Yunanların deportasiyası (1914)
Yunanların deportasiyası — İttihat və Tərəqqi Komitəsi tərəfindən 1914-cü ilin may və iyun aylarında Şərqi Frakiya və Anadolunun Egey sahillərində yaşayan təxminən 150,000–300,000 Osmanlı yunanının zorla qovulması. Deportasiyalar Yunanıstan və Osmanlı imperiyası arasında müharibəyə səbəb olacaqdı. Bu, Erməni soyqırımının mühüm xəbərçisi hesab edilir.
Zəmin[redaktə | mənbəni redaktə et]
1909-cu ildə Yunanıstanın Kriti ilhaq etməsindən sonra Osmanlı boykot hərəkatı ilkin olaraq Yunanıstan vətəndaşlarını hədəf almağa başlamış, eyni zamanda Yunanıstan vətəndaşlığı olan Osmanlı yunanlarına və nəticədə bütün Osmanlı yunanlarına təsir etmişdir. Tezliklə zorakılıq və talan xəbərləri yayılmışdır.[1] Boykotda məqsəd yunanların Anadoluda yaşamasını qeyri-mümkün hala salmaq,[2] həmçinin xristianları iqtisadiyyatdan sıxışdırıb müsəlman türklərin hakim olduğu milli iqtisadiyyat yaratmaq idi. Bu yeni iqtisadi sinif təkcə etnik-dini xüsusiyyətlərinə görə yox, həm də dövlət tərəfindən rəqabətin aradan qaldırılmasına görə özünü dövlətə borclu hiss etməsi səbəbilə dövlətə daha sədaqətli olaraq qəbul edilirdi. Bir çox Osmanlı yunanı boykot nəticəsində iqtisadi cəhətdən məhv olmuş, lakin onlar ayrılmaq istəmirdilər.[3] Bəziləri müvəqqəti olaraq getmiş və boykot sona çatanda geri dönmüşdü.[2] Balkan müharibələrindən sonra boykot güclənməyə davam etmiş və birbaşa hakim partiya olan " (İTK) tərəfindən təşkil edilmişdir.[4] Tarixçi Mattias Byörnlund yunanların deportasiyasını "iqtisadi və mədəni boykot siyasətinin davamı" kimi qiymətləndirmişdir.[5]
Şərqi Frakiya[redaktə | mənbəni redaktə et]
1913-cü ilin ortalarında İkinci Balkan müharibəsi zamanı Şərqi Frakiyanın bəzi hissələri Osmanlı imperiyası tərəfindən yenidən ələ keçirilmiş, xüsusilə Malkara və Rodostoda yerli yunanlar və ermənilər talanlara və təhdidlərə məruz qalmışdılar. 1914-cü ilin martından başlayaraq "Təşkilati Məxsusə" bölmələri sistemli şəkildə yunan kəndlərinə hücum etməyə başlamış, kişiləri əmək batalyonlarına çağırmış və digər sakinləri ərazini tərk etməyə məcbur etmişdir. Yunanlara məxsus müəssisələr müsadirə edilərək müsəlmanlara verilmişdir.[6][7] Məqsəd yunanları öz əkin sahələrinə daxil olmalarına mane olmaq, qeyri-mütənasib yüksək vergilər, müsadirə, zorla hərbi xidmətə çağırmaq və qətllər törətməklə onları razı salmaq və ya buna nail olmadıqda onları tərk etməyə məcbur etmək idi.[8] Osmanlı hökuməti xristian işçilərini hansı müəssisələrin işdən azad etməsinə xüsusi formada nəzarət edirdi və bütün mühacirlərin Yunanıstana keçidinin ödənişlərini qarşılayırdı.[9]
Qərbi Anadolu[redaktə | mənbəni redaktə et]
Danimarka konsulu Alfred van der Zi hesab edirdi ki, ərazidə əhalinin nisbətən az sıxlığı səbəbindən yunan əhalisini qovmadan müsəlman mühacirləri burada yerləşdirmək mümkün olardı.[10] "Təşkilati Məxsusə"nin rəhbəri Əşrəf Səncər Quşçubaşı əhali hərəkatının dövlət tərəfindən təşkil edildiyini və 1914-cü ilin fevralında Ənvər Paşanın sədaqətsiz olduqları səbəbilə qeyri-müsəlman əhalini məhv etməkdə israr etdiyini söyləmişdir. Belə bir hərəkət imperiyanı qorumaq üçün zəruri hesab edilmişdir. Rus konsulu Andrey D. Kalmıkov yazmışdır ki, Tələt bəy ona "yunanlar qala bilməz. Onlar getməyə məcburdurlar. Onlar getməlidirlər" demişdi.[11] Xəlil Məntəşə qeyd etmişdir ki, "Tələt bəy ölkəni dövlətə xəyanət etməyə qadir görünən ünsürlərdən təmizləməyi" təklif etmişdir.[12]
Yunanlara qarşı hücumlar 1913-cü ilin mart və aprel aylarında başlamışdır. Bunu Ekumenik Patriarxatın Osmanlı hakimiyyətlərinə qarət, əmlakın ələ keçirilməsi, əsassız həbs və deportasiya ilə bağlı göndərdiyi çoxsaylı şikayətlər təsdiqləyir.[13] Hökumət prosesi yaxından izləmiş, təmizlənəcək kəndlər haqqında məlumat toplamış və müsəlmanların oraya köçürülməsini planlaşdırmışdır. Bununla belə, Osmanlı hökuməti iki yollu sistemdən istifadə etməklə, yəni qeyri-rəsmi kanallar vasitəsilə ittihamedici əmrlər göndərməklə və sonrakı hücumlara görə məsuliyyəti inkar etməklə inandırıcı inkarı qoruyub saxlamışdır.[14] Hökumət yunanların əmlakı nəzərdə tutulan alıcılara, müsəlman mühacirlərin səlahiyyətinə köçürülə bilsin deyə talanların qarşısını almaq adıyla boş kəndləri qorumağı əmr etmişdir.[15]
Qərbi Anadoluda ən şiddətli hücumlardan biri 12 iyunda başlayan Fokeya qətliamı idi. Burada bir neçə min yunanlar şəhərlərinin başıpozuqlar tərəfindən sistematik şəkildə dağıdılması və talan edilməsindən sonra qaçmağa məcbur qalmışdılar.[11] Bu hücumdan əvvəl Çaxmaqlı kəndi ətrafından çoxlu yunan Fokeyaya, digərləri isə Parfeniyə köçmüşdü. Qozbəyli, Gərənköy, Söğütcük kimi daxili regionlardan gələnlər təhdid altında qalaraq Fokeyaya qaçmışdılar.[16] Limanın tutumunu aşan bu qaçqın cəmləşməsi kəndin mühasirəyə alınmasına və Qərbi Anadolunun başqa yerlərindən daha şiddətli zorakılığın baş verməsinə səbəb olmuşdu.[17] Saloniki şəhərində yerləşən ABŞ konsulluğu Smirna ətrafında daha geniş ərazidə 500–600 insanın öldürüldüyünü təxmin etmişdir.[18]
Bəzi hallarda yunanlara qarşı zorakı kampaniyalar bilavasitə yunan əhalisini qovmaq və mülklərini ələ keçirmək vəzifəsi daşıyan müsəlman mühacirlər ilə əlaqələndirilirmişdir.[19] On minlərlə yunan əksər hallarda müsəlman mühacirləri gətirən eyni qayıqlarda yaxınlıqda yerləşən Egey adalarına qaçmışdı.[20] Yunanlar ümumi olaraq silahlı müqavimət göstərməmişdilər, lakin Saraköydə bəzi yunanlar silah-sursatları bitənə və öldürülənə qədər özlərini müdafiə etmişdilər. Onlardan yalnız bir neçəsi yaxınlıqdakı Menemenə qaça bilmişdir.[21][22] Sonrakı illərdə Türkiyə Prezidenti olmuş Cəlal Bayar deportasiyanı koordinasiya etmişdir.[23] Lokal iqtisadiyyat və həyat səviyyəsi əhəmiyyətli dərəcədə aşağı düşmüşdü, çünki immiqrantların əksəriyyəti yerli məhsul yetişdirmək bacarığı olmayan kəndlilər idi və çoxlu əmlak onlar tərəfindən talan və ya məhv edilmişdir.[20]
Say təxminləri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Osmanlı imperiyasından qovulan yunanların ümumi sayı dəqiq bilinmir. Tarixçi Tanər Akçam bu sayın "təxminən üç yüz min" hesab edir,[24] Byörnlund isə yazır ki, "təxminən 150,000–200,000 Osmanlı yunanı"nın ya zorla, ya da zorakılıqla hədələndikdən sonra oranı tərk etdiyini bildirmişdir.[25] Vasilios Meyxanetsidis hesab etmişdir ki, Şərqi Frakiyadan Yunanıstana ən azı 115,000, Şərqi Frakiyadan Mərkəzi Anadoluya 85,000, Qərbi Anadoludan isə Yunanıstana daha 150,000 nəfər deportasiya edilmişdir.[26]
Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ Ozil, 2020. səh. 104–105
- ↑ 1 2 Ozil, 2020. səh. 111
- ↑ Bjørnlund, 2008. səh. 45–46
- ↑ Akçam, 2012. səh. 83
- ↑ Bjørnlund, 2008. səh. 50
- ↑ Kaligian, 2017. səh. 96–97
- ↑ Akçam, 2012. səh. 69
- ↑ Akçam, 2012. səh. 68
- ↑ Akçam, 2012. səh. 76–77
- ↑ Bjørnlund, 2008. səh. 45
- ↑ 1 2 Bjørnlund, 2008. səh. 47
- ↑ Kaligian, 2017. səh. 97
- ↑ Akçam, 2012. səh. 69–70
- ↑ Akçam, 2012. səh. 71
- ↑ Akçam, 2012. səh. 72–73
- ↑ Erol, 2016. səh. 164
- ↑ Erol, 2016. səh. 165–167
- ↑ Akçam, 2012. səh. 84–85
- ↑ Bjørnlund, 2008. səh. 47–48
- ↑ 1 2 Göçek, 2015. səh. 209
- ↑ Suny, 2015. səh. 211
- ↑ Bjørnlund, 2008. səh. 48
- ↑ Göçek, 2015. səh. 208
- ↑ Akçam, 2012. səh. 63
- ↑ Bjørnlund, 2008. səh. 42, 48
- ↑ Meichanetsidis, 2015. səh. 122
Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Akçam, Taner. The Young Turks' Crime against Humanity: The Armenian Genocide and Ethnic Cleansing in the Ottoman Empire. Princeton University Press. 2012. ISBN 978-0-691-15333-9.
- Bjørnlund, Matthias. "The 1914 cleansing of Aegean Greeks as a case of violent Turkification". Journal of Genocide Research. 10 (1). 2008: 41–58. doi:10.1080/14623520701850286.
- Çetinkaya, Y. Dogan. The Young Turks and the Boycott Movement: Nationalism, Protest and the Working Classes in the Formation of Modern Turkey (ingilis). Bloomsbury Publishing. 2014. ISBN 978-1-78672-516-5.
- Erol, Emre. The Ottoman Crisis in Western Anatolia: Turkey's Belle Epoque and the Transition to a Modern Nation State (ingilis). Bloomsbury Publishing. 2016. ISBN 978-0-85772-820-3.
- Göçek, Fatma Müge. Denial of Violence: Ottoman Past, Turkish Present and Collective Violence Against the Armenians, 1789–2009 (ingilis). Oxford University Press. 2015. ISBN 978-0-19-933420-9.
- Kaligian, Dikran. Convulsions at the End of Empire: Thrace, Asia Minor, and the Aegean // Shirinian, George N. (redaktor). Genocide in the Ottoman Empire: Armenians, Assyrians, and Greeks, 1913-1923 (ingilis). Berghahn Books. 2017. 82–104. ISBN 978-1-78533-433-7.
- Kieser, Hans-Lukas. Talaat Pasha: Father of Modern Turkey, Architect of Genocide (ingilis). Princeton University Press. 2018. ISBN 978-1-4008-8963-1.
- Meichanetsidis, Vasileios Th. "The Genocide of the Greeks of the Ottoman Empire, 1913–1923: A Comprehensive Overview". Genocide Studies International. 9 (1). 2015: 104–173. doi:10.3138/gsi.9.1.06.
- Morris, Benny; Ze’evi, Dror. The Thirty-Year Genocide: Turkey's Destruction of Its Christian Minorities, 1894–1924 (ingilis). Harvard University Press. 24 April 2019. ISBN 978-0-674-91645-6.
- Ozil, Ayşe. In the Towns of Western Anatolia at the Time of the Great War: Greek Responses to the Ottoman Boycott and the Forced Population Movement // Not All Quiet on the Ottoman Fronts: Neglected Perspectives on a Global War, 1914-1918. Ergon-Verlag. 2020. 101–118. ISBN 978-3-95650-778-6.
- Pezo, Edvin. Violence, Forced Migration, and Population Policies // The Balkan Wars from Contemporary Perception to Historic Memory (ingilis). Springer. 2017. ISBN 978-3-319-44642-4.
- Suny, Ronald Grigor. "They Can Live in the Desert but Nowhere Else": A History of the Armenian genocide. Princeton University Press. 2015. ISBN 978-1-4008-6558-1.
Əlavə ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Dündar, Fuat. "1914'te Rumlar'ın sürülmesi, Yabancı inceleme heyeti gözlemleri ve Seyrek köyünün foto hikayesi". Toplumsal Tarih. 189. 2010: 82–86.
- Kontogiorgi, Elisabeth. "Forced migration, repatriation, exodus : the case of Ganos-Chora and Myriophyto-Peristasis Orthodox communities in Eastern Thrace". Balkan Studies (ingilis). 35 (1). 1994: 15–45. ISSN 2241-1674.
- Mourelos, John. The 1914 persecutions of Greeks in the Ottoman Empire and the first attempt at an exchange of minorities between Greece and Turkey // The Genocide of the Ottoman Greeks: Studies on the State-sponsored Campaign of Extermination of the Christians of Asia Minor, 1912-1922 and Its Aftermath: History, Law, Memory (ingilis). Aristide D. Caratzas. 2011. ISBN 978-0-89241-615-8.
- Mourelos, Yannis G. "The 1914 persecutions and the first attempt at an exchange of minorities between Greece and Turkey". Balkan Studies (ingilis). 26 (2). 1985: 389–413. ISSN 2241-1674.
- Papadopoulos, Alexander. Persecutions of the Greeks in Turkey Before the European War. War College Series (ingilis). Oxford University Press. 1919. ISBN 978-1-298-04103-6.