Cəlal Bayar

Vikipediya, azad ensiklopediya
Jump to navigation Jump to search
Cəlal Bayar
Celâl Bayar
Mahmut Celâl Bayar.jpg
bayraqTürkiyə Respublikasının 3-cü prezidentibayraq
22 may 1950 — 27 may 1960
Baş nazir Adnan Menderes
Sələfi İsmət İnönü
Xələfi Camal Gürsəl
bayraqTürkiyə Respublikasının 4-cü baş naziribayraq
25 oktyabr 1937 — 25 yanvar 1939
Sələfi İsmət İnönü
Xələfi Refik Saydam
Şəxsi məlumatlar
Partiya
Doğum tarixi
Doğum yeri Bursa, Ottoman Flag.svg Osmanlı İmperiyası
Vəfat tarixi (103 yaşında)
Vəfat yeri İstanbul, Türkiyə Türkiyə
Dəfn yeri
Həyat yoldaşı Rəşidə Bayar (1903-1962)
Celâl Bayar Signature.svg
Commons-logo.svg Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Cəlal Bayar (türk. Celâl Bayar; 16 may 1883(1883-05-16)[1][2], Umurbey[d] – 22 avqust 1986(1986-08-22)[1][2][3], İstanbul) — Türkiyə Respublikasının 3-cü prezidenti (1950-1960), 4-cü baş naziri (1937-1939), Demokrat Partiyanın qurucularından biri.

Həyatı[redaktə | əsas redaktə]

1883-cü ildə Bursa vilayətinin Gemlik rayonunun Umurbəy kəndində doğulmuşdu . Etnik kökən olaraq türk əsilli olan ailəsi oraya Plevne şəhərindən (müasir Bolqarıstan) köç etmiştir. Atası Abdullah Fəhmi Əfəndi, anası Əminə xanımdır. 1919-cu ildə Saruhan Sancağından millət vəkili seçilmiş, 12 yanvar 1920-ci ildə İstanbulda son dəfə toplaşan Osmanlı Məclisinə qatılmışdır.

Məclisdə padşah hökumətinin Milli Mübarizə hərəkatına münasibəti onu qane etməmiş, Ankaraya gəlmiş və Milli Mübarizədə Atatürkün səfində yer almışdır.

TBMM-yə Bursadan millət vəkili seçilmiş, 1922-ci ildə müvəqqəti olaraq Xarici İşlər Nazirliyi vəzifəsini icra etmişdir.

Eyni il Lozanna konfransına nümayəndə seçilmişdir. 1924-cü ildə Atatürkün tapşırığı ilə Türkiyə İş Bankını yaratmışdır.

1 noyabr 1937-ci ildə İsmət İnönünün istefasından sonra baş nazir təyin olunmuşdur. 1938-ci ildə Atatürkün vəfatından sonra prezident seçilən İnönünün dövründə də bir müddət bu vəzifəni icra edən Bayar 25 yanvar 1939-cu ildə höküməti buraxdı. 1939 və 1943-cü illərdə İzmirdən millət vəkili seçilmişdir. İkinci dünya müharibəsi zamanı Cəlal Bayar nisbətən qeyri-fəal siyasət yürütmüşdür.

Müharibədən sonra ölkədə yaranan sosial-iqtisadi problemlərin həll edilməsinin yeganə yolunu çoxpartiyalı sistemə keçməkdə görən Bayarın rəhbərliyi ilə CXP daxilində müxalifət qrupu yaradılır. Bu qrupa keçmiş baş nazirlə yanaşı Adnan Menderes, Fuad Köprülü və Refik Koraltan daxil idi. Onlar CXP məclis qrupuna '"Dörtlü Takrir"' adlı bildiriş verdilər. Bu yazıda çoxpartiyalı sistemə keçid, sərbəst, təkdərəcəli seçkilərin keçirilməsi, universitetin özəlləşdirilməsi istənilirdi. Həmin ilin 21 sentyabrında Menderes və Köprülü "Vətən" qəzetində dərc olunan partiyanı sərt tənqid edən yazılarına görə partiyadan xaric olundular. Koraltan etiraz əlaməti olaraq könüllü şəkildə partiyanı tərk etdi. Bayar isə həm partiyadan çıxdı, həm də deputat mandatından imtina etdi. 7 sentyabr 1946-cı ildə Bayarın başqanlığı ilə Demokrat Partiyası quruldu. Yeni partiya o il baş verən parlament seçkilərində iştirak edərək 63 deputat yeri qazandılar. Bu seçkilər Türkiyə tarixində ilk çoxpartiyalı seçkilərdir.

Getdikcə güclənən DP 1950-ci il seçkilərində qalib gəldi və 53% səs toplayaraq tək başına iqtidara gəldi. Cəlal Bayar parlament tərəfindən prezident seçildisə, Adnan Menderes baş nazir vəzifəsinə keçdi. DP-nin hakimiyyətdə olduğu müddət ərzində Türkiyə Qərb ölkələri və əsasən də ABŞ-la əlaqələri genişləndirdi, NATO-ya üzv seçildi.

1960-cı ildə 27 mayda baş tutan çevriliş nəticəsində "demokratlar" devrildi. Başda prezident, hökümət üzvləri, deputatlar olmaqla bütün DP-li siyasətçilər həbs edildilər. Cəlal Bayar eks-iqtidara qarşı qurulmuş Yassıada məhkəmələrinin qərarı ilə ölüm cəzasına məhkum edilən 4 şəxsdən biri oldu. Ancaq yaşına görə cəzası ömürlük həbslə əvəz edildi. Bayar digər həbs edilənlərlə birgə Kayseri tədricxanasına göndərildi.

22 mart 1963-cü ildə Bayarın həbs müddətinə xəstəliyi ilə bağlı olaraq 6 aylıq ara verildi və təxliyyə edildi. DP-nin fikir davamçısı olan Ədalət Partiyası üzvləri və tərəfdarları onu coşğu ilə qarşıladılar. Bu hadisə hərbçilər tərəfindən xoş qarşılanmadı. 28 martda Ankara Xəstəxasına göndərildi və 6 ay orda izləmə alayında yaşadıqdan sonra yenidən Kayseri həbsxanasına göndərildi. 8 noyabr 1964-cüildə Bayar azad edildi. Yalnız 8 avqust 1966-cı ildə parlamentin qərarı ilə ömürlük həbs edilən bütün DP-lilər və Bayar əfv edildi. Ancaq siyasəstə məşğul olmaq qadağaları qüvvədə qaldı. Bu qadağa isə 1974-cü ildə ləğv edildi.

Sonrakı illərdə Cəlal Bayar yaşı ilə bağlı siyasətlə aktiv məşğul olmasada, Süleyman Dəmirəlin rəhbərlik etdyi Ədalət Partiyasını dəstəklədi. 12 sentyabr xuntasını və 1982-ci ildə qəbul edilən yeni konstitusiyanı tanıdı.

Cəlal Bayar 22 avqust 1986-cı ildə dünyasını dəyişmişdir. Fransızca bilirdi. Üç övlad atası idi.

İstinadlar[redaktə | əsas redaktə]

  1. ↑ 1 2 3 4 Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru: açıq məlumat platforması — 2011.
  2. ↑ 1 2 3 4 Proleksis enciklopedija — 2009.
  3. ↑ 1 2 Brozović D., Ladan T. Hrvatska enciklopedija — LZMK, 1999. — 9272 səh. — ISBN 978-953-6036-31-8
Crystal Clear app Login Manager.png  Şəxs haqqında olan bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Cəlal_Bayar&oldid=5928925"