Fars ədəbiyyatı

Fars ədəbiyyatı — İranlı şair və yazıçıların İran mədəniyyətinə, eləcə də dünya mədəniyyətinə bəxş etdikləri ədəbi-mədəni fikrin ən yaxşı nümunələri. İran ədəbiyyatı da digər xalqların ədəbiyyatları kimi başlığını şifahi xalq ədəbiyyatından götürmüş daha sonralar isə yazılı xalq ədəbiyyatına keçmişlər. Şifahi xalq ədəbiyyatının nümunələri: laylalar, tapmacalar, nağıllar, zərbolməsəllər yəni atalar sözləri və s.

Fars ədəbiyyatı zəngin ədəbi irsi və çoxşaxəli janrları ilə tanınır. Onun təkamülü tarixi və mədəni kontekstlərə görə formalaşmışdır. Gəlin, hər dövr və janr üzrə daha ətraflı araşdıraq.

Qədim Fars dövrü

• Dil və Mətnlər: Bu dövrün əsas dili qədim fars və Avestan dilidir. Əsas mənbə Zərdüştlərin müqəddəs kitabı Avestadır.

• Avesta:

• Mifoloji və dini mətnlərdən ibarətdir.

• “Yasna”, “Yaştlar” və “Vəndidad” kimi bölümlərdən ibarətdir.

• Dualizm (yaxşı və pis qüvvələrin mübarizəsi) və etik dəyərlər bu dövrün əsas mövzularıdır.

• Pəhləvi mətnləri: Sasani dövründə yazılmışdır, məsələn, Kərnaməyi Ərdəşir Babəkan və Bundahişn. Bu mətnlər həm tarix, həm mifologiya, həm də fəlsəfə ilə bağlıdır.

Yeni Fars dövrü (İslam sonrası dövr)

İslamın İran ərazisinə yayılması ilə ərəb mədəniyyəti və dini Fars ədəbiyyatına böyük təsir göstərdi. Bu dövrdə ərəb əlifbasına keçid baş verdi. Şeir janrları daha da inkişaf etdi və yazılı ədəbiyyat qızıl dövrünü yaşadı.

Əsas şairlər və əsərlər:

1. Firdovsi (940-1020)

• Əsəri: Şahnamə (60.000 beytlik epik şeir)

• İranın tarixi, mədəniyyəti və qəhrəmanlıq dastanlarını əhatə edir.

• Əsər Sasanilər dövründə baş vermiş hadisələrdən tutmuş mifik qəhrəmanlar (Rustəm, Sohrab) haqqında hekayələrə qədər geniş spektri əhatə edir.

• Fars dilinin ərəb təsirlərindən təmiz saxlanılmasında böyük rol oynamışdır.

2. Mövlana Cəlaləddin Rumi (1207-1273)

• Əsəri: Mənəviyyat məsnəvisi

• Altı cilddən ibarət olan bu əsər sufizm fəlsəfəsini dərindən təhlil edir.

• Mistik hekayələr vasitəsilə insanın Tanrıya qovuşmasını təsvir edir.

• Onun qəzəlləri və rübailəri də mistik fəlsəfənin inciləridir.

3. Sədi Şirazi (1210-1291)

• Əsərləri:

• Bustan: Nəsr və şeirlə yazılmış etik dərslər toplusudur.

• Gülüstan: İnsan davranışları, hikmətli hekayələr və sevgi haqqında müdrik fikirləri ehtiva edir.

• Sədi dünya ədəbiyyatında humanist yanaşması ilə tanınır.

4. Hafiz Şirazi (1315-1390)

• Əsəri: Divan (Hafiz)

• Qəzəlləri ilə tanınır.

• Onun əsərlərində sevgi, şərab və sufizm mistikası ön plandadır.

• Hafizin qəzəlləri fars musiqisi və fəlsəfəsi ilə sıx bağlıdır.

5. Ömər Xəyyam (1048-1131)

• Əsəri: Rübailər

• Dərin fəlsəfi düşüncələri və həyati paradoksları dördlüklər şəklində təsvir edir.

• Tanrı, taleyin təbiəti, həyatın müvəqqəti olması haqqında yazır.

XV-XVII əsrlər

Əsas xüsusiyyətlər:

1. Teymurilər dövrü (XV əsr)

• Bu dövr Fars ədəbiyyatının qızıl dövrünün davamı hesab edilir.

• Şeir ənənəsi davam etdirilir, xüsusən də qəzəl və məsnəvi janrlarında.

• Cami (1414-1492):

• Teymurilər dövrünün ən məşhur şairidir.

• Əsərləri: Yeddi Gözəl, Leyli və Məcnun və Divan.

• Sufizm fəlsəfəsini şeirlərində yüksək ustalıqla təsvir etmişdir.

2. Səfəvilər dövrü (XVI-XVII əsrlər)

• Bu dövrdə fars dili dövlət dili olaraq qalır və ədəbiyyat dinlə sıx bağlı olur.

• Molla Sadra kimi filosofların təsiri ilə fəlsəfi düşüncələr ədəbiyyata daxil olur.

• Şiəlik dini mövzuları ədəbiyyatda daha çox yer tutur.

Janr və mövzular:

• Mistik sevgi və Tanrıya bağlılıq.

• Tarixi və dini dastanlar.

• Şahların mədh edilməsi.

XVIII-XIX əsrlər

Əsas xüsusiyyətlər:

1. Siyasi dəyişikliklərin təsiri

• Bu dövrdə İran ərazisində baş verən siyasi dəyişikliklər və xarici müdaxilələr ədəbiyyata təsir edir.

• Şairlər sosial və siyasi problemləri əsərlərində əks etdirməyə başlayır.

2. Yeni janrlar və realist mövzular

• Ədəbi tərzdə dəyişikliklər baş verir; didaktik əsərlər və realizm önə çıxır.

• Bəzi realist şairlər sadə insanların həyatını və problemlərini təsvir edir.

3. Şairlər və yazarlar

• Səbah Kaşani (XIX əsr): Sufi və dini şeirləri ilə tanınır.

• Qaim Maqam Fərəhani (1779-1835): Modern fars nəsrinin banisi hesab edilir.

XX əsr: Modernizm və Sosial Tənqid

Əsas xüsusiyyətlər:

XX əsr Fars ədəbiyyatında ən böyük dəyişikliklərin baş verdiyi dövrdür. Bu dövrdə İranda Qərbin təsiri artır, milli azadlıq hərəkatları yüksəlir və ədəbiyyat modernləşir.

1. Modernizm və sərbəst şeir

• Ənənəvi şeir formalarından sərbəst formaya keçid baş verir.

• Nima Yoşic (1897-1960):

• Sərbəst şeirin banisi hesab edilir. • Əsərləri: Afsaneh.

• Təbiət və sosial problemləri təsvir edir.

2. Sosial tənqid və fəlsəfi mövzular

• Sədiq Hidayət (1903-1951):

• Əsəri: Kor Bayquş.

• Ekzistensializm və psixoloji mövzuları fars ədəbiyyatına gətirir.

• Füruğ Fərruxzad (1935-1967):

• Fars ədəbiyyatının ən məşhur qadın şairlərindəndir.

• Əsərləri: Başqa bir günah, İnanıram ki, biz yenidən diriləcəyik.

3. Sosial mövzular

• Ədəbiyyatda kənd həyatının, yoxsulluğun və qadın hüquqlarının təsviri artır.

XXI əsr: Müasir dövr

Əsas xüsusiyyətlər:

1. Qlobal təsirlər

• XXI əsrdə fars ədəbiyyatı Qərb və dünya ədəbiyyatından daha çox təsirlənir.

• Postmodernizmin və feminist ədəbiyyatın izləri görünür.

2. Məşhur müasir yazarlar

• Məhəmməd Əli Cəmalzadə (1892-1997): Fars nəsrinin inkişafında mühüm rol oynayıb.

• Şehrnüş Parsipur (1946-dan):

• Əsəri: Qadınlar Təxti altında.

• İranda qadın hüquqları və sosial bərabərsizliyi ədəbi mövzuya çevirib.

• Məhəmməd Rza Şəfii Kadkani (1939-dan): Klassik fars ədəbiyyatı ilə modern mövzuların sintezini yaradır.

3. Yeni mövzular

• Siyasi problemlər, insan hüquqları və mühacirət mövzuları ön plandadır.

Qlobal təsiri

Fars ədəbiyyatı son dövrlərdə tərcümələr vasitəsilə dünya ədəbiyyatında geniş tanınıb. Hafiz, Rumi, və Mövlana kimi klassik şairlər Qərbdə də böyük populyarlıq qazanıb. Müasir dövrdə isə İran yazıçılarının əsərləri beynəlxalq ədəbi mükafatlar qazanmağa başlayıb.

Fars şeirinin əsas formaları

1. Qəzəl:

• Adətən sevgi və Tanrıya bağlılıq haqqında yazılır. Hafiz bu janrın ustadıdır.

2. Qəsidə:

• Əsasən mədh və ya tərif üçün yazılmışdır. Mədhiyyə və etik mövzuları əhatə edir. 3. Rübai:

• Dörd misralıq şeirlərdir. Ömər Xəyyam rübai janrının ən məşhur nümayəndəsidir.

4. Məsnəvi:

• Uzun hekayələr üçün nəzərdə tutulan şeir formasıdır. Mövlana və Firdovsi bu janrda məşhurdur.

Fars nəsri

• Nəsr əsərləri əxlaqi, dini və fəlsəfi mövzuları əhatə edir.

• Nizami Ərəzi və Nasir Xosrov kimi yazarlar fars nəsrinin inkişafında mühüm rol oynayıblar.

Sufizmin təsiri

Fars ədəbiyyatında sufizm böyük təsirə malikdir. Bu axım insanın Tanrı ilə birliyini, mənəvi axtarışlarını və dünyadan ayrılaraq ruhani aləmə keçidi tərənnüm edir. Mövlana və Hafiz bu fəlsəfənin əsas nümayəndələrindəndir.

Təsirləri

Fars ədəbiyyatı Osmanlı, Türk, Hind və Ərəb ədəbiyyatlarına təsir göstərmişdir. Məsələn:

• Nizami Gəncəvinin “Leyli və Məcnun”u İran ədəbiyyatından ilhamlanmışdır.

• Osmanlı saray ədəbiyyatında Fars şairləri nümunə kimi götürülmüşdür.

Həmçinin bax

• İran mədəniyyəti
• İran folkloru