Trabzon

Trabzon
	Şəhər
Trabzon
	Trabzon
	; Trabzonun Boztəpədən görünüşü
	41°00′18″ şm. e. 39°43′21″ ş. u.HGYO
Ölkə	Türkiyə
Tarixi və coğrafiyası
Sahəsi	4.662 km2 km²
Hündürlük	0 ± 1 m
Saat qurşağı	UTC+03:00;
Əhalisi
Əhalisi	807.903 nəfər
Rəqəmsal identifikatorlar
ISO kodu	TR-61
Telefon kodu	(+90) 462
Poçt indeksi	61000–61999
Avtomobil nömrəsi	61
	Rəsmi sayt
	Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Trabzon — Türkiyənin ərazisinin böyüklüyünə görə ən böyük iyirmi doqquzuncu şəhəridir. Sahəsi 4.662 km²-dir. Trabzon, Qara dəniz sahilləri ilə Ziqana dağları arasında yerləşən, olduqca zəngin təbiətə, rəngarəng adət-ənənələrə, əsrarəngiz mədəniyyətə malik bir şəhərdir. Övliya Çələbi bu şəhər haqqında demişdi:

Trabzona kiçik İstanbul desək yanılmarıq. O, İrəm bağları kimi bəzəkli, rəngarəng bir şəhərdir.

Trabzou hətta Şahzadələr şəhəri də adlandırırlar.^[1]

Etimologiyası

Yunan mifologiyasındakı Likaonun oğlu Trapezeusun Arkadiyadakı adaşına öz adını verdiyi bilindiyi üçün Qara dəniz sahilindəki Trabzonun da adını bu mifoloji qəhrəmandan aldığı və şəhərin adının yunan toponimika ənənəsindən qaynaqlandığı düşünülür^[2].
Övliya Çələbinin 2500 illik tarixi olan bu adı XVII əsrdə türk xalq etimologiyasından qaynaqlanan “Tuğra-bozan” ifadəsi ilə izah etmək cəhdi bəzi dairələr tərəfindən ciddi qarşılanıb^[3].
Hamilton şəhərin görünüşünü şəhərin cənub-şərqində sıldırım yamaclarla yüksələn, lakin üstü düz olan Boztəpə ilə əlaqələndirib və qədim Trabzon sikkələri üzərində çəkilmiş “masa” rəsimlərinin dəstəyi ilə şəhərə görünüşünə görə yunanca Trapezus, “masa” mənasını verən adının verildiyini iddia edib^[4].
Özhan Öztürk, lazların əcdadları olan Kolxidadan və Qafqazdan gətirilən qulların Yunan materikinə daşındığı liman şəhəri Trabzonun adının qədim yunan mətnlərində “qulların satıldığı düz platforma” (Aristo. Fr. 874) mənasını verən Trapez sözünün metaforik şəkildə işlədilməsi ilə bağlı ola biləcəyini iddia edərkən^[5], şəhərin Bijışkyanın xatırlatdığı digər adı olan Ozinis-in^[6] də laz dilində “Düzən” mənasını verdiyini qeyd etmişdir^[7].

Şəhər tarix boyu Osmanlıda mövcud olmuşdur: طربزون, Qədim Yunanca: Τραπεζοῦς, Latınca: Trapezus, Ermənicə: Տրապիզոնի, Genuya: Trabisonda, Pontik Yunanca: Ττεζ Trapezounta və Laz: T'rapuzani və ya T'amtra^[8]^[9] adlanır.

Tarixi

Bölgədə müxtəlif dövrlərdə aparılan arxeoloji qazıntılar və səth skanları zamanı yonma daş dövrünə (Aşağı Paleolit dövrünə) aid Aşel və Mustye tip (əl baltaları, kazıyıcılar, lopa alətlər), Orta Daş dövrünə (Mezolit) aid mağaralar və Xalkolitə aid yaşayış izləri aşkar edilmişdir. Het mənbələri Tunc dövründə Qara dəniz sahillərində donuz yetişdirən və çətənə becərən Kaskalar adlı döyüşçü xalqın olduğunu bildirir^[10].

Antik dövr

Yevseviyə görə şəhərin yaranma tarixi eramızdan əvvəl 756-dır, lakin bu iddia Trabzonu İstanbuldan, Romadan, hətta ümumi rəyə görə Trabzonun və digər Şərqi Qara dəniz bölgəsinin müstəmləkəçiliyini həyata keçirən Sinopdan da köhnə bir şəhər edir. Əgər bu doğrudursa, Sinoplular eramızdan əvvəl 630-cu ildən sonra mövcud olan bir şəhəri yenidən müstəmləkə etmiş olmalıdır.

Anabasisdəki “Pontos Euxenios sahilindəki bu şəhər lazların əcdadları olan Kolxida torpağında Sinopun koloniyasıdır” ifadəsi sonralar Arrian və Peripl tərəfindən də təsdiqlənmişdir^[11].

Trabzon şəhərindən ilk dəfə eramızdan əvvəl 400-cü ildə şəhəri görən Afinalı Ksenofon bəhs etmişdir^[12]. Rumların mərkəzində və ətraf kəndlərdə indiki lazların (Tzanlar) əcdadları olan kolxların məskunlaşdığı Trabzon qədim dövrlərdə və sonralar Ermənistanda və Euphrates (Fərat) bölgəsində istehsal olunan ticarət mallarının Ziqana aşırımı ilə mübadilə edildiyi, xarici ölkələrə satıldığı bir ixrac limanı idi. Pont imperatoru Mitridat Roma İmperatorluğu ilə apardığı bir sıra müharibələri uduzduqdan sonra Anadolu torpaqları ilə yanaşı Trabzon da Roma hakimiyyətinə keçdi.

Roma ve Bizans

Pompeylə mübarizədə Mitridata dəstək verməyən Trabzon, Roma dövründə azad şəhər statusu ilə mükafatlandırıldı^[13]. Şəhəri şəxsən ziyarət edən Arrian, Trabzonun Roma dövründə Cənubi Qara dənizin ən əhəmiyyətli liman şəhəri olduğunu bildirdi. Roma imperatoru Adrian dövründə bərpa edilən şəhər Trayan dövründə Pont Kapadokya vilayətinin paytaxtı oldu və şəhərdə yeni liman tikildi^[14]. Qallien dövründə german tayfası olan qotlar tərəfindən talan edilmiş^[15] və I Yustinian dövründə yenidən təmir edilsə də, şəhər əvvəlki şöhrətinə qayıda bilməyib. 6-cı əsrdə Bizansın Sasanilərlə müharibələri və 7-ci əsrdə ərəb basqınları nəticəsində şəhər yenidən əhəmiyyət qazanmışdır. Daha sonra yeni qurulan Xaldiya bölgəsinin əsas şəhəri oldu^[12]. İstanbulun latınlar tərəfindən işğalı zamanı Komninlər sülaləsi tərəfindən 1204-cü ildə qurulan Trabzon imperiyasının paytaxtı oldu^[16].

Trabzon İmparatorluğu

Komnenos sülaləsindən olan Aleksios latın işğalı səbəbiylə Trabzona gələrək bibisi gürcü kraliçası Tamarın dəstəyi ilə özünü Roma imperatoru elan etsə də, Qərb, xüsusilə Vatikan, Trabzon imperatorunu aşağılamış və onu “Laz hökmdarı” kimi qələmə vermişdi.

Trabzon imperatorları ilkin olaraq digər Bizans (Şərqi Roma) imperatorları kimi Latın işğalının sona çatması və Konstantinopolda qanuni hakimiyyətin bərpası ilə birlikdə ikibaşlı (aetos) fiqurundan simvol kimi istifadə etsələr də, onlar bu gün Traphigaato, Sophiagia sıralarında relyefinə rast gəlinən təkbaşlı qartal simvoluna üstünlük vermişlər.

Genuyalılarla venesiyalılar, monqollar və osmanlılar, hətta müxtəlif türkmənlər (Akqoyunlu tayfa federasiyasına mənsub) qəbilələri ilə balans siyasətini davam etdirərək varlığını qoruyub saxlaya bilən bu zəngin liman şəhəri 1461-ci ildə Fateh Sultan Mehmet tərəfindən, İstanbulun fəthindən səkkiz il sonra, dəniz və İtaliyanın müxtəlif koloniyaları ilə birlikdə ələ keçirildi. Krım, beləliklə İpək Yolunun strateji açarının Osmanlı hakimiyyəti altına girməsini təmin etdi.

Əhali

Şəhərin əhalisinin sayı 807.903 nəfərdir. Bu gün Trabzon Qara dəniz regionunda Samsun şəhərindən sonra ikinci ən böyük şəhər hesab olunur.

İllərə görə əhali: Trabzon
İl	1940	1950	1960	1970	1980	1990	2000	2010	2019
Əhali	390.733 ^[17]	420.279	532.999	659.120	731.045	795.849	975.137	763.714	807.903

Təhsil

Osmanlı İmperiyasının hakimiyyəti dövründə təhsil ocağı kimi fəaliyyət göstərən səkkiz mədrəsə, təhsil müddəti dörd il olan beş məktəb, bir ədəd peşə məktəbi mövcud idi. Müasir dövrdə Trabzonda 815 orta məktəb, 86 kollec və 2 ali təhsil müəssisəsi fəaliyyət göstərir. Bu ali təhsil müəssisələrindən biri Qara dəniz Texniki Universitetidir. Bu universitet 2 dekabr 1963-cü ildən etibarən fəaliyyət göstərir. Digər ali təhsil müəssisəsi isə Özəl Avrasiya Universitetidir. Bu universitet isə 2011-ci ildə fəaliyyətə başlamışdır. Trabzon, Qara dəniz bölgəsində yeganə şəhərdir ki, ərazisində iki böyük ali təhsil müəssisəsi fəaliyyət göstərir.^[18]

İqlim

Trabzon üçün aylıq orta temperatur

	Yan	Fev	Mar	Apr	May	İyn	İyl	Avq	Sen	Okt	Noy	Dek
Max. Temperatur (°C)	10,9	11,0	12,2	15,6	19,2	23,5	26,2	26,8	24,0	20,1	16,5	13,1	Ø	18,3
Min. Temperatur (°C)	4,7	4,4	5,6	8,8	13,0	17,2	20,1	20,6	17,5	13,6	9,8	6,7	Ø	11,8
Temperatur (°C)	7,5	7,4	8,5	11,9	16,0	20,4	23,2	23,5	20,4	16,5	12,7	9,6	Ø	14,8

Yağıntı (mm)	79,0	61,0	58,5	57,2	52,7	50,7	34,4	45,5	78,1	116,4	96,1	80,6	Σ	810,2

T
e
m
p
e
r
a
t
u
r

10,9

4,7

11,0

4,4

12,2

5,6

15,6

8,8

19,2

13,0

23,5

17,2

26,2

20,1

26,8

20,6

24,0

17,5

20,1

13,6

16,5

9,8

13,1

6,7

Yan

Fev

Mar

Apr

May

İyn

İyl

Avq

Sen

Okt

Noy

Dek

A t m o s f e r ç ö k ü n t ü s ü	79,0	61,0	58,5	57,2	52,7	50,7	34,4	45,5	78,1	116,4	96,1	80,6
	Yan	Fev	Mar	Apr	May	İyn	İyl	Avq	Sep	Okt	Noy	Dek

Mənbə: Türkiyə Meteorologiya Nazirliyi

Muzeylər

Trabzon Muzeyi
Ayasofya Muzeyi, Trabzon
Trabzon Ayasofya Muzeyi
Trabzon Atatürk Ev Muzeyi
Ağcaabad Ortaməhəllə Evləri Muzeyi
Şamil Əkinçi Muzeyi

Kütləvi informasiya vasitələri

Qəzetlər	Radio	Tv kanalları
Kuzey Ekspres	TRT Trabzon Radyosu	Trabzon TV
Karadeniz	Bayrak FM	Karadeniz TV
Karadeniz'de İlkhaber	Taka FM	Mavi Karadeniz TV
Karadeniz'de Günebakış	Kuzey FM	Kanal Trabzon
Taka	Radyo KTU	Zigana TV
Türksesi	Zigana Radyo	Kanal Mavi
Karadeniz'in Sesi	Radyo Aktif	Kuzey TV

Qardaş şəhərlər

Soçi, Rusiya (1993)^[19]^[20] Rizhao, Çin (1997)^[20] Çikaqo, Amerika Birləşmiş Ştatları (1998)^[20] Siqetvar, Macarıstan (1998)^[20] Batumi, Gürcüstan (2000)^[20]	Rəşt, İran (2000)^[20] Zəncan, İran (2001)^[20] Travnik, Bosniya və Herseqovina (2005)^[20] Qəhrəmanmaraş, Türkiyə (2006)^[20] Dortmund, Almaniya (2013)^[20]

Həmçinin bax

İstinadlar

↑ İnan, K., Trabzon'un Osmanlılar Tarafından Fethi. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 14, Sayfa: 71–83, Erzurum 2003/1.
↑ Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ'dan Günümüze Karadeniz'in Etnik ve Siyasi Tarihi Arxiv surəti 15 sentyabr 2012 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2012-09-15 at the Wayback Machine Genesis Yayınları. Ankara, 2011 s.548
↑ Şakir Şevket. Trabzon tarihi, 2001. s.47-49
↑ Özhan Öztürk. Karadeniz Ansiklopedik Sözlük. İstanbul, 2005. s. 1117
↑ Özhan Öztürk, Karadeniz Ansiklopedik Sözlük, 2005. s. 1117
↑ Bışıkyan. Pontus Traihi, Çivi Yayınları. 1998. s. 90
↑ Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ'dan Günümüze Karadeniz'in Etnik ve Siyasi Tarihi Arxiv surəti 15 sentyabr 2012 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2012-09-15 at the Wayback Machine Genesis Yayınları. Ankara, 2011 s.549
↑ Марр Н. Я. Из поездки в Турецкий Лазистан (Впечатления и наблюдения) p. 611
↑ İrfan ALEKSİVA & İsmail Avcı BUCAKLİŞİ, SVACOXO - Laz Yer Adları Sözlüğü, Kolkhis Laz Kültür Derneği Yayınları, 2009 İstanbul, S.315
↑ "Arxivlənmiş surət". 2015-10-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-06-11.
↑ Xenoph. Anab. IV. 8. 22; Arrian, Peripl. P. E. ss. 1, 3, 6; Scylax, s. 33; Öztürk, 2005. s. 1117
↑ ¹ ² . Ankara.
↑ Plinius. vi. 4; Öztürk. 2005. s. 1117
↑ Arrian, Peripl. P. E. s. 17; comp. Tac. Ann. xiii. 39, Hist. iii. 47; Pomp. Mela, i. 19; Öztürk. 2005. Karadeniz Ansiklopedisi Roma dönemi Arxiv surəti 17 noyabr 2007 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2007-11-17 at the Wayback Machine s. 1117
↑ Zosimus i. 33
↑ Chalcond. ix. s. 263
↑ "Türkiye İstatistik Kurumu". 2014-08-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-23.
↑ İçişleri Bakanlığı- İller İdaresi Genel Müdürlüğü
↑ Fallmerayer, Jakop Philipp (2011). Trabzon İmparatorluğunun Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
↑ ¹ ² ³ ⁴ ⁵ ⁶ ⁷ ⁸ ⁹ ¹⁰ "Trabzon Büyükşehir Belediyesi". 2020-01-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-23.

[1] İnan, K., Trabzon'un Osmanlılar Tarafından Fethi. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 14, Sayfa: 71–83, Erzurum 2003/1.

[2] Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ'dan Günümüze Karadeniz'in Etnik ve Siyasi Tarihi Arxiv surəti 15 sentyabr 2012 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2012-09-15 at the Wayback Machine Genesis Yayınları. Ankara, 2011 s.548

[3] Şakir Şevket. Trabzon tarihi, 2001. s.47-49

[4] Özhan Öztürk. Karadeniz Ansiklopedik Sözlük. İstanbul, 2005. s. 1117

[5] Özhan Öztürk, Karadeniz Ansiklopedik Sözlük, 2005. s. 1117

[6] Bışıkyan. Pontus Traihi, Çivi Yayınları. 1998. s. 90

[7] Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ'dan Günümüze Karadeniz'in Etnik ve Siyasi Tarihi Arxiv surəti 15 sentyabr 2012 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2012-09-15 at the Wayback Machine Genesis Yayınları. Ankara, 2011 s.549

[8] Марр Н. Я. Из поездки в Турецкий Лазистан (Впечатления и наблюдения) p. 611

[9] İrfan ALEKSİVA & İsmail Avcı BUCAKLİŞİ, SVACOXO - Laz Yer Adları Sözlüğü, Kolkhis Laz Kültür Derneği Yayınları, 2009 İstanbul, S.315

[10] "Arxivlənmiş surət". 2015-10-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-06-11.

[11] Xenoph. Anab. IV. 8. 22; Arrian, Peripl. P. E. ss. 1, 3, 6; Scylax, s. 33; Öztürk, 2005. s. 1117

[Trabzon_İmparatorluğunun_Tarihi-12] ¹ ² . Ankara.

[13] Plinius. vi. 4; Öztürk. 2005. s. 1117

[14] Arrian, Peripl. P. E. s. 17; comp. Tac. Ann. xiii. 39, Hist. iii. 47; Pomp. Mela, i. 19; Öztürk. 2005. Karadeniz Ansiklopedisi Roma dönemi Arxiv surəti 17 noyabr 2007 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2007-11-17 at the Wayback Machine s. 1117

[15] Zosimus i. 33

[16] Chalcond. ix. s. 263

[17] "Türkiye İstatistik Kurumu". 2014-08-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-23.

[18] İçişleri Bakanlığı- İller İdaresi Genel Müdürlüğü

[19] Fallmerayer, Jakop Philipp (2011). Trabzon İmparatorluğunun Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.

[:0-20] ¹ ² ³ ⁴ ⁵ ⁶ ⁷ ⁸ ⁹ ¹⁰ "Trabzon Büyükşehir Belediyesi". 2020-01-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-23.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

Trabzon ilçələri
İl mərkəzi	Trabzon
Bağlı ilçələr	Ağcaabad Araqlı Arsin Beşikdüzü Çarşıbaşı Çaykara Dərnəkbazarı Düzköy Hayrat Körpübaşı Maçka Of Ortahisar Sürmənə Şalbazarı Tonya Vəqfikəbir Yomra