IV Məhəmməd nutsal
| IV Məhəmməd nutsal | |
|---|---|
| avar. Мухӏаммад-нуцал | |
 | |
| 1750 – 1774 | |
| Əvvəlki | I Mahmud-xan |
| Sonrakı | IV Ümmə xan |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 1730-31 |
| Doğum yeri | Xunzax, Dağıstan |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri | Şamaxı |
| Atası | IV Ümmə xan |
| Uşaqları | |
| Dini | Sünni İslam |
IV Məhəmməd nutsal həmçinin Nursal-bəy[1][2][3][4][5], Mersel-xan[5], ləqəbi Cəsarətli (1730 və ya 1731, Xunzax — 1774, Şamaxı) — 1735-1774-cü illərdə Avar xanlığının hökmdarı, Nutsal sülaləsindən olan V Ümmə xanın atası.
Avar Nutsalların nümayəndəsi olaraq Məhəmməd 5 yaşında taxta çıxır. Qardaşı Məhəmməd Mirzə ilə birlikdə hökmranlıq eedir, ancaq xanlıqda əsl hakimiyyət Məhəmməd nutsalın əlində idi. Başqa bir versiyaya görə 1744-cü ilə qədər hökmranlıq edən II Nutsal-xan olur və ondan sonra I Mahmud-xan olur[6]. Məhəmməd-nutsalın əsas uğurlarından biri də Avar xanlığının ətrafında Avar torpaqlarının birləşməsi olur. Məhəmməd nutsal Nadir şah qoşunlarının məğlub edilməsində mühüm rol oynayır, o da tez-tez basqınları ilə Gürcüstanı narahat edirdi. 1772-ci ildə Məhəmməd-nutsal Azərbaycan xanları arasındakı qarşıdurmaya müdaxilə edir və nəticədə döyüşlərin birindən sonra danışıqlar zamanı öldürülür.
Erkən illər[redaktə | mənbəni redaktə et]
Məhəmməd-nutsal 1730 və ya 1731 -ci ildə Xunzaxda anadan olmuşdur. Anonim bir müəllifin 19-cu əsrin birinci yarısında yaddaqalan qeydlərdə yazdığı kimi, "Məhəmməd Nutsal Ümmə xandan doğulub". Xunzax əfsanələrinə görə, bu Məhəmməd-nutsal, Duqru-Nutsalın oğlu Bulaç ləqəbli Ümmə-xanın oğlu idi. Yazılı mənbələrə və adı çəkilən əfsanələrə əsaslanaraq, IV Məhəmməd-nutsalın II Duqri-nutsalın oğlu Bulaçın oğlu Ümmə-xanın oğlu olduğu ehtimalını irəli sürmək olar.
1735 -ci ildə IV Ümmə-xan Tarku şamxallığına qarşı yürüşdə ölümcül yaralanır və bir müddət sonra yaralardan ölür.
Ailəsi[redaktə | mənbəni redaktə et]
1741 -ci ildə torpaqlarını işğal edən Nadir şahın qoşunlarından qaçan Kaytaq Utsmilər ailəsinin üzvləri Xunzaxda gizlənirdilər. Avar və Qaytaq hakim ailələri arasında isti münasibətlər yaranır. Nəticədə Məhəmməd-nutsal ilə Bahu - Qaytaq utsmisi Əhməd xanın oğlu Xait Məhəmmədin qızı ilə evlənmişdir. Məhəmməd-nutsal da öz növbəsində bacısı Bahu-Mesedanı Utsmi Əmirxəmzənin oğluna verir.
Xarici siyasət[redaktə | mənbəni redaktə et]
İranla müharibə[redaktə | mənbəni redaktə et]
Beləliklə 1741-ci ilin sentyabr ayında xanın qoşunları Aymaq dərəsindəki 20 minlik Şah dəstəsini məğlub edir, bundan sonra Nutsal Andalala gedir və nəhayət farsları Avaristandan qovur.
Kaxetiya ilə müharibə[redaktə | mənbəni redaktə et]
1751-ci ildə Dağıstan feodallarının və Şəki-Şirvanın birləşmiş ordusu gürcü qoşunlarını məğlub edir. Bu II Teymuraz və II İraklinin ilk ciddi məğlubiyyəti olur. P. Butkovun yazdığına görə 1752-1753-cü illərdə Avar Mersel-Xan ləzgilərin ordusu ilə birlikdə Gürcüstana gəlir və Mçadis-Jvari qalasını mühasirəyə alır. Onunla ilk döyüşdə Çar Teymuraz ləzgiləri məğlub edir və qovur, lakin o zaman Qartiskarda toplaşan ləzgilər Gürcüstana hücumlarını dayandırmır. Çar İrakli onların yolunu kəsir və hamısını məhv edir[7].
Gürcü mənbələrindən alınan məlumatlara görə, 1754-cü ildə Kaxetiya kralı II İrakli Mchadi-Jvari döyüşündə müəyyən bir Nursal-bəyin başçılıq etdiyi Gürcüstana hücum edən dağıstanlıları məğlub edir. Böyük bir ordusu olan bu Xunzax hökmdarı Gürcüstana hücum edir, Kaxetiyanı keçir. Yolundakı hər şeyi qarət və məhv edirdi. Mchadis-Jvari qalasını mühasirəyə alırlar. Bu qalanın divarlarında şiddətli döyüş gedir. Ağır itkilər verən avarlar geri çəkilməyə məcbur olur. Lakin Xunzax hökmdarı üzərində böyük qələbənin sevinci davamlı kiçik basqınlar kölgədə qoyur. 1756-1760-cı illərdə Kaxetiya və Kartliyada avar və lak feodallarının bir neçə basqını olur.
Fətəli Xanla müharibə[redaktə | mənbəni redaktə et]
Eyni zamanda Quba xanlığı Şirvanda güclənməyə başlayır. 1765-ci ildə Fətəli Xan Dərbəndi, 1768 -ci ildə Şamaxanı ələ keçirir. Şamaxı hökmdarı Ağası xan Qarabağa qaçır və burada bir dəstə toplayır. Fətəli xanın güclənməsini istəməyən Şəki xanı Hüseyn xanı və Məhəmməd-nutsalı öz tərəfinə çəkir. Nutsal qardaşı Məhəmməd Mirzə və oğlu Bulaçın başçılıq etdiyi silahlı dəstə göndərir. Bir tərəfdən Hüseyn Xan, Ağasi Xan və Avar Nutsalları ilə digər tərəfdən Fətəli Xan arasında gedən döyüşdə birincilər məğlub olur, Məhəmməd Mirzə və oğlu Bulaç öldürülür, Hüseyn Xan Şəkiyə qaçır.
P. Butkov "Qafqazın Yeni Tarixi üçün Materiallar" əsərində Gürcüstan kralı II İrakli və Fətəli-Xanın müttəfiq olduğunu və 1773-cü ilin payızında onlara qarçı Nursal-Bəyin (Mersel-Xan) ordu topladığını yazır. Onlar əsasən çox sayda ləzgi əsgərinin köməyi ilə Kizika hücum edir. Ancaq onlar Şahzadə Revaz Andronikov tərəfindən məğlub edilir və Nursal-Bey yalnız qaçmaqla canını qurtarır.
1774-cü ildə Məhəmməd Nutsal özü Fətəli xana qarşı çıxır və Şamaxı xanı Ağası xanla birlikdə Şamaxanı ələ keçirməyi bacarır. Lakin çox keçmədən Bakı xanı II Mirzə Məhəmməd xanın dəstəsinin başçılığı Şamaxıya ordu göndərilir, Üstəlik Fətəli xan Şirvana hücuma keçir və "bir çox dargin xalqları" köməyə gəlir. Avar Nutsal və Ağası Xan Fətəli xana doğru hərəkət edərək onunla döyüşür. Ağası xanın ordusu məğlub olur və qaçır, ancaq avarlar döyüşü davam etdirmək qərarına gəlir. Şamaxa şəhərinin üstündə möhkəm bir mövqe tutur və "silahlı olaraq düşmənə heç nə qoymadan ölməyə" qərar verdilər. Bunun üçün Ağası Xandan hədiyyə olaraq alınan bütün mülklərini - mallarını, atlarını məhv etdilər. "Avarların - Qafqaz dağlarının bu cəsur övladlarının belə qətiyyətli olduğunu görən" Kuba xanı onunla danışıqlara başlayır. Fətəli xan təhlükəsizliyi vəd edərək, IV Məhəmməd nutsalı düşərgəsinə dəvət edir. Burada danışıqlar zamanı o, akuşalılar tərəfindən öldürülür.
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ "Магомедов М. История аварцев". 2012-07-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-10-02.
- ↑ Akhzakov, Alikhadji. Dagestanskiĭ filial Akademii nauk SSSR, In-t istorii, i︠a︡zyka, i literatury im. G. T︠S︡adasy, 1968, p. 37.
- ↑ Macharadze, Valerian. Posol’stvo Teĭmuraza II V Rossii͡u, 1960. p. 152.
- ↑ "Книга: История Грузии (с древнейших времен до наших дней)". 2021-11-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-10-02.
- ↑ 1 2 "Arxivlənmiş surət". 2021-10-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-10-02.
- ↑ "Государственные деятели - Авария". 2021-10-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-10-02.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-01-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-10-02.