Uyuk-Turan kitabələri
Uyuk-Turan kitabələri VIII-IX əsrlərə aid olduğu təxmin edilən və ehtimal ki, Yenisey Qırğız xaqanlığı dövründə yaradılmış kitabədir. Tuva Respublikasının Turan şəhəri ətrafında, Uyuk-Turan çayı vadisi yaxınlığındakı çöllərdə aşkar edilmişdir. Yenisey kitabələri kimi tanınan daha böyük kitabələr qrupunun bir hissəsi kimi tanınan kitabə qədim türk run yazısından istifadə edilməklə Orxon türkcəsində yazılmışdır.[1] Yenisey kitabələri vəfat etmiş dövlət xadimləri üçün ucaldılmış abidə daşları növüdür. Ümumiyyətlə, Göytürklər arasında mərhumun xatirəsinə abidə daşlarının ucaldılması ənənəsi geniş yayılmışdır.[2] Bununla belə, arxeoloq İvor Kormuşin, Göytürk xaqanlığından sonra da Uyğurlar arasında mühüm dövlət xadimləri üçün yazılı daşlarının qoyulması ənənəsinin davam etdiyini, buna görə də Uyuk-Turan kitabəsinin qədim dillərdə yazılan Orxon kitabələrindən sonrakı dövrə aid olduğunu ehtimal edir.[3] Abidənin özü maral daşı stelasıdır, təxminən e.ə. 1000-ci ildə ucaldılmışdır və onun üzərinə yazı sonradan, eramızın VIII-IX əsrlərində həkk edilmişdir.[4]
Kitabənin xüsusiyyətləri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Kitabə qəhvəyi rəngli əhəng daşından hazırlanmışdır və Uyuk çayına tökülən çaylardan biri olan Turan çayının sağ sahilində yerləşir. Daş 8 pilləlidir və hündürlüyü 5 pus (tarixi ölçü vahidi), eni 1 pus, qalınlığı 11 pusdur. Yazılar daşın hər iki tərəfindədir. Daşın şimal üzündə heyvan təsviri var. Kitabənin cənub hissəsində isə möhürlər nəzərə çarpır.[3]
Kitabənin məzmunu
[redaktə | mənbəni redaktə et]Ön tərəfin transkripsiyası
[redaktə | mənbəni redaktə et]1. quyda qunǰuyïm özdä oɣlïm ayït a äsizim a ayït a bökmädim adrïltïm äkinim qadašïm ayït a adrïltïm
2. altunlïɣ kešig belimtä bantïm täŋri elimkä bökmädim äsizim a ayït a
3. üčin külig tirig bän täŋri elimtä yämlig bän[5]
Arxa tərəfin transkripsiyası
[redaktə | mənbəni redaktə et]1. üč yetmiš yašïmqa adrïltïm ägük qatun yärimkä adrïltïm
2. täŋri elimkä qïzɣaqïm oɣlïm ... oɣlïm altï biŋ yuntïm
3. qanïm tölböri qara bodun külig qadašïm äsizim a ič äčim är öglär oɣlan är küdägülärim qïz kälinlärim bökmädim[5]
Ön tərəfin tərcüməsi
[redaktə | mənbəni redaktə et]1. Yoldaşım tənhada, oğlum çöldə deyir: yazıq, deyirlər: doymadım, ayrıldım. Əmilərim, qardaşım deyir: Ayrıldım.
2. Bağladım belimə qızıl saqqal, müqəddəs torpağım: Doymadım, yazıq mən,(dedilər).
3. Mən Üčin Külig Tirigəm. Mən... müqəddəs torpağımda.[1]
Arxa tərəfin tərcüməsi
[redaktə | mənbəni redaktə et]1. Altmış üç yaşımda ayrıldım. Əgük Xatun, yurdumdan ayrıldım.
2. Müqəddəs torpağım, qızım, oğlum... oğlum, altı min atım.
3. Xanım Tölböri, xalqım, Külig qardaşım, yazıq mən, ... oğlum, kürəkənim, qızım, gəlinlərim. Mən doymadım.[1]
Həmçinin bax
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Epiqrafika
- Kitabə
- Kültigin abidəsi
- Qırğız xanlığı
- Tuva Xalq Respublikası
- Orxon-Yenisey dili
- Orxon abidələri
- Orxon əlifbası
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ 1 2 3 "Yenisey Yazıtları". Sümbül Sokak. 2021-02-12. 2023-10-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26.05.2024.
- ↑ Kormuşin, I. V. "Eski Türk Mezar Yazıtları: Metinler ve İncelemeler". Journal of Old Turkic Studies. 2 (2): 147–153 (türk). Türk Dil Kurum Yayınları. 2018.
- ↑ 1 2 Kormoshin, Igor V. Kuzey Tuva Öğök-Turan vadisindeki Göktürk anıtlarının bazı özellikleri. TDK Belleten .
- ↑ Hnila, Pavol. Deer stones, not dragon stones: "vishapoids" of North Caucasus and Mongolia reconsidered. NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF ARMENI. 2015. p. 216.
- ↑ 1 2 "Uyuk Turan - A Database of Turkic Runiform Inscriptions". www.runiform.lingfil.uu.se. 2023-08-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26.05.2024.