hesab edərək 1970-ci il iyunun 16-da konstitusiya dəyişikliyini ləğv etdi. Bu ləğvetmə ƏP-ı sədri Fərrux Bozbəylinin Milli Məclisdə qanunun qəbulu zamanı etdiyi səhvin nəticəsi kimi qiymətləndirilir. Bozbəylinin etirazına baxmayaraq, onun bilərəkdən prosessual səhvə yol verdiyinə dair iddialar davam edirdi. Konstitusiya Məhkəməsinin bu şəkildə siyasi amnistiyanı ləğv etməsi ƏP-da partiyadaxili parçalanmaların artmasına səbəb oldu. Bu prosesdə istefa verən və ƏP-dan xaric edilənlər 1970-ci ilin dekabrında Demokrat Partiyasını qururlar. Bayar qızının qurucuları arasında olduğu Demokrat Partiyasını dəstəkləyir. O, bu partiyanın seçki kampaniyalarında iştirak edir.

1973-cü il seçkilərindən sonra qurulan CHP-MSP Koalisiyası zamanı 2 aprel 1974-cü ildə Məclis keçmiş DP üzvlərinin siyasi hüquqlarının bərpası ilə bağlı qanun təklifini qəbul etdi. Lakin keçmiş DP üzvlərinin siyasi partiyalara üzv olması və millət vəkili seçilmələri üçün siyasi partiyalarda və seçki qanunlarında dəyişikliklər edilməsi lazım idi. Bu dəyişikliklər həmin ilin dekabrında gerçəkləşdirildi.

Cəzası əfv edilən Bayar, 1961-ci il Konstitusiyasına görə, keçmiş prezident kimi Respublika Senatının təbii üzvü sayılırdı. ƏP-ı Senatının sədri Tekin Arıburunun Senata üzv olmaq çağırışını, təbii üzvlüyün əleyhinə olduğu arqumenti ilə rədd etdi (28 aprel 1974).

Amnistiya elan edildikdən sonra Demokratik Partiya üzvlərinin böyük bir qrupunun ƏP-na dönməsi üzərinə Bayar 1975-ci il Senatdakı qismən seçkilərdə də Ədalət Partiyasını dəstəklədi; O, Süleyman Dəmirəllə birlikdə kürsüyə qalxaraq ƏP-nın Bursada keçirilən mitinqində çıxış edir. Bu dövrdə hüquq siyasi qüvvələr üçün birləşdirici simvol hesab olunurdu. O, 12 sentyabr dövlət çevrilişi idarəsini və 1982-ci il Konstitusiyasını dəstəklədi.

Ölümü

22 avqust 1986-cı ildə 103 yaşında uzun müddət yaşadığı ürək çatışmazlığı səbəbi ilə İstanbul Sinə və Ürək Damar Cərrahiyyə Mərkəzində vəfat edir. Vəfat etdiyində o, dünyanın ən yaşlı siyasətçisi idi.

Ölümündən sonra Anıtqəbirdə dəfn edilməsi gündəmə gəlir. Bəzi mətbuat orqanları və siyasi partiyalar bu məsələni gündəmə gətirirlər. Onun Anıtqəbirdə dəfn edilməsinə baş nazir Turqut Özal və SHP lideri Ərdal İnönü də dəstək verib. Prezident Kənan Evrən isə buna etiraz edərək təklifi rədd edir.

O, 1986-cı il avqustun 28-də Ankarada prezident Kənan Evrənin iştirakı ilə keçirilən rəsmi dövlət mərasiminin ertəsi günü doğulduğu Umurbəydə dəfn edilir.

Xatirəsi

1965-1972-ci illərdə xatirələrini "Mən də yazdım" başlığı ilə 8 cilddə nəşr etdirdi. 1969-cu ildə Adnan Menderes adlı kitabı (redaktoru İsmət Bozdağ) nəşr olundu. 1961-1964-cü illərdə təxminən üç il qaldığı Kayseri Həbsxanasındakı xatirələri 1999-cu ildə Kayseri Həbsxana Gündəliyi (Yücel A. Dəmirəl tərəfindən) adı ilə kitab halında nəşr olundu.

Onun doğulduğu ev Yapı Kredi Bankının sahibi Kazım Taşkəntin maliyyə dəstəyi ilə bərpa edilib. 1992-ci ildə qurulan Manisadakı Cəlal Bayar Universiteti onun adını daşıyır.

Xarici keçidlər

• Celal Bayar ***Arxivləşdirilib 2016-03-04 at the Wayback Machine, T.C. Cumhurbaşkanlığı
• BBC Türkçe ile 1982 yılında yapılan röportaj Arxivləşdirilib 2015-11-08 at the Wayback Machine