Konqo çayı

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Konqo çayı
Congo / Le fleuve Zaïre
Ölkə  Konqo Demokratik Respublikası
Keçdiyi ərazilər Anqola,
Burundi,
Kamerun,
MAR,
KDR,
Qabon,
KR,
Ruanda,
Tanzaniya,
Zambiya
Mənbəyi Şaba yaylası
 • Yüksəkliyi 1590 m
Mənsəbi Atlantik okeanı
 • Yüksəkliyi 0 m
Uzunluğu 4700 km
Meyilliyi 0,36 m/km
Su sərfi 41.800 m³/san
Su hövzəsi Atlantik okeanı
Hövzəsinin sahəsi 3.680.000 km²
Qolu zair
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Konqo çayı və ya Zair çayı — Mərkəzi Afrikanın Ekvator bölgəsində, 4370 km uzunluğunda bir çaydır. Uzunluğu 4370 km-dir. Dənizə, saniyədə 80000 kubmetr su axıdar. Zair ilə şimal və şərqdəki qonşuları arasında sərhəd çəkən Konqo çayı, dərhal bütün qollarını Zairdən alır. Bir dövr Zair Çayı olaraq da adlandırılmışdır. Orta Qərbi Afrikanın ən uzun çayıdır. Dünyanın ən uzun 8 çayından biridir. Ekvator xəttini iki dəfə kəsir.[1] Dünyada yeganə çaydır ki, ekvatoru iki dəfə kəsir. Adı

Haqqında

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Konqo adı bir vaxtlar çayın cənub sahilində yerləşən Konqo Krallığından yaranıb. Krallıq öz növbəsində 17-ci əsrdə "Esikonqo" kimi tanınan yerli Bantu Konqo xalqının adını aldı. Konqo Krallığının cənubunda 1535-ci ildə xatırlanan oxşar adlandırılmış Kakonqo krallığı yerləşir. Abraham Ortelius 1564-cü il tarixli dünya xəritəsində "Manikonqo"nu çayın ağzındakı şəhər kimi qeyd etmişdir. Konqodakı qəbilə adları, ehtimal ki, bir sözdən irəli gəlir. ictimai toplantı və ya qəbilə məclisi üçün. Konqo xalqının müasir adı və ya Bakonqo 20-ci əsrin əvvəllərində təqdim edilmişdir.

Zaire adı nzere ("çay"), nzadi o nzere ("çayları udan çay") sözünün kəsilməsi olan Kikonqo sözünün Portuqal dilində uyğunlaşdırılmasındandır. Çay 16-17-ci əsrlərdə Zaire kimi tanınırdı; Konqo 18-ci əsrdə ingilis dilində tədricən Zairi əvəz etmiş kimi görünür və Konqo 19-cu əsr ədəbiyyatında üstünlük verilən ingilis adıdır, baxmayaraq ki, sakinlər tərəfindən istifadə edilən ad kimi Zahir və ya Zairə istinadlar ümumi olaraq qalır. Konqo Demokratik Respublikası və Konqo Respublikası, 1960-cı ildə Belçika Konqosundan müstəqillik qazanmış əvvəlki Konqo Respublikası kimi onun adını daşıyır. 1971-1997-ci illərdə Zair Respublikası da fransız və portuqal dillərində çayın adı ilə adlandırılmışdır.

Hövzə və axıntısı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Konqonun drenaj hövzəsi 4.014.500 km2 (1.550.000 sq mi) ərazini əhatə edir ki, bu da demək olar ki, Avropa İttifaqının ərazisinə bərabərdir. Konqonun ağzında axıdılması 23.000 ilə 75.000 m3/s (810.000 - 2.650.000 cuft/s), orta hesabla 41.000 m3/s (1.400.000 kub fut/s) arasında dəyişir. Çay hər il Atlantik okeanına 86 milyon ton asılmış çöküntü və əlavə 6% yataq yükü daşıyır.

Çay və onun qolları Cənubi Amerikadakı Amazon tropik meşələrindən sonra dünyanın ikinci ən böyük yağış meşəsi olan Konqo tropik meşəsindən keçir. Çayın həm də Amazondan sonra dünyada ikinci ən böyük axını var; Amazondan sonra istənilən çayın ikinci ən böyük drenaj hövzəsi; və dünyanın ən dərin çaylarından biridir, dərinliyi 220 m-dən (720 fut) çoxdur. Drenaj hövzəsi Ekvatorun həm şimal, həm də cənubunu əhatə etdiyi üçün onun axını sabitdir, çünki çayın hər zaman ən azı bir hissəsində yağışlı mövsüm olur.

Konqonun mənbələri Şərqi Afrika Riftinin yüksəkliklərində və dağlarında, həmçinin Lualaba çayını qidalandıran Tanqanika və Mveru göllərindədir, sonra isə Boyoma şəlaləsinin altında Konqoya çevrilir. Zambiyadakı Çambeşi çayı, Nil çayında olduğu kimi, dünyada ən uzun qolundan istifadə etmək üçün qəbul edilmiş təcrübəyə uyğun olaraq ümumiyyətlə Konqonun mənbəyi kimi qəbul edilir.

Konqo ümumiyyətlə Boyoma şəlaləsinin altındakı Kisanqanidən şimal-qərbə doğru axır, sonra tədricən cənub-qərbə doğru əyilir, Mbandakadan keçərək Ubangi çayı ilə birləşir və Malebo hovuzuna (Stenli hovuzu) axır. Kinşasa (keçmiş Léopoldville) və Brazzaville, Matadi və Boma tərəfindən axan dərin kanyonlardakı (birlikdə Livinqston şəlaləsi kimi tanınır) bir sıra kataraktalardan çayın daraldığı və aşağı düşdüyü Hovuzdakı çayın əks tərəflərindədir və Muanda dənizi.

Aşağı Konqo böyük çayın "aşağı" hissələrini təşkil edir; bu çayın Atlantik sahilindəki çayın mənsəbindən Brazzavil və Kinşasa əkiz paytaxtlarına qədər olan hissəsidir. Çayın bu hissəsində, həm sol, həm də cənub tərəfdə iki əhəmiyyətli qolu var. Kwilu çayı Anqola sərhədi yaxınlığındakı təpələrdən başlayır və Matadidən təxminən 100 km yuxarıda Konqoya daxil olur. Digəri, Anqolanın Uíge əyalətindən şimala doğru axan İnkisi çayıdır ki, Zonqoda Konqo ilə birləşməyə qədər əkiz paytaxtlardan təxminən 80 km aşağı axar. Çoxlu sayda sürətli axınlar, xüsusən də Livinqston şəlaləsi səbəbindən çayın bu hissəsi davamlı olaraq çay gəmiləri tərəfindən idarə edilmir.

Drenaj hövzəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Konqo hövzəsi on ölkəni əhatə edir və Afrikanın təxminən 13%-ni təşkil edir. Konqo hövzəsindəki ən yüksək nöqtə dəniz səviyyəsindən təxminən 4,340 m (14,240 fut) yüksəklikdə olan Ruvenzori dağlarındadır.[2]

Country Area

(km2)

(%)
Angola  Anqola 305,760 8.2
Burundi  Burundi 18,728 0.51
Cameroon  Kamerun 85,300 2.3
Central African Republic  Mərkəzi Afrika Respublikası 402,000 10.8
Democratic Republic of the Congo  Konqo Demokratik Respublikası 2,307,800 62.15
Gabon  Qabon 1,146 0.03
Republic of the Congo  Konqo Respublikası 248,400 6.7
Rwanda  Ruanda 382 0.01
Tanzania  Tanzaniya 166,800 4.5
Zambia  Zambiya 176,600 4.8
For the Congo basin 3,712,316 100.0

The most important hydrological stations along the Congo river are:[2]

Station River

kilometer

(rkm)

Altitude

(m)

Basin size

(km2)

Multiannual

average

discharge

Start

year

(m3/s)
Lower Congo
Banana 0 0 3,730,740 1915 41,400
Inga 188 78 1959 41,100
Kinshasa,

Brazzaville

498 269 3,659,900 1902 40,500
Middle Congo
Mossaka 898 289 2,490,000
Mbandaka 1,157 303 1,683,800 1907 19,000
Yangambi 2,133 371 1,069,100 1907 8,358
Kisangani 2,240 380 974,330 1907 7,079
Upper Congo

(Lualaba)

Boyoma Falls 2,310 400 1907 6,550
Ubundu 2,390 418 1907 6,378
Kindu 2,705 448 810,440 1912 2,213
Ankoro 3,455 556 171,000 1935 901
Bukama 3,695 567 63,090 1933 322


Əsasan Konqo Demokratik Respublikasında, Afrikanın ən dərin və ən uzunundan biri (2-ci yer). 1482-ci ildə portuqallı dənizçi Dioqu Kan ilə açılıb. Yalnız böyük çaydır, hansı ki ekvatoru iki dəfə kəsişmə edir.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "Ən uzun çaylar". 2015-03-21 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-02-19.
  2. ↑ 1 2 "Congo-HYCOS". 2023-04-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-04-15.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Vikianbarda Konqo çayı ilə əlaqəli mediafayllar var.
 Çay ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Konqo_çayı&oldid=7520269"