İsim: Redaktələr arasındakı fərq
k AhmadovRovshan1989 tərəfindən edilmiş redaktələr geri qaytarılaraq 5.197.128.81 tərəfindən yaradılan sonuncu versiya bərpa olundu. Teq: Geri qaytarma |
Redaktənin izahı yoxdur |
||
Sətir 66: | Sətir 66: | ||
== Mürəkkəb adlar == |
== Mürəkkəb adlar == |
||
Birləşmələrlə ifadə olunan adlar '''mürəkkəb adlar''' hesab olunur. |
|||
* Ad və soyad |
* Ad və soyad |
16:54, 30 aprel 2020 tarixinə olan versiya
İsim — əşyanın adını bildirir. Kim ? nə ? hara? suallarına cavab verir. İsmin 6 halı var. Adlıq hal, yiyəlik hal, yönlük hal, təsirlik hal, yerlik hal, çıxışlıq hal. İsim hallanır, cəmlənir , mənsubiyyətə görə isimlər dəyişə bilir.
Konkret isimlər
Burada əşya dedikdə bütün konkret isimlər+kitab, torpaq, daş, qaşıq,duz və s.)
Mücərrəd isimlər (fikir, xəyal,pislik,borc məqsəd) varlıqlar nəzərdə tutulur. Lüğət tərkibindəki sözlərin çoxunu isimlər təşkil edir.
İsmin quruluşca növləri
Sadə isimlər
Sadə isimlər bir kökdən ibarət olur
- İsimlərin, eləcə də sadə isimlərin qrammatik şəkilçilər qəbul edərək dəyişməsi onların quruluşuna təsir etmir.
Düzəltmə isimlər
Düzəltmə isimlər söz düzəldici (leksik) şəkilçilər vasitəsi ilə düzəlir. İsim düzəldən şəkilçilər 4 cür olur.
İsimdən isim düzəldən | Feildən isim düzəldən | Sifətdən isim düzəldən | Saydan isim düzələn |
---|---|---|---|
çi4 | ış4 | lıq4 | lıq4
iq4 |
lik4 | ki4 | ||
ıstan4 | ıq4 | ||
ça2 | ıcı4 |
Mürəkkəb isimlər
Mürəkkəb isimlər iki və daha artıq sözün birləşməsindən əmələ gəlir. Mürəkkəb isimləri əmələ gətirən sözlər eyni nitq hissəsinə də, müxtəlif nitq hissələrinə də aid ola bilər. Bu cəhətdən, mürəkkəb isimlərin aşağıdakı növləri var:
Mürəkkəb isimlərin əmələ gəlməsi 3 cür olur:
- Heç bir köməkçi vasitə olmadan sözlər birləşərək mürəkkəb isim əmələ gətirir.
- Mürəkkəb ismin ikinci tərəfi mənsubiyyət şəkilçili olur.
- Aralarında ha, a, ə şəkilçiləri işlənməklə felin təkrarı ilə.
Mürəkkəb isimlər də sadə və düzəltmə isimlər kimi, bir söz (bir leksik vahid) olduğuna görə bir vurğuya malik olur. Mürəkkəb ismi əmələ gətirən sözlər birlikdə tələffüz olunur və bir yerdə yazılır.
Mürəkkəb adlar
Birləşmələrlə ifadə olunan adlar mürəkkəb adlar hesab olunur.
- Ad və soyad
- Ad və ata adı
- Ad və ləqəb
- Ad və onlarla yanaşı işlənən bəy, xan, mirzə və bu kimi digər sözlər.
Əşyaların adlandırma qaydasına görə isimlər iki cür olur.
Ümumi isimlər
Ümumi isimlər eyni cinsli əşyaların hamısına birlikdə verilən adlardır. Dünyada nəqədər müxtəlif ağac növü var. Ancaq bunların hamısında ümumi cəhət var, hamısı ağacdır. Ona görə ağac sözü bunlara verilən ümumi addır, ümumi isimdir.
Xüsusi isimlər
Eyni cinsli əşyaları bir-birindən fərqləndirmək üçün onlara verilən xüsusi adlara xüsusi isimlər deyilir. Xüsusi isimlərin də növləri də çoxdur. Onların bəziləri:
- İnsan adlarına aid xüsusi isimlər.
- Yer adlarına aid xüsusi isimlər.
- Əsər, mətbuat adlarına aid xüsusi isimlər.
- Su ilə əlaqədar xüsusi isimlər.
Xüsusi isimlər
Eyni cinsli əşyaları bir-birindən fərqləndirmək üçün onlara verilən xüsusi adlara xüsusi isimlər deyilir. Xüsusi isimlərin də növləri də çoxdur. Onların bəziləri:
- İnsan adlarına aid xüsusi isimlər.
- Yer adlarına aid xüsusi isimlər.
- Əsər, mətbuat adlarına aid xüsusi isimlər.
- Su ilə əlaqədar xüsusi isimlər.
İsimlərin baş hərflərinin yazılışı
- İşlənmə yerindən asılı olmayaraq, xüsusi isimlərin baş hərfləri həmişə böyük yazılır.
- Ümumi isimlərin baş hərfləri, bir qayda olaraq, kiçik yazılır.
- Ümumi isimlərin baş hərfləri aşağıdakı hallarda böyük yazılır:
a) Cümlənin əvvəlində.
b) Bir sıra mərkəzi idarə, təşkilat adlarında.
c) Şeir misralarının başlanğıc sözünün ilk hərfi.
d) Prezident adlarında
İsimlərin kəmiyyətə görə dəyişməsi
Azərbaycan dilində isimlər cəm şəkilçisi qəbul edərək cəmlənir. Şəkilçisi: -lar, -lər. Cəm şəkilçisi qəbul etməmiş isimlər təkdə, cəm şəkilçisi qəbul etmiş isimlər cəmdə hesab olunur. Təkdə olan isimlər əşyanın ümumi adıdır və qrammatik cəhətdən təkdə hesab olunur; cəmdə olan isimlər isə eyni əşyanın çoxluğunu bildirir.
Xüsusi isimlərin cəmlənməsi
Nitqdə bəzən xüsusi isimlər də cəm şəkilçisi ilə işlənir. Xüsusi isimlər cəmlənəndə də ilk hərfləri böyük yazılır: Xətailər, Vaqiflər.
Topluluq bildirən isimlər
İsimlərin bir qismi heç bir şəkilçi, heç bir köməkçi vasitələr olmadan topluluq bildirir. Topluluq bildirən isimlər təklik bildirən isimlərlə qarşı-qarşıya dayanır. Cəm isimlər və topluluq bildirən isimlər aşağıdakı cəhətlərdən fərqlənir:
- Cəm isimlər -lar, -lər şəkilçisi ilə formalaşır, topluluq bildirən isimlərin topluluq məzmunu onların öz daxilində olur.
- -lar, -lər şəkilçisi qəbul etmiş isimlər qrammatik cəhətdən cəmlənmiş isimlərdir, topluluq bildirən isimlər isə cəm isimlər deyil.
- Topluluq bildirən isimlərə də -lar, -lər şəkilçisi əlavə edib onları cəmləndirmək olur. Əgər topluluq bildirən isimlər cəm isimlərdən fərqlənməsəydi, onlara cəm şəkilçisi əlavə etmək olmazdı
.
İsimlərin mənsubiyyətə görə dəyişməsi
İsimlər mənsubiyyət şəkilçisi qəbul edərək şəxslərlə şəxslər arasında, şəxslərlə əşyalər arasında, əşyaların özləri arasında mənsubiyyət bildirir. Əşyanın kimə və nəyə məxsus olduğunu bildirmək üçün isimlərin sonuna artırılan şəkilçilər mənsubiyyət şəkilçiləridir.
Bəzən uşaqlar mənsubiyyətlə hal şəkilçisini qarışdırır.Mənsubiyyət şəkilçiləri əşyanın mənsub olduğunu bildirir.
Mənsubiyyət şəkilçilərini göstərən cədvəl
Şəxslər | Şəkilçilər |
---|---|
I şəxs tək | -ım, -im, -um, -üm, -m |
I şəxs cəm | -ımız, -imiz, -umuz, -ümüz, -mız, -miz, -muz, -müz |
II şəxs tək | -ın, -in, -un, -ün, -n |
II şəxs cəm | -ınız, -iniz, -unuz, -ünüz, -nız, -niz, -nuz, -nüz |
III şəxs | -ı, -i, -u, -ü, sı, si, su, sü |
- III şəxsin cəmini bildirən mənsubiyyət şəkilçisi yoxdur.
İsimlərin hallanması
İsim cümlədə hal şəkilçisi qəbul edərək dəyişir. Bu dəyişmə cümlədə sözlərin əlaqəsini təmin edir. İsmin belə dəyişməsinə onun hallanması deyilir. Azərbaycan dilində ismin altı halı var:
- Adlıq hal
- Yiyəlik hal
- Yönlük hal
- Təsirlik hal
- Yerlik hal
- Çıxışlıq hal
İsmin hallarını, şəkilçilərini, suallarını göstərən cədvəl
İsmin halları | İsmin hallarının şəkilçiləri | İsmin hallarının sualları |
---|---|---|
Adlıq hal | Kim? Nə? Hara? | |
Yiyəlik hal | -ın, -in, -un, -ün | Kimin? Nəyin? Haranın? |
Yönlük hal | -a, -ə | Kimə? Nəyə? Haraya? |
Təsirlik hal | -ı, -i, -u, -ü, | Kimi? Nəyi? Haranı? |
Yerlik hal | -da, -də | Kimdə? Nədə? Harada? |
Çıxışlıq hal | -dan, -dən, | Kimdən? Nədən? Haradan? |
Adlıq hal
Bu halda olan isimlər ancaq əşyanın adını bildirir, onun başqa əşyaya, hərəkətə münasibətini bildirmir. Cümlədə əsasən üç mövqedə işlənir:
- Mübtəda rolunda
- Xəbər rolunda
- Xitab rolunda
İsimlər lüğətlərdə ilkin formalarında yazılır; şərti olaraq onlar adlıq halda hesab olunur.
İsmi birləşmələr
Həm də ismi birləşmələr də mövcuddur.İsmi birləşmələr-əsas tərəfi(yəni birinci tərəfi) isim olan söz birləşmələrinə ismi birləşmələr deyilir.Məsələn:qələmin şəkili və s.
Həmçinin bax
Mənbə
6-7-ci sinif Azərbaycan dili dərsliyi.