Orxon əlifbası

Qədim türk əlifbası
Yazı tipi	samit-sait
Dillər	Qədim türk dili
Yarandığı yer	Mərkəzi Asiya
Yaranma tarixi	VI əsr
Dövr	VIII-X əsrlər
Qohumluğu	Qədim Macar əlifbası
Unikod	U+10C00–U+10C4F
ISO 15924	Orkh, 175
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Kızıl şəhərində, üzərində Orxon əlifbası olan yazı

Orxon əlifbası (həmçinin Qədim Türk əlifbası, Orxon-Yenisey əlifbası, Göytürk əlifbası) — VIII-X əsrlər arasında istifadə olunmuş türk əlifbası. Əlifba 1889-cu ildə Nikolay Yadrintsev tərəfindən təşkil olunmuş ekspedisiya Orxon vadisində keçdiyi üçün belə adlandırılmışdır. Orxon abidələrindəki yazıların mətni ilk dəfə Vasili Radlov tərəfindən yayımlanmış və 1893-cü ildə Vilhelm Tomsen tərəfindən deşifr olunmuşdur.

Kökləri

Vilhelm Tomsen tərəfindən irəli sürülmüş və geniş olaraq qəbul olan fikir bu əlifbanın Arami əlifbasından törədiyidir. Tomsen həmçinin alternativ bir fikir olaraq bu əlifbanın Çin yazısından törəmiş ola biləcəyini irəli sürür.

Yazılı abidələri

200-ə yaxın yazılı abidə və bir miqdar əlyazma dövrümüzə gəlib çatmışdır. VII - X əsrlərə aid olan bu abidələr əsasən müasir Monqolustan, Cənubi Sibirdəki Yenisey hövzəsi, Altay dağları və Sintszyan bölgəsində yerləşir. Qazaxıstan Respublikası Mədəniyyət və İnformasiya Nazirliyinin Dil Komitəsinə əsasən Orxon bölgəsində 54, Yenisey bölgəsində 106, Talas bölgəsində 15, Altayda 78 belə epiqrafik abidə mövcuddur. Əlyazma nümunələri isə Qədim Uyğur dilində yazılmışdır. Irk Bitig bunlardan biridir.

Quruluşu

Qədim türk dili sinharmonik dil olduğu üçün qalın və incə saitlər ¹ və ² olaraq qeyd olunmuş hissələrə ayrılmışdır.

İstifadəsi			İşarəsi / (varsa) Yenisey variantı		Latın hərfləri ilə alternativləri və IPA yazılışı
Saitlər			/ 𐰁 𐰂		A		/a/, /e/
			/ 𐰄 𐰅		İ		/ɯ/, /i/, /j/
					O,U		/u/, /o/, /w/
			/ 𐰈		Ö,Ü		/ø/, /y/, /w/
Kar samitlər	Ahəng qanunu	(¹) — Qalın, (²) — İncə saitlər ilə	/ 𐰊	/𐰌	B¹ (ab)	/b/	B² (eb)	/b/
			/𐰒		D¹ (ad)	/d/	D² (ed)	/d/
			/𐰎	/𐰐	G¹ (ag)	/g/	G² (eg)	/g/
			/𐰟		L¹ (al)	/l/	L² (el)	/l/
				/𐰥	N¹ (an)	/n/	N² (en)	/n/
			/𐰻		R¹ (ar)	/r/	R² (er)	/r/
					S¹ (as)	/s/	S² (es)	/s/
			/𐱄	/𐱆	T¹ (at)	/t/	T² (et)	/t/
			/𐰗	/𐰙	Y¹ (ay)	/j/	Y² (ey)	/j/
		Təkcə (¹) — /q/ Təkcə (²) — /k/	/𐰵	/𐰛	K (ak)	/q/	K (ek)	/k/
		Bütün cingiltililər ilə	/𐰳		-Ç		/ʧ/
					-M		/m/
					-P		/p/
			/𐱂		-Ş		/ʃ/
			/𐰕		-Z		/z/
			/𐰮 𐰬		-NG (eñ)		/ŋ/
	Bitişik səslər	+ Cingiltili			İÇ, Çİ, Ç		/iʧ/, /ʧi/, /ʧ/
			/𐰷		IK, KI, K		/ɯq/, /qɯ/, /q/
			/ 𐰹	/𐰝	OK, KO, UK, KU, K	/oq/, /qo/, /uq/, /qu/, /q/	ÖK, KÖ, ÜK, KÜ, K	/øk/, /kø/, /yk/, /ky/, /k/
		+ Kar	/ 𐰩		-NÇ		/nʧ/
			/ 𐰫		-NY		/ɲ/
					-LT		/lt/, /ld/
			𐱇		-OT	-UT	/ot/	/ut/
			𐱈		-BAŞ		/baš/
			/ 𐰧		-NT		/nt/, /nd/
Söz ayırması					yoxdur
(-) — Sadəcə söz sonunda

Üzərində Orxon yazısı olan 5 manatlıq əsginas

Fontlarda

Windows 8 əməliyyat sistemindən etibarən Segoe UI Symbol fontunda Orxon əlifbasında yazmaq mümkündür.

Xarici keçidlər

• Orkhon Alphabet page from Omniglot
• glyph table Arxivləşdirilib 2007-09-27 at the Wayback Machine (kyrgyz.ru)
• list of inscriptions Arxivləşdirilib 2006-08-23 at the Wayback Machine (tonyukuk.net)
• Bilgitay Orxun Yazıçısı (An online converter for Latin alphabet based texts to Orhun Abece.)
• Göytürkcə Araşdırmaları (kokturukce.blogspot.com)
• Proposal for encoding the Old Turkic script in Unicode