Kodeks kumanikus

Kodeks kumanikus — XIV əsrdə xristian missionerlər tərəfindən toplanmış və hazırlanmış Kuman-qıpçaq dilində əsər.

Bu kitab XIV əsrin əvvəllərində italiyalı və alman missionerləri tərəfindən qıpçaq türklərinə məsihi dininin əsaslarını öyrətmək üçün hazırlanmışdır, əlyazması Venesiyada Santa Markos kitabxanasında saxlanılır. Əsər qıpçaq mətn və sözlərinin məcmuəsindən ibarətdir. Eyni zamanda qıpçaqların yaşayışı haqqında qiymətli məlumatlar verir. Kodeks Krımda yaradılmışdır və Qara dəniz çöllərinin qıpçaqları (Polovtsy, Kumanlar) ilə birbaşa əlaqəli olduğu üçün qıpçaq və oğuz ləhcələrinin tarixi üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən Krım tatar dilinin ən qədim abidəsi hesab olunur. Krım

Əsər haqqında

Kitab iki bölümdən ibarətdir ki, birincisi italyanlar, ikincisi isə almanlar tərəfindən hazırlanmışdır. I bölümdə latınca, farsca, kumanca (qıpçaqca) sözlük, qıpçaq dilinin qrammatik qaydaları, ictimai-iqtisadi həyata dair sözlər yer alır. Nümunə üçün bir neçə kəlmə: Tanrı- xuda, uçmaq- behişt, tamuq- cəhənnəm, quyaş- günəş, kun- gün, keçə- gecə, tandasabah, kurklu- görkəmli, kuvuz- xalça, akça- pul, boxovrik- buxarı, açkus- açar, olturuq- kürsü, otaçi- doktor, şiraçi- içki satan, itməkçi- çörəkçi, yalçı- fəhlə, sıqraq- poçt işçisi, xan və qanpadşah, bəg və ya bei- bəy, çiri başi- qoşun komandanı, yarquçi- vali və hakim, alpavut- əsgər, orda- ordu qərargahı, tolmaç- tərcüməçi, içi- qadın, qaravaş- kəniz.

İkinci dəftər qıpçaq-alman kəlmələri, qıpçaqca dua və tapmacalardan ibarətdir. Bu dəftərdə də birincidə olduğu kimi, türk qrammatikasından müxtəsər olaraq bəhs edilmişdir. Bu əsər latın hərflərilə yazıldığı üçün tələffüz baxımından da çox qiymətlidir. Əsərdə rast gəlinən aforizmlər, dualar, İncildən parçalar, qıpçaq dilində cümlə quruluşu, ifadə özəlliyi, obrazlar baxımından başqa önəm qazanır: Egər toz-topraq quyaştan minq-minq («nq»-sağır «nun» kimi oxunmalıdır – Ə.O.) qurla yarıq bolsa edi, hanuz Tenqrininq yarıxlığına körə qaranğıdır.

“Əgər toz-torpaq günəşdən min-min dəfə işıqlı olsa idi, Tanrı işığıyla müqayisədə yenə qaranlıq olardı”.

Tapmacalar

«Kodeks kumanikus»dakı tapmacalar türkoloqlar arasında uzun zaman ayrıca müzakirə mövzusu olmuş, bu gün də eynən davam etməkdədir. «Kodeks»dəki tapmacaların türkoloqlar tərəfindən fərqli yozulduğunu nəzərə alan görkəmli alim Abdulqədir İnan yazırdı: «Prof. Nemet (tanınmış macar türkoloqu – Ə.O.) qiymətli etüdünü «həqiqətdir ki, bunu – yəni «Kodeks kumanikus»u yazan rahib kuman dilini bizim hamımızdan daha yaxşı bilirdi» cümləsiylə bitirmişdir. Malov da Nemetin bu cümləsini eynən təkrarlamışdır. «Kodeks kumanikus» tapmacaları üzərində çalışacaq hər türkoloq bu sözlərin daima haqlı olacağı qənaətinə gələcəkdir. Çünki bu tapmacalar göstərir ki, «Kodeks kumanikus» müəllifi kumanların aşağı təbəqəsinə qədər enməyi bacarmış, yalnız tapmacalarda işlənən və dar bir mühitə məxsus sözləri belə anlamağa və təsbit etməyə müvəffəq olmuşdur».

• Tap, tap tamızık
• Tamadırğan tamızık
• Kölgəsi bar
• Köyedirğan tamızık.

(Ol köbelek)

I misra Azərbaycan tapmacalarında olduğu kimi: «Tap tapmaca» mənasına gəlir, II misradakı «tamızıq» – damcı, IV misradakı isə çıraq deməkdir:

• Tap, tap tapmaca
• Damcılayan damlacıq,
• Kölgəsi var –
• Alışacaq bir çıraq

(Cavab: O kəpənəkdir)

Başqa bir tapmacada yazılır:

• Biti, biti, bitidim, Yaz, yaz, mən yazdım,
• Beş ağacda bitidim. Beş ağaca mən yazdım.
• Könesuvum yuvurdum, Civə ilə yoğurdum
• Kök yibekim çırmadım. Göy ipəklə sarıdım.

(Ol qınaduq)

• Yaz, yaz mən yazdım
• Beş ağaca mən yazdım
• Civə ilə yoğurdum
• Göy ipəklə sarıdım

(Cavab: O xınadır)

Qeyd: Bu tapmacaya A.İnan belə bir izahat verir; «…Başqurt qadınları dırnaqlarına xına yaxarkən üzərinə yarpaq sararlar. Tapmacadakı «göy ipəyin» xına üzərinə sarılan yarpağa işarət olduğu dəqiqdir. Bu tapmacanın Anadolu variantı belədir:

• Yaşıl qoydum axşamdan,
• Qrmızı çıxdı sabahdan.
• Fındıq qədər yoğurdum
• On barmağımı verdim, doyurdum

Nümumə

Böyük Atamız deyir:

Kuman-qıpçaqca	Atamız kim köktesiñ. Alğışlı bolsun seniñ atıñ, kelsin seniñ xanlığıñ, bolsun seniñ tilemekiñ – neçik kim kökte, alay [da] yerde. Kündeki ötmegimizni bizge bugün bergil. Dağı yazuqlarımıznı bizge boşatqıl – neçik biz boşatırbız bizge yaman etkenlerge. Dağı yekniñ sınamaqına bizni quurmağıl. Basa barça yamandan bizni qutxarğıl. Amen!
Atamız kim köktesiñ. Alğışlı olsun seniñ adıñ, kelsin seniñ hanlığıñ, olsun seniñ tilemekiñ – neçik kim kökte, alay [da] yerde. Kündeki ötmegimizni bizge bugün bergil. Dağı yazuqlarımıznı bizge boşatqıl – neçik biz boşatırbız bizge yaman etkenlerge. Dağı yekniñ sınamaqına bizni quurmağıl. Basa barça yamandan bizni qutharğıl. Amin!	Azərbaycan Türkcəsi	Atamız ki, göydəsən. Alqışlı olsun sənin adın, gəlsin sənin xanlığın, olsun sənin diləyin – necə ki, göydə, elə (də) yerdə. Gündəlik çörəyimizi bizə bu gün ver. Daha yazıqlarımızı (günahlarımızı) bizə boşat – necə (ki) biz boşadarıq (bağışlarıq) bizə yaman (pislik) edənləri. Daha cinin (şeytanın) sınağına bizi qoyma. Bütün yamandan (pisliklərdən) bizi qurtar. Amin!
Qazax türkcəsi	Atamiz kim köktesin. Alğıstı bolsin seniñ atiñ, kelsin seniñ xandığıñ, bolsın seniñ tilegeniñ - qalai kim kokte, solai da jerde. Kündelikti nanimizdi bizge bugin ber. Tağı jazıqtarimizdi bizge bosat - qalai biz bosatarimiz bizge jaman etkenderge. Tağı jınnıñ (şaitannıñ) sınağına bizdi qaldırma. Barşa jamannan bizdi qutqar. Aumin! Atamiz kim köktesin. Algıstı bolsin seniń atiń, kelsin seniń handıgıń, bolsın seniń tilegeniń - kalay kim kokte, solay da jerde. Kündelikti nanimizdi bizge bugin ber. Tagı jazıktarimizdi bizge bosat - kalay biz bosatarimiz bizge jaman etkenderge. Tagı jınnıń (caitannıń) sınagına bizdi kaldırma. Barca jamannan bizdi kutkar. Aumin!
Türkiyə türkcəsi	Atamız ki göktesin. Alkışlı olsun senin adın, gelsin senin hanlığın, olsun senin dilemeğin – nice ki gökte, öyle (de) yerde. Gündelik ekmeğimizi bize bugün ver. Dahi yazıklarımızı (suçlarımızı) bize boşat – nice biz boşatırız (bağışlarız) bize yaman (kötülük) edenleri. Dahi şeytanın (yekin) sınamağına bizi koyurma. Tüm yamandan (kötülükten) bizi kurtar. Amin!
Başqırd türkcəsi	Атабыҙ, кем күктәһең! Ыҙығайып торһон атың, килһен һинең ҡанлығың, үтәлһен һинең теләмең - нисек күк өҫтөндә лә, алай ҙа Ер өҫтөндә. Көндәге икмәгебеҙҙе беҙгә бөгөнгә бирсе. Тағы яҙыҡтарыбыҙҙы беҙгә кисерсе - нисек беҙ кисерәбеҙ беҙгә яман иткәндәргә. Тағы ек һынауына беҙҙе ҡуймасы. Баҫа барса ямандан беҙҙе ҡотҡарсы. Әмен!

Həmçinin bax

• Qıpçaqlar
• Kumanlar
• Göytürk