Men adası

Vikipediya, azad ensiklopediya
Jump to navigation Jump to search
ing. Isle of Man
men Ellan Vannin
Men adası
Men adası gerbi
Gerb
Şüarı: lat. Quocunque Jeceris Stabit
(Necə atsan da, dayanacaq)
Himni: O Land of Our Birth
Men adası xəritədə yeri
Paytaxtı
və ən böyük şəhəri		Duqlas - 26 min nəfər (2009-cu il)
Rəsmi dilləriingilis dili, men dili
İdarəetmə formasıBritaniyanın taxt-tac ərazisi
Parlamentli respublika
Konstitusiyalı monarxiya
• Men adasının lordu
III Çarls
• Men adasının leytenant qubernatoru
Adam Vud [IV.2011~ ]
• 
1765
Ərazisi
• Ümumi
572
Əhalisi
• 2015 təxmini
87 min
• 2011 siyahıya alma
83 314[1]
• Sıxlıq
150/km2 (388.5/kv. mil)
ÜDM (AQP)təxmini
• Ümumi
4 076 million
• Adam başına
53 800
ValyutasıFunt sterlinq (GBP)
Saat qurşağı+0
Telefon kodu+44.
+44-1624
(şəhər xətti) rayonlarının kodu
+44-7524, +44-7624, +44-7924
(mobil)
ISO 3166 koduIM
İnternet domeni.im

Men adası (ing. Isle of Man [aɪl ɒv mæn], men Ellan Vannin [ˈɛlʲən ˈvanɪn]) — Britaniyanın taxt-tac ərazisi. İngiltərə, İrlandiya, Şotlandiya və Uelsdən təxminən eyni məsafədə İrland dənizində yerləşir. Men adasında dünyanın ən qədim parlamentlərindən biri mövcuddur (Tinvald) — 979-cu ildən.

1973-cü ildə Birləşmiş Krallıq (Böyük Britaniya) Cəbəli-Tariq ilə birlikdə Aİ-yə üzv oldu[2]. Men adası, Cersi adası və Gernsi Aİ-yə qoşulmadı.

Men adasının simvolu — triskelion — bir nöqtədən qaçan üç ayaq. Triskelion, adanın şüarında əks olunan sabitliyi simvollaşdırır. Adanın bayrağı və gerbində də təsvir edilmişdir.

Adın etimologiyası[redaktə | mənbəni redaktə et]

Adanın adının dəqiq etimologiyası məlum deyil. Manksda ada Ellan Vannin adlanırdı (ellan sözü "ada" deməkdir). Menq adının ən qədim məlum forması Manu və ya Manadır.[3] Yuli Sezar Kalik müharibəsi haqqında qeydlərində Mona adı alda İnsan tınadasını (Britaniya və İrlandiya arasında yerləşən ada) xatırladır.[4]

Tarix[redaktə | mənbəni redaktə et]

Men adasının tarixini üç əsas dövrə bölmək olar — Kelt dövrü, Skandinaviya dövrü (Vikinqlər dövrü) və Britaniya dövrü.

Erkən tarix[redaktə | mənbəni redaktə et]

Men adası təxminən 8500 il əvvəl (Mezolit dövrü), buzlaqların əriməsi nəticəsində Böyük Britaniya ilə birləşdirən istmusun su altında qaldığı zaman (eyni zamanda, əvvəllər Avrasiya ilə əlaqə saxlayan Böyük Britaniyanın özüdə ada olmuşdur) yaranmışdır. Men adası ilə Böyük Britaniya arasındakı istmusun dəqiq yeri hələ də məlum deyil.[5]

Kelt dövrü[redaktə | mənbəni redaktə et]

Neolit dövrünə aid ​​meqalit tikililəri adanın erkən məskunlaşmasından xəbər verir. Belə strukturlar, məsələn, Ramsey yaxınlığında mövcuddur.[6] İngiltərəni fəth edən romalılar Men adasına maraq göstərməmişlər və orada daimi koloniya qurmamışdılar, bunu adada Romaya aid az sayda artefaktın tapılması təsdiq edir.[7]

Əvvəllər Olster kralı Baetan mac Cairill-in VI-cı əsrdə adanı fəth etməyə çalışdığı iddia olunurdu, lakin indi tarixçilər salnamələrdə təsvir olunan hadisələrin əslində Firth of Klayd və Firth of Forthda (Şotlandiya) baş verdiyini təxmin edirlər. Men və Anqlesey adalarının Nortumbriya kralı — Edvin tərəfindən 616-cı ildə fəth edilməsi haqqında məlumatlar vardır. Amma bu məlumatlar doğru olsa belə, ingilislər o zaman adada möhkəmlənməyə və onun tarixinə təsir göstərməyə nail ola bilməmişdilər.

Xristianlığın qəbul edilməsi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Rəvayətə görə, xristianlıq Men adasına müqəddəs Patrik (İrlandiyanın himayədarı) tərəfindən gətirilmişdir. Hər bir bir halda, ada erkən xristianlığı qəbul etmişdir və ehtimallara görə, ada VI əsrin əvvəllərində vəftiz olunub. Missionerlər çox güman ki, irland olmuşdur.[8]

Fiziki-coğrafi xarakteristika[redaktə | mənbəni redaktə et]

Men adası İrlandiya dənizində Böyük Britaniya ilə İrlandiya arasında yerləşir; Uzunluğu təxminən 51 km, eni isə 13 ilə 25 km arasındadır. Adanın sahəsi 572 km²-dir.

Men adasının ən yüksək nöqtəsi Sneyfell dağıdır (621 m).

İnzibati ərazi bölgüsü[redaktə | mənbəni redaktə et]

Men adası 24 inzibati rayona (districts) bölünür.

İqtisadiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]

Adanın ən böyük bankı Isle of Man Bankıdır və adada 11 nümayəndəliyi var.

Ada Avropanın və dünyanın ən böyük ofşor mərkəzlərindən biridir.

1962-ci ildən 1965-ci ilə qədər ada dünyanın ən kiçik istehsal modeli olan Peel P50-ni istehsal edib.[9]

Adada quyruğu olmayan unikal pişik cinsi yetişdirilib.[10]

Əhali[redaktə | mənbəni redaktə et]

2016-cı il əhalinin siyahıya alınmasına görə, Men adasında 83,314 nəfər yaşayır, onlardan 27,938 nəfəri adanın paytaxtı Duqlasda yaşayır. Əhalinin sıxlığı hər km²-ə 147,72 nəfər təşkil edir.

Şəhərlər — Duqlas, Ramsi, Kasltaun, Pil.

Dil[redaktə | mənbəni redaktə et]

Men adasının rəsmi dilləri men dili və ingilis dilidir.

Men dili (Gaelg, [ɡilk], [ɡilɡ]) Goidel alt qrupuna aid olan Hind-Avropa dil ailəsinin Kelt dillərindən biridir və Şotlandiya Kelt dili ilə birlikdə onların şərq qolunu təşkil edir hansı ki eranın XII-XIII-cü əsrlərində irland dilindən ayrılmışdır.

Din[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əhalini 84,1 faizini xristianlar, 0.2 faizini müsəlmanlar və 0.2 faizini hindular təşkil edir.[11]


Nəqliyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]

Men adasının dəmiryolu nəqliyyatı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Men adası böyük nəqliyyat irsinə və Britaniya adalarında ən böyük dar dəmir yolu şəbəkəsinə malikdir. Bir neçə tarixi dəmir yolu və tramvay xətləri fəaliyyətdədir. Şəbəkənin əsas hissəsi 914 mm-dir, belə xətlərin ümumi uzunluğu təxminən 105 kilometrdir. Port Erin yaşayış məntəqəsində dəmir yolu muzeyi mövcuddur. Adanın cənubundakı buxarla işləyən dəmir yolu, şimaldakı elektrikləşdirilmiş xətt və tək bir dağın zirvəsinə gedən dağ xətti dövlətə məxsusdur və Adanın Turizm və İstirahət Departamentinin struktur bölməsi olan "Isle Of Man Railways" tərəfindən idarə olunur. Groudl Glen və Laksi-yə gedən xətlər özəldir.[8]

Men adasında aşağıdakı dəmir yolu xətləri vardır:

  • Men Adası Dəmiryolu, 1873-cü ildən, 3'0" (914 mm)
  • Duglas Atlı Tramvay, 1876-cı ildən, 3'0" (914 mm)
  • Snefell Dağ Dəmiryolu, 1895-ci ildən, 3'6" (1067 mm)
  • Manx Elektrik Dəmiryolu, 1893-cü ildən, 3'0" (914 mm)
  • Tarixi Groudl Glen Dəmiryolu, 1896-cı ildən, 2'0" (610 mm)
  • 1877-ci ildən Laksi Tarixi Sənaye Dəmir Yolu (Great Laxey Mine Railway), 19" (550 mm)[8]

Siyasət[redaktə | mənbəni redaktə et]

Baxmayaraq ki, Men adası Böyük Britaniyanın asılı ərazisidir, o, Avropa İttifaqına rəsmən daxil deyil.

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ "2016 Isle of Man Census Report" (PDF). Isle of Man Government - Economic Affairs Division. 28 April 2020 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 22 January 2018.
  2. ↑ "European Communities Act 1972 — Акт Великобритании о Европейских сообществах 1972 года". 2009-05-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-02-17.
  3. ↑ The Isle of Man. A Social, Cultural and Political History. by R. H. Kinvig, p. 18. 1975. 3rd Edition. Liverpool University Press ISBN 0-85323-391-8
  4. ↑ . A Social, Cultural and Political History. by R. H. Kinvig pp. 18–19. 1975. 3rd Edition. Liverpool University Press ISBN 0-85323-391-8
  5. ↑ A New History of the Isle of Man Volume 1 — The Evolution of the Natural Landscape. edited by Richard Hiverrell and Geoffrey Thomas pp295–296 (1st Edition) (2006) Liverpool University Press ISBN 0-85323-587-2
  6. ↑ "Isle of Man Guide - EARLY HISTORICAL SITES, Cashtal yn Ard". www.iomguide.com. 2021-11-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-03-21.
  7. ↑ "Home - Manx National Heritage : Celebrating the Isle of Man's History". Manx National Heritage. 2012-08-03 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  8. ↑ 1 2 3 "Home - Manx National Heritage : Celebrating the Isle of Man's History". Manx National Heritage. 2012-08-02 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  9. ↑ "Самые нелепые автомобили - AUTOweek.ru". autoweek.ru. 2013-03-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-04-07.
  10. ↑ "Champion Manx Cats". 2013-06-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-06-25.
  11. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-09-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-09-17.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Men_adası&oldid=6920175"