Suahili dili: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
→‎top: tənzimləmə
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 24: Sətir 24:
}}
}}


'''Suahili''', '''kisuahili''' ({{dil-sw|Kiswahili}}) — [[Suahili (xalq)|Suahili xalqının]] danışdığı dil. Danışanların sayına görə ən böyük [[bantu dilləri]]ndən (150 milyon insan)<ref name="speakers"/> və Afrika qitəsinin ən əhəmiyyətli danışıq dillərindən biri. Millətlərarası ünsiyyət dili olan suahili Şərqi və Mərkəzi Afrikanın geniş ərazilərində, şərqdə Hind okeanı sahillərindən qərbdə Konqo Demokratik Respublikasının mərkəzi vilayətlərinə, şimalda Somalidən cənubda Mozambikə qədər yayılmışdır.
'''Suahili''' ({{Dil-sw|Kiswahili}}) — [[Şərqi Afrika]]da istifadə edilən bir dildir. [[Tanzaniya]], [[Keniya]], [[Uqanda]] və [[Afrika İttifaqı]]nda rəsmi dil olan suahili dili, hal-hazırda təxminən 80 milyon insan tərəfindən danışılmaqdadır.


Suahili Tanzaniyanın, Keniyanın və Uqandanın dövlət dilidir.
== Sözlər müqayisəsi ==
{| class="wikitable"
|-
! Azərbaycan dili!!Suahili dili !! Azərbaycan dili!!Suahili dili
|-
|masa||meza|| yoldaş|| rafiki
|-
|uşaq || toto || gecə ||usiku
|-
|dil ||luağa ||ölkə || nçi
|-
|çiçək ||ua || isti||moto
|-


Suahili Afrika Brliyinin işçi dili statusunu almış yeganə dildir (2004-cü ildən). O, həm də Şərqi Afrika Birliyinin rəsmi dilidir.
|}

Müasir suahili yazı üçün latın əlifbasını istifadə edir.

== Adlandırılması ==
''Kiswahili'' sözü ərəb dilindəki ''sāhil'' ساحل: ''sawāhil'' سواحل (sahil) sözünün cəm halıdır. ''wa-'' önşəkilçisi ilə birlikdə işləndiyində söz [[Suahili (xalq)|"sahil sakinləri"ni]], ''ki-'' önşəkilçisi ilə birlikdə işləndikdə isə (''Kiswahili'' — "sahil sakinlərinin dili") onların dilini bildirir.

== Təsnifatı ==
Suahili [[bantu dilləri]]ndən biridir. Cozef Qrinberqin [[Dillərin genetik təsnifatı|genetik təsnifatına]] görə bantu dilləri [[Nigero-konqolez dilləri|nigero-konqolez dil ailəsinin]] [[Benue-konqolez dilləri|benue-konqolez qrupuna]] daxildirlər.

M.Qasrinin [[Bantu dillərinin qeyri-genetik təsnifatı|daxili təsnifatına]] görə, suahili dili G42 qrupuna [[Bantoid]]/Cənubi/[[Dar bantu]]/Mərkəzi/G - daxildir.

== Linqvocoğrafiya ==

=== Sosiolinqvistik vəziyyət ===
[[Şəkil:Maeneo penye wasemaji wa Kiswahili.png|150 px|thumb|Suahilinn yayılma xəritəsi]]
Müxətlif məlumatlar görə suahili 2,5—5 milyon insanın ana dilidir. Bundan başqa 50—70 milyon insan ondan ikinci və ya üçüncü danışıq dili kimi istifadə edir.

Suahili [[Tanzaniya]]da ([[1967]]-ci ildə) və [[Keniya]]da ([[1974]]-cü ildə) rəsmi dil elan olunub. [[Uqanda]] hökuməti 1992-ci ildə bu dilin ibtidai məktəblərdə məcburi tədrisinə başlamış, 2005-ci ildə isə onu rəsmi diil elan etmişdir.

Suahili dilində Tanzaniya əhalisinin təxminən 90% danışır (təxminən 39 milyon insan). Təhsilli keniyalıların da çoxu bu dildə sərbəst danışır, çünki o məktəbin birinci sinfindən Keniyada tədris olunur. Konqo Demokratik Respublikasının 5 əyalətinin əhalisi də suahili dilində danışır. Bu dildən Burundinin, Ruandanın, Mozambikin, Somalinin, Malavinin və Zambiyanın şimal bölgələrinin əhalisinin müəyyən hissəsi də istifadə edir<ref>[http://www.ethnologue.com/country/ZM/languages Zambia. Languages] // Ethnologue. Languages of the World</ref>.

Mayotta da daxil olmaqla Komor adalarında və komor diasporası arasında da [[Komor dili|şikomor]] dilinin dialektləri geniş yayılmışdır ki, onlar da bir qayda olaraq suahil dilinin dialektləri hesab edilir<ref>A History of Comorian Linguistics / Almee Johansen // [https://books.google.ru/books?id=EWPZ2D3I2JkC&lpg=PA302&dq=comorian%20swahili&hl=ru&pg=PA302#v=onepage&q=comorian%20swahili&f=false The Linguistic Typology and Representation of African Languages]; ed. John Mugane — Africa World Pres, Inc., 2003. — Trends in African Linguistics 5. — P. 299—310. — ISBN 1-59221-154-2.</ref>.

=== Dialektləri ===
Müasir standart suahili [[Zanzibar]] dialektinə əsaslanır. Bir tərəfdən dialektləri dialektlərdən, digər tərəfdən isə dialektləri dillərdən ayırmaq çox çətindir və onların siyahısına dair fikir ayrılıqları mövcuddur.

* ''kiunquca'': [[Zənzibar (şəhər)|ZƏnzibar]] şəhərinin və ətraf bölgələrinin dialekti;
* ''kutumbatu'' və ''kimakunduçi'': [[Zənzibar (muxtar vilayət)|Zənzibar]] vilayətinin dialekti;
* ''kisetla'': ciddi şəkildə picinləşmiş suahili variantı. Avropalılarla danışıqda istifadə olunur;
* ''Nayrobi suahilisi'': [[Nayrobi]] dialekti;
* ''kipemba'': [[Pemba adası]]nın yerli dialekti;
* ''kinqvana'': [[Konqo Demokratik Respublikası]]nın dialekti.

== Yazısı ==
Müasir suahili latın qrafikası ilə yazılır. Bu əlifba Avropalı missionerlər tərəfindən [[XIX əsr]]in ortalarından bölgəyə gətirilmişdir. X əsrdən XIX əsrin ortalarına qədər isə suahili ərəb əlifbası ilə (köhnə suahil yazısı) yazılmışdır. Bu əlifba ilə suahili dilində yazılmış ən məşhur əsər XVIII əsrə aid olan "İrakli haqqında kitab" eposudur. İlk əsərin tarixi isə [[1728]]-ci ilə təsadüf edir.

Müasir əlifbada 24 hərf var, ''Q'' və ''X'' hərfləri istifadə olunmur, ''C'' hərfi isə sadəcə ''ch'' hərf birləşməsində istifadə olunur.

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}


== Xarici keçidlər ==
== Xarici keçidlər ==
{{Interwiki|sw|Mwanzo||suahili}}
⚫
* [http://www.kamusiproject.org Kamusi Project] Internet Living Swahili Dictionary
{{wiktionarycat|type= suahili dilinin|category=Suahili}}
⚫
* [https://web.archive.org/web/20091025033551/http://kamusiproject.org/ Kamusi Project] Internet Living Swahili Dictionary
* [http://bongoradio.com:8000/listen.pls Suahili dilində internet-radio (128kb/s dinlə)]
* [http://www.andein.ru/articles/inm_suahili.html Suahilidəki şəxs adları sistemi haqqında]
* [https://web.archive.org/web/20120422154954/http://muzungu.mylivepage.ru/wiki/1887_%D0%9E%D0%B1%D1%89%D0%B8%D0%B5/1540_%D0%98%D0%B7%D1%83%D1%87%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D1%81%D1%83%D0%B0%D1%85%D0%B8%D0%BB%D0%B8 Süahili dilini öyrənmək üçün materiallar (rusca-suahilicə danışıq kitabı, lüğətlər, dərs kitabları)]
* [http://suahili-uchim.narod2.ru/ Suahili dilinə həsr olunmuş sayt]
* [http://swahili.tk/ Suahili dilinin qrammatikası]


== Həmçinin bax ==
{{dil-qaralama}}
* [[Suahili dilində ədəbiyyat]]
* [[Maskat və Omanın əraziləri]]


{{Konqo Demokratik Respublikası dilləri}}
{{Konqo Demokratik Respublikası dilləri}}


[[Kateqoriya:Suahili| ]]
[[Kateqoriya:Suahili| ]]
[[Kateqoriya:Bantu dilləri]]
[[Kateqoriya:Ruanda dilləri]]
[[Kateqoriya:Ruanda dilləri]]
[[Kateqoriya:Burundi dilləri]]
[[Kateqoriya:Burundi dilləri]]

01:13, 27 fevral 2021 tarixindəki versiya

Suahili
Orijinal adı kiswahili
Ölkələr Tanzaniya, Keniya, Uqanda, Konqo Demokratik Respublikası, Ruanda, Burundi, Somali, Zambiya, Malavi, Mozambik, Komor adaları, Madaqaskar
Rəsmi status Uqanda, Keniya, Tanzaniya, Komor adaları (komor dili)
Tənzimləyən təşkilat Suahili Tədqiqat İnstitutu
Danışanların ümumi sayı 5 milyon — birinci dil
70 milyon — ikinci dil
Təsnifatı
Kateqoriya Afrika dilləri

Niger-konqolez dilləri

Benue-konqolez dilləri
Bantoid dillər
Bantu dilləri
Yazı latın əlifbası
Dil kodları
QOST 7.75–97 суа 631
ISO 639-1 sw
ISO 639-2 swa
ISO 639-3 swa, swc, swh
Dilin strukturlarının dünya atlası swa
Ethnologue swa
Linguasphere 99-AUS-m
ABS ASCL 9211
IETF sw
Glottolog swah1254
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Suahili, kisuahili (suah. Kiswahili) — Suahili xalqının danışdığı dil. Danışanların sayına görə ən böyük bantu dillərindən (150 milyon insan)[1] və Afrika qitəsinin ən əhəmiyyətli danışıq dillərindən biri. Millətlərarası ünsiyyət dili olan suahili Şərqi və Mərkəzi Afrikanın geniş ərazilərində, şərqdə Hind okeanı sahillərindən qərbdə Konqo Demokratik Respublikasının mərkəzi vilayətlərinə, şimalda Somalidən cənubda Mozambikə qədər yayılmışdır.

Suahili Tanzaniyanın, Keniyanın və Uqandanın dövlət dilidir.

Suahili Afrika Brliyinin işçi dili statusunu almış yeganə dildir (2004-cü ildən). O, həm də Şərqi Afrika Birliyinin rəsmi dilidir.

Müasir suahili yazı üçün latın əlifbasını istifadə edir.

Adlandırılması

Kiswahili sözü ərəb dilindəki sāhil ساحل: sawāhil سواحل (sahil) sözünün cəm halıdır. wa- önşəkilçisi ilə birlikdə işləndiyində söz "sahil sakinləri"ni, ki- önşəkilçisi ilə birlikdə işləndikdə isə (Kiswahili — "sahil sakinlərinin dili") onların dilini bildirir.

Təsnifatı

Suahili bantu dillərindən biridir. Cozef Qrinberqin genetik təsnifatına görə bantu dilləri nigero-konqolez dil ailəsinin benue-konqolez qrupuna daxildirlər.

M.Qasrinin daxili təsnifatına görə, suahili dili G42 qrupuna Bantoid/Cənubi/Dar bantu/Mərkəzi/G - daxildir.

Linqvocoğrafiya

Sosiolinqvistik vəziyyət

Suahilinn yayılma xəritəsi

Müxətlif məlumatlar görə suahili 2,5—5 milyon insanın ana dilidir. Bundan başqa 50—70 milyon insan ondan ikinci və ya üçüncü danışıq dili kimi istifadə edir.

Suahili Tanzaniyada (1967-ci ildə) və Keniyada (1974-cü ildə) rəsmi dil elan olunub. Uqanda hökuməti 1992-ci ildə bu dilin ibtidai məktəblərdə məcburi tədrisinə başlamış, 2005-ci ildə isə onu rəsmi diil elan etmişdir.

Suahili dilində Tanzaniya əhalisinin təxminən 90% danışır (təxminən 39 milyon insan). Təhsilli keniyalıların da çoxu bu dildə sərbəst danışır, çünki o məktəbin birinci sinfindən Keniyada tədris olunur. Konqo Demokratik Respublikasının 5 əyalətinin əhalisi də suahili dilində danışır. Bu dildən Burundinin, Ruandanın, Mozambikin, Somalinin, Malavinin və Zambiyanın şimal bölgələrinin əhalisinin müəyyən hissəsi də istifadə edir[2].

Mayotta da daxil olmaqla Komor adalarında və komor diasporası arasında da şikomor dilinin dialektləri geniş yayılmışdır ki, onlar da bir qayda olaraq suahil dilinin dialektləri hesab edilir[3].

Dialektləri

Müasir standart suahili Zanzibar dialektinə əsaslanır. Bir tərəfdən dialektləri dialektlərdən, digər tərəfdən isə dialektləri dillərdən ayırmaq çox çətindir və onların siyahısına dair fikir ayrılıqları mövcuddur.

Yazısı

Müasir suahili latın qrafikası ilə yazılır. Bu əlifba Avropalı missionerlər tərəfindən XIX əsrin ortalarından bölgəyə gətirilmişdir. X əsrdən XIX əsrin ortalarına qədər isə suahili ərəb əlifbası ilə (köhnə suahil yazısı) yazılmışdır. Bu əlifba ilə suahili dilində yazılmış ən məşhur əsər XVIII əsrə aid olan "İrakli haqqında kitab" eposudur. İlk əsərin tarixi isə 1728-ci ilə təsadüf edir.

Müasir əlifbada 24 hərf var, Q və X hərfləri istifadə olunmur, C hərfi isə sadəcə ch hərf birləşməsində istifadə olunur.

İstinadlar

  1. ↑ Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; speakers adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
  2. ↑ Zambia. Languages // Ethnologue. Languages of the World
  3. ↑ A History of Comorian Linguistics / Almee Johansen // The Linguistic Typology and Representation of African Languages; ed. John Mugane — Africa World Pres, Inc., 2003. — Trends in African Linguistics 5. — P. 299—310. — ISBN 1-59221-154-2.

Xarici keçidlər

Şablon:Interwiki Şablon:Wiktionarycat

Həmçinin bax

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Suahili_dili&oldid=5814315"