İmperial Trans-Antarktika ekspedisiyası

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
"Endurans" gəmisi, Antarktik okean, 1915-ci il, şəklin müəllifi Frank Hörlidir.

İmperial Trans-Antarktika ekspedisiyası 1914–1917-ci illəri əhatə edən, Antarktidanın tədqiq olunmasının qəhrəmanlıq dövrünün sonuncu əsas ekspedisiyasıdır. Ser Ernest Şeklton tərəfindən irəli sürülən bu ekspedisiyanın məqsədi Antarktida qitəsi üzərində ilk quru keçidini etmək idi. Bu keçid Roald Amundsenin 1911-ci ildəki Cənub qütbünə ekspedisiyasından sonra Şekltonun ifadəsi ilə "Antarktika səyahətlərinin ən əsas obyekti" kimi qaldı.[1] Şekltonun səyahəti bu obyektivi tamamlamaqda uğursuz olsa da, dramatik dözümlülük mübarizəsi kimi böyük şöhrət qazanır.

Şeklton bu səyahətə başlamazdan əvvəl 1901–1904-cü illərdə Britaniya Milli Antarktika ekspedisiyasında xidmət etmiş və 1907–1909-cu illərdə Nimrod ekspedisiyasına rəhbərlik etmişdi. Bu yeni avantürasında o, Veddell dənizinə yelkən açmağı və buradan Vahsel körfəzi ilə quruya çıxaraq, Cənub qütbü üzərindən Ross dənizinə qədər getməyi təklif edir. Bu müddət ərzində Ross dənizi partiyası adlanan dəstək qrupu Mak-Medro boğazında düşərgə qurmalı, buradan Ross şelf buzlağı boyunca, Birdmor buzlağının ayağına qədər olan ərazidə təminat anbarları yerləşdirməli idi. Qurudan yürüş əməliyyatını icra edəcək əsas qrup özləri ilə yetərincə təchizat götürməyəcəklərinə görə bu anbarlar onların sağ qalması üçün həyati əhəmiyyət daşıyırdı. Ekspedisiya iki gəmiyə ehtiyac duyurdu: Şekltonun rəhbərliyindəki Veddell dənizi qrupu üçün "Endurans" və Eneas Makintoş rəhbərliyindəki Ross dənizi qrupu üçün "Aurora".

Ekspedisiyanın əvvəlindəcə "Endurans" gəmisi hələ Vahsel körfəzinə çata bilmədən Veddell dənizindəki buzlaqlara ilişir. Şimal istiqamətində hərəkət edərək buzlaqların əhatəsindən xilas olmağa cəhd etsə də, 1915-ci ilin bütün qışını olduqları yerdə keçirməyə məcbur qalırlar. Buz kütləsinin gəmi ilə toqquşması nəticəsində gəmi batır və təchizatdan yoxsun 28 nəfər heyət üzvü buz üzərində qalır. Üzərində olduqları buzun şimal istiqamətində hərəkəti səbəbindən tez-tez müvəqqəti düşərgələr qurmağa məcbur olan heyət bir neçə ay sonra gəmidən xilas edə bildikləri qayıqlarla yaşam üçün əlverişsiz Fil adasına ayaq basır. Ardınca, Şeklton və beş digər qrup üzvü Ceyms Kerd açıq qayığı ilə 1300 km məsafədə üzərək Cənubi Georgiya adalarına çatmağı bacarır. Şeklton buradan Fil adasında qalan heyət üzvlərini qurtarmaq üçün xilasetmə missiyası təşkil edir və heç bir insan itkisi olmadan bütün qrup xilas edilir. "Endurans"ın gözlənilməz səviyyədə yaxşı qorunmuş qalıqları 2022-ci ildə dəniz dibində tapılır.[2][3]

Qitənin digər tərəfindəki Ross dənizi qrupu bütün çətinliklərə baxmayaraq, öz missiyasının öhdəsindən gəlməyi bacarır. "Aurora" fırtına vaxtı körfəzdən aralanır ve geri qaytarmaq mümkün olmur. Nəticədə, sahilə çıxmış qrup müvafiq təminat və təchizatsız qalır. Heyət onlara tapşırılan bütün anbarları quraşdıra bilsə də, xilas edilənə qədər üç nəfər həlak olur.

Hazırlıqlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mənşə

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Antarktidanın xəritəsi üzərində, Veddell dənizi ətrafındakı oxlarla "Endurans" gəmisinin hərəkəti, gəminin batması, Ceyms Kerdin səyahəti göstərilir.

1907–1909-cu illərdəki Nimrod ekspedisiyasından sonra Ernest Şekltonun nailiyyətləri ona böyük şan-şöhrət gətirsə də, tədqiqatçı heç vaxt rahatlıq tapa bilmir, yenidən macəralara qayıtmaq həvəsi onu bu işə qaytarırdı.[4] 1912-ci ildən etibarən onun gələcək Antarktika planları 1910-cu ildə Kardiffdən yola çıxan Robert Skottun Terra Nova ekspedisiyası və onunla paralel Roald Amundsenin rəhbərliyi ilə təşkil olunan Norveç ekspedisiyasının nəticələrinin əsasında formalaşmağa başlayır. Amundsenin Cənub qütbünü fəth etməsi haqqında xəbər 11 mart 1912-ci il tarixində Şekltona çatır və bu hadisəyə belə cavab verir: "Cənub qütbünün kəşfi Antarktikanın araşdırılmasının sonu olmayacaq."[5] O, qeyd edir ki, növbəti həyata keçirilməli iş qütb üzərindən keçməklə qitəni dənizdən dənizə səyahət etməkdir. Bunu deyərkən o, artıq bu sahədən olan başqalarının da belə bir niyyəti olduğundan xəbərdar idi.

11 dekabr 1911-ci ildə səyyah Vilhelm Filxner rəhbərliyindəki alman ekspedisiyası Veddell dənizi sahillərində baza quraraq, buradan Ross dənizi istiqamətində qitəni quru yolu ilə keçmək üçün Cənubi Georgiyadan yelkən açır.[6] Sahilə çıxa bilməyən Filxner 1912-ci ilin sonlarında Cənubi Georgiyaya geri qayıtmalı olur.[6] Bununla belə, onun 78° cənub enliyi yaxınlığında, Vahsel körfəzindəki potensial quruya çıxma məkanları haqqındakı raportlarını Şeklton özü üçün qeyd edir və gələcək planlarında istifadə məqsədilə nəzərdə saxlayır.[7]

Robert Skott və komanda üzvlərinin Cənub qütbündən qayıdarkən vəfat etməsi xəbəri 1913-cü ilin fevralında Londona çatır. Bu qaranlıq xəbərlərə baxmayaraq, Şeklton planlaşdırılmış səyahəti üçün ilkin hazırlıqlara başlamağa qərar verir.[8] O, Skottun ekspedisiyasının üzvü olan norveçli səyyah Trüqqve Qran və keçmiş baş nazir Lord Rozberi də daxil olmaqla bir neçə nəfərə maddi dəstək üçün müraciət etsə də, müsbət geridönüş almaq mümkün olmur. Qran onun müraciətinə qaçağan cavab versə də, Rozberi qütblərin ona heç bir maraq kəsb etmədiyini qəti şəkildə bildirir.[9]

Buna baxmayaraq, Şeklton istədiyi dəstəyi 1902–1904-cü illərdə Şotland Milli Antarktika ekspedisiyasına rəhbərlik edən Uilyam Speyrs Bryusdan ala bilir. Onun özü də 1908-ci ilə qədər Antarktidanı quru yolu ilə keçmək planları qursa da, istədiyi maddi dəstəyi cəlb edə bilməməsi səbəbindən bundan imtina etməli olmuşdu. Bryus öz planlarından istifadə etmək icazəsini də Şekltona verir, lakin sonradan açıqlanan cədvəl Şekltonun planlaşdırma məsələsində Bryusa çox az borclu olduğunu göstərir.[10] Britaniya hökumətindən 10,000 funt-sterlinq dəyərində qrant alan Şeklton 29 dekabr 1913-cü ildə ekspedisiya planları haqqında ictimaiyyəti məlumatlandırması üçün "The Times" qəzetinə məktub göndərir.[11]

Şekltonun planı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şeklton öz yeni səyahətini "İmperial Trans-Antarktika ekspedisiyası" adlandırmağa qərar verir və bunu belə izah edirdi ki, "bu araşdırma proqramının icrasına təkcə ada xalqı deyil, üzərində birlik bayrağının ("Union Jack") dalğalandığı bütün ərazilərdəki insanlar köməklik göstərməkdə istəklidir."[12] O, 1914-cü ilin əvvəllərində ictimaiyyətin diqqətini bu məsələyə yönəltmək məqsədilə detallı proqram nəşr etdirir. Ekspedisiya iki qrup və iki gəmidən ibarət olacaqdı. "Endurans"ın göyərtəsində səyahət edəcək Veddell dənizi qrupu Vahsel körfəzində 14 nəfərlə sahilə çıxmalı, bunlardan Şekltonun rəhbərliyi altında quru yürüşünü icra edəcək altı nəfərlik əlavə bir xüsusi qruplaşma yaradılmalı idi. 69 it, iki motorlu xizək və başqa lazımi təchizatla təmin olunan həmin qruplaşma rəhbərlərinin öz təcrübəsindən qaynaqlanaraq verdiyi bütün göstərişləri uğurla icra edərək, Ross dənizinə qədər 2900 km-lik quru səyahəti etməli idi.[13] Sahildə qalan digər səkkiz nəfərlik qruplaşma isə üçü Qreyam torpağı, üçü Enderbi torpağına getməklə, ikisi isə bazada yerləşməklə elmi iş aparmalı idi.[13]

Planın ikinci fazasına görə qitənin qarşı tərəfində Ross dənizi qrupu Mak-Medro boğazında baza quracaqdı. Onlar burada sahilə çıxdıqdan sonra quru yolu ilə səyahəti icra edəcək qruplaşmanın yolu üzərində Birdmor buzlağına qədər təminat anbarları yerləşdirməli və elə buradaca gələn qruplaşma ilə görüşərək evə qayıtmalı idi. Ross dənizi qrupu da digər qrup kimi, yerləşdikləri müddət ərzində geoloji və digər müşahidələr aparacaqdı.[13]

Maliyyələşdirmə

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Ekspedisiyaya korporativ sponsorluq etməsi üçün "Aurora" gəmisi "Shell" şirkəti tərəfindən təchiz edilən parafinlə doldurulur.

Şekltonun hesablamalarına əsasən, onun öz hazırladığı planı ən sadə halda icra etməsi üçün 50,000 funt-sterlinqə (indiki dəyəri 5,105,000 funt-sterlinq) ehtiyacı var idi.[14] O, ictimaiyyətə müraciətlərin fayda verəcəyinə inanmırdı: "onlar sonsuz mühasibatlıq narahatlıqlarına səbəb olur."[15] Onun maliyyə cəlb etmək üçün seçilmiş metodu zəngin dəstəkçilərə müraciət etmək idi, hansı ki, 1913-cü ilin əvvəllərində başladığı bu proses kiçik də olsa, müəyyən qədər uğurlu alındı.[15] İlk qeydə dəyər ruhlandırma 1913-cü ilin dekabrında, Britaniya hökumətinin təklif etdiyi 10 min funtla gəlir. Kral Coğrafiya Cəmiyyəti isə heç gözləmədiyi halda bu səyahətə 1000 funt ayırmağa qərar verir.[16] Əvvəlcədən qütb ekspedisiyalarına laqeydliyini dilə gətirən Lord Rozberi də öz növbəsində 50 funt-sterlinq kimi daha az məbləğ bağışlayır.[14]

1914-cü ilin fevralında "The New York Times" qəzetində Şekltonun rəqibi, vəfat etmiş Robert Skottun yaxın dostu dramaturq Ser Ceyms Barrinin ona gizli şəkildə 50,000 dollar (təxminən 10,000 funt-sterlinq) bağışladığı haqqında xəbər çıxır. Birmingem tüfəng istehsalı müəssisəsindən Dadli Doker £10,000, tütün fabriki varisi Janet Stenkomb-Uills açıqlanmayan məbləğdə[17], iyun ayında isə şotland sənayeçi Ser Ceyms Key Keyrd £24,000 həcmində maddi yardım göstərir. Şeklton sonradan "The Morning Post" qəzetinə açıqlamasında bildirir ki, "bu möhtəşəm hədiyyə onu bütün narahatlıqlardan xilas edib."[17]

Şeklton artıq istədiyi vəsaiti toplaya bilmişdi. O, toplanılan vəsaitdən £14,000 xərcləyərək belçikalı səyyah Adrien de Jerlaşın rəhbərlik edəcəyi gözlənilən Şpitsbergen ekspedisiyası üçün inşa olunan 300 tonluq "Polaris" adlı barkentina tipli yelkənli dəniz gəmisini satın alır.[18][19][20] Şeklton bu gəminin adını öz ailəsinin "dözümlülüklə fəth edirik" ("by endurance we conquer") şüarından ilhamlanaraq "Endurans"a dəyişdirir.[14] Əlavə £3,200 xərclənərək Tasmaniya adasının Hobart şəhərində qalan, Duqlas Mousonun "Aurora" ekspedisiya gəmisi alınır. Bu gəmi Ross dənizi qrupu üçün nəzərdə tutulmuşdu.[13]

Stenkomb-Uills tərəfindən bağışlanan qrantın məbləği bilinmədiyinə görə Şekltonun bu ekspedisiya üçün cəmi nə qədər vəsait toplaya bildiyi müəmmalı qalsa da, sonradan "Daily Mail" tərəfindən aparılan hesablamalarla bunun təxminən 80,000 funt-sterlinqə çatdığı iddia edilir.[18] Bununla belə, maliyyə məsələsi Şeklton üçün problem olmağa davam edir və o, Ross dənizi qrupuna ayrılması nəzərdə tutulan vəsaiti sonradan yarıbayarı dəyərdə azaltmaq məcburiyyətində qalır. Bu haqda qrup komandiri Eneas Makintoş yalnızca öz missiyasını yerinə yetirmək məqsədilə Avstraliyaya çatdıqdan sonra xəbər tutur.[21] Makintoş ekspedisiyanın özünə aid olan hissəsini iflasdan xilas etmək üçün əlavə vəsait cəlb etmək məcburiyyətində qalır.[22] Ekspedisiyanın mənfəət gətirmə potensialı haqqında düşünən Şeklton isə eksklüziv xəbər hüquqlarını "Daily Chronicle" qəzetinə satır, həmçinin ortaya çıxa biləcək film hüquqlarından yararlanmaq məqsədilə "İmperial Tran-Antarktika Film Sindikatı"nın əsasını qoyur.[23]

Şəxsi heyət

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Man with hair centre-parted, wearing high white collar with tie, and a dark jacket. His facial expression is serious
Ernest Şeklton, İmperial Trans-Antarktika ekspedisiyasının rəhbəri

Əfsanəyə görə Şeklton öz ekspedisiyasına heyət toplamaq üçün Londonda belə bir elan verir: "Təhlükəli səyahət üçün insanlar axtarılır. Aşağı əmək haqqı, acı soyuq, uzun saatlar çəkən tam qaranlıq. Təhlükəsiz qayıdış şübhəlidir. Uğurlu olacağımız halda şan və şöhrət." Orijinal elan üçün axtarışlar uğursuzluqla yekunlaşır və bu əhvalat əsas etibarilə uydurma kimi tanınır.[24][25] Şekltona ekspedisiyaya qoşulmaq üçün beş mindən çox müraciət daxil olur. Hətta, "üç idmançı qız"dan daxil olan maraqlı bir məktubda qeyd olunur ki, onlar səyahətə qoşulmaq üçün lazım olarsa, kişi geyiminə də keçə bilərlər.[26]

Ekspedisiyanın iki qolu üçün ekipaj toplanılması 28 mərhələdə həyata keçirilir. Uilyam Beykvell gəmiyə Buenos Ayres şəhərində qoşulur, burada onun dostu Pers Blekborou da müraciətinin geri çevrilməsinə baxmayaraq, gəmiyə gizli şəkildə minməyi bacarır[27] və əlavə bir neçə nəfər də son dəqiqədə Avstraliyada Ross dənizi qrupuna qoşula bilir.[28] Müvəqqəti ekipaj üzvü Ser Daniel Quç da son anlarda xizək iti baxıcısı kimi Şekltonun səyahətinə daxil olur.[29] Quç bir dənizçi maaşı müqabilində "Endurans" gəmisində Cənubi Georgiyaya qədər gəlməyə razılıq vermişdi.[30]

Şeklton özünün ikinci adamı kimi əvvəllər onunla birlikdə Britaniya Milli Antarktika ekspedisiyası və Nimrod ekspedisiyasında xidmət edən, həmçinin 1909-cu ildə "Ucqar cənub" missiyası iştirakçılarından biri olan Frank Uayldı seçir.[31] Uayld bu vəzifəyə seçilməzdən qısa müddət öncə Avstraliya Antarktika ekspedisiyasından qayıtmışdı. "Endurans"ı idarə etmək üçün Avstraliya Antarktika ekspedisiyasında "Aurora" gəmisinin kapitanı olmuş Con Kinq Deyvis istənilsə də, o, bu vəzifədən imtina edir[20] və onun yerinə ekspedisiya haqqında yuxusunda öyrəndiyini iddia edib müraciət etdiyi deyilən Frenk Uorsli təyin olunur.[32] Terra Nova ekspedisiyasında leytenant Eduard Evansın həyatını xilas etdiyinə görə Albert medalına layiq görülən Tom Krin Krallıq donanmasından icazə alaraq "Endurans"ın ikinci zabiti kimi ekipaja qoşulur, digər bir təcrübəli dənizçi Alfred Çithem isə üçüncü zabit vəzifəsinə seçilir.[33] İki Nimrod veteranı Ross dənizi qrupuna daxil olur: ona rəhbərlik edən Makintoş və Krallıq donanmasından dənizçi Ernest Coys. Şeklton "Aurora"nın ekipajını tamamilə donanma zabitlərindən seçə biləcəyi ümidi ilə Admirallığa müraciət etsə də, bu istəyi geri çevrilir.[34] Yalnız bu məsələ ilə bağlı bir qədər təzyiq etdikdən sonra Krallıq dəniz piyadalarından kapitan Tomas Ord-Liisin ekspedisiyaya qoşulmasına icazə verilir.[35]

Aleksandr Meklin və Ceyms Makİlroy adlı iki cərrah, geoloq Ceyms Uordi, bioloq Robert Klark, fizik Reginald Ceyms və meteoroloq Leonard Hassi "Endurans" gəmisindəki elmi heyəti təşkil edirdi. Ekspedisiyanın vizual qeydiyyatını aparmaq fotoqraf Frank Hörli və rəssam Corc Marstonun səlahiyyətində idi.[36] Ross dənizi qrupundakı heyət üzvlərinin bir hissəsi son anlarda, gəmi Avstraliyanı tərk edərkən çətinliklə gəlib çatır.[37] Bu qrupdakı heyət üzvlərindən yalnızca Makintoş və Coysun öz karyeralarında Antarktika təcrübəsi var idi. Qrup rəhbəri Makintoş isə Nimrod ekspedisiyası zamanı baş verən bədbəxt hadisə nəticəsində bir gözünü itirmiş, bu səbəbdən evə daha tez qayıtmalı olmuşdu.[31]

Ekspedisiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Veddell dənizi qrupu

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Buz üzərində səyahət

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Men with digging tools removing ice surrounding the ship's hull, creating an icy pool of water
Ekipaj üzvləri gəmini buzdan xilas etməyə çalışır

"Endurans" 8 avqust 1914-cü ildə Plimut limanından ilk növbədə Buenos-Ayres istiqamətində yola çıxır. Şeklton daha sürətli gəmi ilə gələrək burada əsas heyətə qoşulur. Hörli, Beykvel və gəmiyə gizli daxil olan Blekborou ilə birlikdə ekipaja daxil olur, bir neçə nəfər isə gəmini tərk edir.[38] 26 oktyabrda Cənubi Atlantikə yelkən açıb, 5 noyabrda Cənubi Georgiyaya çatırlar.[13] Şekltonun orijinal ideyasına görə keçidin birinci mövsümdəcə baş tutması gözlənilirdi, lakin sonradan vəziyyətin bunun üçün əlverişsiz olduğunu görüb planlarını dəyişsə də, Makintoş və Ross dənizi qrupunu plan dəyişikliyi barədə məlumatlandırmağı unudur. "Daily Chronicle"dan jurnalist Ernest Perrisin verdiyi məlumata görə Makintoş üçün nəzərdə tutulan kabel (sualtı teleqram) heç vaxt göndərilmir.[39]

Cənubi Georgiyadakı Qryotviken balina ovu məntəqəsində bir ay gözləməli olduqdan sonra, "Endurans" 5 dekabr tarixində Antarktikaya yelkən açır.[38] İki gün sonra 57 dərəcə cənub enliyində buz kütləsi ilə qarşılaşıb, manevr etmək məcburiyyətində qalırlar. Növbəti günlərdə də eyni maneələrlə üzləşməyə davam edirlər, 14 dekabrdakı gördükləri buz kütləsi o qədər qalın olur ki, hərəkəti 24 saatlıq dayandırmalı olurlar.[40] Üç gün sonra gəmi yenidən dayandırılır. Şeklton situasiyanı şərh edərkən bildirir ki, Veddell dənizindəki qorxulu şəraitə hazırlıqlı olsa da, bu istiqamətdəki buz kütlələrinin asan keçilən olacağını ümid etmişdi, hansı ki, mövcud vəziyyət bu mənada yanıldığını göstərir.[41]

"Endurans"ın irəliləyişi 22 dekabra qədər çox yavaş idi. Yalnız bu tarixdən sonra gəminin yolu açılır və cənub istiqamətində sürət yığa bilir. Bu, növbəti iki həftə də beləcə davam edir və gəmi Veddell dənizinin kifayət qədər dərinliklərinə daxil olmağı bacarır.[42] 7–10 yanvar 1915-ci il tarixləri aralığında uzun yol ala bilmələri sayəsində Antarktika sahillərini müdafiə edən Kots Torpağı buzlaqlarına 30 metr məsafəyə qədər yaxınlaşmağa müvəffəq olurlar. Bu ərazi 1904-cü ildə Şotland Milli Antarktika ekspedisiyası ərzində Uilyam Speyrs Bryus tərəfindən kəşf olunub və elə onun tərəfindən də adlandırılmışdı.[43] 15 yanvarda "Endurans" böyük buzlaqla üzbəüz gəlir, bunun ayaq hissəsində əmələ gələn körfəz formalı yerin sahilə çıxmaq üçün əlverişli məntəqə olduğunu təxmin edirlər. Bununla belə, Şeklton buranın Vahsel körfəzinin çox şimalında yerləşdiyini nəzərə alaraq, vacib təzyiq altında qalmadıqca bu istiqamətdən sahilə çıxmağı doğru hesab etmir — o, sonradan bu qərarına görə sonradan peşman olacaqdı.[44] 17 yanvarda gəmi sahil xəttinin çox zəif göründüyü 76° 27′ cənub enliyinə çatır. Şeklton buranı öz prinsipial dəstəkçisinin şərəfinə Kerd sahili adlandırır. Pis hava şəraiti gəmini aysberqin külək tutmayan tərəfinə sığınmağa məcbur edir.[44]

"Endurans" indi artıq 1912-ci ildə Filxner tərəfindən kəşf edilən Luitpold sahili yaxınlığında idi, hansı ki, bunun ucqar cənub nöqtəsində ekspedisiyanın hədəfi olan Vahsel körfəzi yerləşirdi. Növbəti gün gəmi cənuba doğru hərəkəti tamamilə dayandırıb, şimal-qərb istiqamətində 23 km hərəkət etmək məcburiyyətində qalır.[44] İndi onların yerləşmə koordinatları 76° 34′ cənub enliyi, 31° 30′ qərb uzunluğu idi. On günlük hərəkətsizlikdən sonra "Endurans"da yanacağa qənaət etmək məqsədilə atəş söndürülür.[45] Gəmini ətrafdakı buzdan qurtarmaq üçün gərgin mübarizə verilir; 14 fevralda Şeklton buz kəsici, mişar və başqa alətlərlə təchiz olunmuş heyət üzvlərini göndərir ki, buzu dağıdaraq, gəmi üçün yol aça bilsinlər, lakin cəhdlər uğurlu olmur. Bu mərhələdə Şeklton buzdan qurtulmaq üçün bütün ümidini itirməsə də, sərt iqlim şəraitində qışı burada keçirmələri ehtimalından şikayətlənir.[46]

Enduransın hərəkəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Two men in heavy clothing stand surrounded by mounds of ice which extend well above the height of their heads
Şeklton və Frenk Uayld buz kütləsindəki təzyiq silsilələri arasında.

22 fevral 1915-ci ildə "Endurans" hələ də öz sürətini qoruyub, onun çata biləcəyi ən ucqar nöqtə olan 76° 58′ cənub enliyinə gəlir. Buradan etibarən ilişdiyi buz kütləsi onu şimal istiqamətində daşıyır.[47] 24 fevralda Şeklton başa düşür ki, bütün qışı buz üzərində keçirməli olacaqlar və buna görə heyətə gəminin rejiminin dəyişdirilməsi haqqında göstəriş verir. İtlər göyərtədən çıxarılır və buzdan hazırlanmış itdamlarına yerləşdirilir, gəminin interyeri qış mövsümünə uyğun olaraq, heyət üzvləri arasında vəzifələrinə münasib bölüşdürülür. Simsiz rabitə aparatı hazır vəziyyətə gətirilsə də, gəminin mövqeyinin çox ucqar olması səbəbindən heç bir siqnal əldə etmək və ya göndərmək mümkün olmur.[46]

Şeklton özlərindən üç il əvvəl elə indi onların problemlə üzləşdikləri yerin yaxınlığında Filxnerin "Deutschland" gəmisinin də oxşar taleyi yaşadığından məlumatlı idi. Filxnerin də Vahsel körfəzinə çıxmaq planları suya düşəndən sonra onun gəmisi 6 mart 1912-ci ildə Kots Torpağından 320 km məsafədə ilişib qalmışdılar. Bundan yalnız altı ay sonra nisbətən yaxşılaşan hava şəraitinin təsiri ilə gəmi buzdan azad olub, Cənubi Georgiya adasına istiqamət almışdı. Şeklton düşünürdü ki, oxşar təcrübə "Endurans"ın növbəti Antarktika payızında ikinci cəhdi edərək Vahsel körfəzinə çatmasına imkan verə bilər.[6]

Fevral və mart aylarında drift sürəti çox aşağı həddə düşür. Martın sonlarında Şeklton hesablayır ki, gəmi 19 yanvardan etibarən cəmi 153 km məsafə qət edib.[48] Qış mövsümünün başlaması ilə birlikdə drift sürəti artır, ətrafdakı buz kütlələrinin vəziyyəti dəyişir. 14 apreldə Şeklton qeyd edir ki, yaxınlıqdakı kütlənin küləyin təsiri ilə bir yerə toplanaraq digər buz kütləsi istiqamətində hərəkət etməsi ilə yaranan iğtişaş gəmini yumurta qabığı kimi əzə bilər.[48] May ayında qış aylarının gəlməsi ilə gün batarkən gəmi hələ də şimal istiqamətində hərəkəti davam etdirirdi. Yaz mövsümü gəlib, buzlar açılana qədər dörd ay keçməli idi, lakin həmin vaxtda da "Endurans"ın vaxtında buzdan xilas olaraq, Vahsel körfəzinə istiqamət ala biləcəyi şübhəli görünürdü.[49] Bu səbəbdən Şeklton Veddel dənizinin qərb sahillərində başqa potensial quruya çıxış məntəqəsi haqqında düşünməyə başlayır və yazır ki, "bu müddət ərzində gözləməliyik."[48]

A line of seated dogs looks at a wrecked tangle of masts, rigging and sails
İtlər "Endurans" gəmisi Veddell dənizinin dərinliklərinə batmazdan əvvəl son dəfə onu izləyir.

May, iyun və iyulun qaranlıq qış aylarında Şeklton heyətin fiziki hazırlıq və mənəvi vəziyyəti ilə bağlı narahatlığa qapılır. Hərəkət məhdudiyyəti olmasına baxmayaraq, xizək itləri arasında sürət yarışı keçirilir, ekipaj üzvləri Ay işığında yürüş etməyə həvəsləndirilir, gəminin çölündə teatr təşkil etməyə cəhd belə edilir. İmperiya Günü kimi xüsusi tədbirlər öz qaydasında qeyd edilir.[50][51] Buz qırılmasının ilkin əlamətləri 22 iyulda müşahidə edilir. 1 avqustda cənub-qərbdən gələn tufan gəmini dövrəyə alan buz kütləsini hərəkətə gətirir, gəminin güclü şəkildə ləngər vurmasına səbəb olur. Vəziyyət təhlükəli hal alır; Şeklton yazır: "Təzyiqin bizim ətrafımızda meydana gətirdiyi effektlər heyranedici idi. Yan tərəflərdə yavaşca yüksələn qüdrətli buz kütlələrindən hər hansı birinin gəmi ilə toqquşması taleyimizi həmişəlik həll edə bilərdi."[52] Bu təhlükə aradan çıxdıqdan sonra növbəti həftələr sakit keçir. Sakit keçən vaxt aralığında gəmi 1823-cü ildə kapitan Benjamin Morrellin "Yeni Cənubi Qrenlandiya" adlandırdığı ərazini ilk dəfə müşahidə etdiyi yerə çatır. Lakin, belə bir torpağın mövcud olmadığını görən Şeklton, Morrellin böyük aysberqlərə aldanaraq bu qənaətə gəldiyini təxmin edir.[53]

30 sentyabrda Şekltonun təsvirinə əsasən, gəmi indiyə qədər müşahidə etdikləri ən pis sıxılmanı təcrübə edir.[54] Uorsli bu təzyiqi təsvir edərkən "badminton topu kimi bir neçə dəfə bir yerdən başqasına atıldıqlarını" deyir.[54] 24 oktyabrda gəminin gövdəsinin yan tərəfdən gələn buz kütləsinin təsirindən əks tərəfə aşması nəticəsində göyərtəyə su dolur. Bu vaxt taxtaların qırılması ilə birlikdə ortaya çıxan səs dənizçilər tərəfindən "ağır top atəşi və ya atəşfəşanlıq səsinə" bənzədilir.[55] Ekipaj üzvləri gəminin gövdəsini sahilə qaytarmağa çalışarkən, digər tərəfdən həm içəri dolan suyu çölə boşaltmağa çalışır, həm də təchizatlar və üç qayıq buz üzərinə köçürülürdü. Bütün cəhdlərə baxmayaraq, bir neçə gün sonra, 27 oktyabr 1915-ci ildə və −26 °C kimi dondurucu soyuqda Şeklton gəmini tərk etmək barədə göstəriş verir. Gəmi 69° 05′ cənub enliyi, 51° 30′ qərb uzunluğu koordinatlarında tərk edilir.[56] Növbəti həftələr ərzində gəmi batmadan qaldığına görə başqa əlavə təchizat və materiallar, həmçinin ilk çıxışda geridə buraxılan Hörlinin fotoşəkilləri ilə kamerası da xilas edilir. Hörli mövcud olan 550 platadan 120 ən yaxşısını seçib, qalanlarını atır.[57]

Buz üzərində düşərgə

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Hörli və Şeklton

"Endurans"ın itirilməsi ilə birlikdə qitənin bir başdan digərinə keçilməsi planı suya düşdü və bütün diqqət sağ qalmağa yönləndirildi. İndi Şekltonun əsas məqsədi heyəti qərb istiqamətində apararaq, buradakı mümkün bir neçə məntəqəyə yönəlmək idi. Bu vaxt onun ilk ağlına gələn yer 12 il əvvəl Otto Nordensyoldun rəhbərliyindəki İsveç ekspedisiyasına yardım məqsədilə qida ilə dolu alaçıq qurulduğunu bildiyi Paulet adası olur.[58] Digər ehtimal edilən iki məntəqədən biri Nordensyoldun qış üçün ehtiyat ərzaq saxladığı bilinən Snou-Hill adası və Robertson adası idi.[59] Şeklton inanırdı ki, onlar bu yollardan birindən istifadə edib, Qraham Torpağı üzərindən Vilhelmina körfəzindəki balina ovu məntəqələrinə çata bilərlər.[60] Hesablamalara görə "Endurans"ın tərk edildiyi gün onlar Paulet adasından 557 km uzaqlıqda yerləşirdilər. Uorslinin hesablamalarına görə isə Snou-Hill adasına qədər 500 km, oradan Vilhelmina körfəzinə qədər isə əlavə 120 km məsafə qalırdı.[60] Uorslinin fikrinə görə bu yürüş çox riskli olduğuna görə ən yaxşı seçim üzərində olduqları buz kütləsinin onları açıq sulara daşımasını gözləmək və yalnız bundan sonra hərəkətə keçmək idi. Şeklton bu ideya ilə razılaşmır.[60]

Yürüşə başlamazdan əvvəl Şeklton gücsüz heyvanların öldürülməsi göstərişi verir, hansı ki, bunların içində xarrat Harri MakNişin "Miss Çippi" adlı pişiyi ilə cərrah Maklinin iti də var idi.[61] 30 oktyabr 1915-ci ildə gəmidən çıxarılmış iki xilasedici qayığının xizəklərə yüklənməsindən sonra yürüş başlayır, amma onları əhatə edən buz kütləsinin vəziyyəti pisləşən kimi problemlər qalxmağa başlayır.[59] Hörli qeyd edir ki, buz səthi silsilələrdən ibarət labirinti xatırladır, bir kvadrat metrdən artıq düz səth tapmaq müşkülə çevrilib. İlk üç gün ərzində qrup cəmi 3.2 km məsafə qət etdikdən sonra, 1 noyabrda Şeklton yürüşü dayandırmaq haqqında göstəriş verir və buzun parçalanmasını gözləyənə qədər olduqları yerdə düşərgə qurmaq göstərişi verir.[62] Heyət üzvləri bu vaxt hələ də buzla birlikdə hərəkət edən "Endurans"ı bir neçə dəfə ziyarət edərək əlavə təchizat çıxarmağa nail olur, lakin 21 noyabrda gəmi sonuncu dəfə bir daha çıxmamaq üzrə batır.[63] "Endurans"ın batdığı yer 5 mart 2022-ci ildə aşkara çıxarılana qədər 107 il boyunca sirr olaraq qalır.[64]

Old chart showing incomplete Antarctia coastline. The chart indicates the line of Endurance's 1915 drift, also the earlier drift of Filchner's Deutschland and the line of James Weddell's 1823 voyage
"Endurans"ın hərəkət istiqaməti və Fil adasına xilas yolu

Noyabrın sonlarına doğru buz kütləsinin hərəkət sürəti gündə 11 km-ə çatsa da, bu, kifayət etmir.[65] 5 dekabrda onlar 68° cənub enliyini keçsə də, hərəkət istiqamətləri şimaldan tədricən şərq istiqamətinə doğru dəyişməyə başlayır.[66] Nəticədə, heyət üzvlərinin Snou-Hill adasına getmək planları ləğv olunsa da, daha şimaldakı Paulet adasına keçmək imkanları bu tarixdə hələ də qalırdı.[66] 400 km uzaqlıqdakı Paulet adasına qədər olan məsafəni qayıqlarla çata biləcəkləri uzunluğa azaltmaq məqsədilə Şeklton ikinci yürüşün 23 dekabrda başlayacağını elan edir.[67]

Bununla belə, şərait ilk yürüşlə müqayisədə daha yaxşı deyildi. Temperatur yüksəlmiş, narahatedici istilik yaranmışdı. Qar yumşaldığından adamlar yeridikcə dizlərinə qədər qara batmalı olur, daşıdıqları qayıqları təzyiq silsilələrinin arasından keçirmək daha çətin işə çevrilirdi. 27 dekabrda MakNiş üsyan edir[67] və işləməkdən imtina edərək bildirir ki, gəmi batdığına görə Admirallıq qanunu qüvvədən düşmüş hesab edilməlidir. Hansı ki, bununla heyət üzvləri ekspedisiyanın rəhbəri Şekltonun əmrlərinə itaət etməkdən boyun qaçıra bilərdi. Şekltonun təkidli etirazları xarratın sakitləşməsinə səbəb olsa da, bu münaqişə heç vaxt unudulmur.[68] Heyətin yürüşün yeddinci günündə cəmi 12.1 km irəliləyə bildiyini hesablayan Şeklton növbəti dəfə dayanmaq əmri verir və quruya çatmaq üçün üç yüz gün yeriməli olduqlarını deyir.[69] Burada Şekltonun "Səbr düşərgəsi" adlandırdığı düşərgə qurulur və növbəti üç ay boyunca heyətə ev sahibliyi edir.[69]

Zaman irəlilədikcə təminat səviyyəsi də aşağı düşür. Buna görə Hörli və Maklin hərəkət edən heyətin yükünü yüngülləşdirmək üçün arxada buraxılmış ərzaqları gətirmələri məqsədilə "Okean düşərgəsi"nə geri göndərilir. 2 fevral 1916-cı ildə üçüncü qayığı gətirmələri üçün daha böyük partiya göndərilir.[70] Həftələr keçdikcə ərzaq çatışmazlığı problemi dözülməz həddə çatır, qalan konservaları da tez xərcləyib bitirməmək üçün Şekltonun əmri ilə suiti əti daha az istifadə edilir. Yanvar ayında iki xizək iti komandasından başqa qalan bütün itlər Şekltonun göstərişi ilə güllələnir.[70] Sonuncu iki partiya isə 2 apreldə güllələnir və onların ətləri heyətin qida rasionuna əlavə edilir.[71] Bir neçə həftə 67° cənub enliyində ilişib qaldıqdan sonra, yanvar ayının sonlarına doğru buz kütləsi şimal-şərq istiqamətində bir neçə dəfə sürətli hərəkətə keçir və 17 marta qədər olan driftlər "Səbr düşərgəsi"ni Paulet adası ilə eyni enliyə, lakin adanın 111 km şərq istiqamətinə sürükləyir.[72]

Artıq yürüş partiyası qarşılarındakı torpağı az-çox davamlı görə bilir. Ceyms Ross adasındakı Haddinqton dağının zirvəsi heyətin görüş zonasına daxil olur.[73] Buz kütləsinin gözlənilməz hərəkət trayektoriyası səbəbindən Snou-Hill və ya Paulet adası onlar üçün artıq əlçatmaz olduğuna görə Şeklton bütün diqqətini Qraham Torpağının ucqar şimalındakı iki kiçik adaya yönəldir. Bunlar 25 mart tarixində heyətin yerləşdiyi mövqelərin 185 km daha şimalında qalan Klarens adası və Fil adası idi.[72] Şeklton sonradan qərara gəlir ki, Desepşen adası daha yaxşı hədəf ola bilər. Şeklton düşünür ki, Cənubi Şetland adaları istiqamətində qərbə doğru uzanan bu məntəqə "ada atlaması" üçün əlverişli ola bilər. Həm də bu məntəqənin digər iki ehtimaldan daha üstün cəhəti ondan ibarət idi ki, adanın balina ovçuları tərəfindən mütəmadi ziyarət olunması səbəbindən heç kimin yaşamadığı Klarens və Fil adalarına nisbətən daha faydalı ola bilərdi.[74] İstənilən ehtimalda bu məntəqələrdən hər hansı birinə çatmaq üçün qayıqlarla çox çətin səyahət onları gözləyirdi. Heyətin əlində qalan üç kiçik qayıq əvvəlcədən ekspedisiyanın üç əsas maliyyə dəstəkçisinin şərəfinə adlandırılmışdı: Ceyms Kerd, Dadli Doker və Stenkomb Uills.[75]

Fil adasına qayıqla səyahət

[redaktə | mənbəni redaktə et]
"Endurans"ın buzda ilişib qaldığı tarixdən yekun xilasetməyə qədər qət edilən yol

8 apreldə üzən buz parçasının qəfildən parçalanması ilə birlikdə "Səbr düşərgəsi"nin sona çatması haqqında siqnal verildi. Buzun parçalanması nəticəsində heyət özünü üçbucaq formalı kiçik səthdə tapdı, hansı ki, bunun da parçalanması onlar üçün ölümcül nəticələrə səbəb ola bilərdi.[76] Buna görə Şeklton dərhal xilasedici qayıqların yürüş üçün hazır vəziyyətə gətirilməsi göstərişi verir. O, ilk növbədə balina ovçuları üçün tikilmiş və içərisində lazımi təminat tapa biləcəklərini güman etdiyi kiçik taxtadan kilsənin tikildiyi Desepşen adasına çatmağı qarşılarına hədəf qoyur. Həm də bura çatmaqla onlar özlərinə burada tapacaqları materiallar sayəsində açıq dənizi keçməkdə işə yarayacaq qayıq inşa edə bilərdilər.[76]

9 aprel, saat 1-də əvvəlcə Dadli Doker, bir saat sonra isə digər iki qayıq yola çıxdı. "Ceyms Keird" qayığı Şekltonun özü, "Dadli Doker" isə onun köməkçisi Uorsli tərəfindən idarə olunurdu. "Stenkomb Uills"ə rəhbərlik naviqasiya üzrə zabit Hubert Hudsona həvalə edilsə də, onun psixoloji vəziyyətinin yerində olmadığı əsas göstərilərək, faktiki komandanlıq Tom Krinə verilmişdi.[77]

Hər tərəfdən buzla əhatə olunan qayıqların hərəkəti qeyri-stabil və çox çətin idi. Qayıqlar tez-tez yaxınlıqdakı buz parçalarına doğru sürüklənib, onların kənarına ilişməli olduğuna görə heyət düşərgə salıb, şəraitin yaxşılaşmasını gözləmək məcburiyyətində qalırdı.[78] Bir neçə potensial məntəqə arasında fikir dəyişdirən Şeklton 12 apreldə adalara çıxmaq ehtimalından imtina edir və Qreyam Torpağının ən uc nöqtəsindəki Ümid körfəzinə çıxmağı qərara alır. Bununla belə, −29 °C-yə qədər aşağı düşən temperatur, çox cüzi miqdarda qalan ərzaq, buzlu suya batmalar nəticəsində heyət üzvləri həm fiziki, həm də psixoloji baxımdan taqətdən düşür. Şeklton bu səbəblərdən dolayı istiqamətin Fil adasına dəyişdirilməsi haqqında yekun qərar verir.[79]

14 apreldə qayıqlar Fil adasının cənub-şərq sahillərinə yaxınlaşsa da, perpendikulyar təpələr və buzlaqlardan ibarət sahil xətti quruya çıxmağa imkan vermir. Növbəti gün Ceyms Keird qayığı adanın şərq sahili boyunca dövrə vurub, şimal sahillərində dar çınqıl sahil xətti olduğunu müəyyənləşdirir. Əvvəlki gün bir-birindən ayrılan üç qayıq tezliklə məhz bu istiqamətdə yenidən bir araya gəlir.[80] Amma hündür dalğaların müşahidə edilməsindən sonra adanın bu hissəsinin də uzunmüddətli yerləşmə üçün əlverişsiz olduğu ortaya çıxır və növbəti gün Stenkomb Uills qayığı daha təhlükəsiz məntəqə tapmaq məqsədilə sahil axtarışına başlayır. Bir az sonra 11 km qərb istiqamətində uzunsov formalı sahil xəttinin tapılması xəbəri ilə geri qayıdırlar. Bütün qayıqlar tez bir zamanda bu yeni məntəqəyə yerləşir və bura Keyp-Uayld adlandırılır.[81]

Ceyms Kerdin səyahəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Ceyms Kerdin səyahəti

Fil adası kimsəsiz, heç bir daimi məskunlaşma əlaməti olmayan və balina ovçuları ilə başqa gəmilər tərəfindən ziyarət edilməyən ada idi. Əgər qrup sivilizasiyaya geri qayıtmaq istəyirdisə, mütləq şəkildə kömək çağırmağa ehtiyac duyurdular. Bunun üçün ən realistik yol kiçik bir qayıqla Cənub Okeanı boyunca 1300 km üzərək Cənubi Georgiya adalarına çatmaq idi. Bu qərara gəlməzdən əvvəl Şeklton daha asan səyahət hesab edilən Desepşen adasına üzmək fikrindən heyət üzvlərinin çoxunun fiziki yorğunluğu səbəbindən imtina etmişdi.[82] Folklend adalarındakı Stenli limanı heyətə Cənubi Georgiyadan daha yaxın olsa da, bura çatmaq üçün güclü küləyin əksi istiqamətində hərəkət etmək tələb olunduğu üçün bu seçimdən imtina edilir.[83]

Şeklton tək qayıqda özü ilə birlikdə səyahət edəcək beş nəfər seçir: Uorsli, Krin, MakNiş və dənizçilərdən Con Vinsent ilə Timoti MakKarti. Şekltonun yönləndirmələri ilə dərhal Ceyms Kerd qayığını səyahət üçün hazırlayır, alət və materialları improvizə edir.[84][85] Fil adasındakı qrupa rəhbərlik Uaylda həvalə olunur və ona göstəriş verilir ki, əgər Şeklton və onunla birlikdə gedən komandadan kimsə payıza qədər geri qayıtmasa, geridə qalan heyət Desepşen adasına yola düşsün. Şeklton özü ilə birlikdə cəmi dörd həftəlik ərzaq götürməyə qərar verir. O, belə düşünürdü ki, əgər bu müddət ərzində adaya ayaq basmasalar, onsuz da, qayıq batacaq.[86]

6.9 metr uzunluğundakı Ceyms Kerd 24 aprel 1916-cı ildə yola çıxır. Səyahətin nə qədər uğurlu olacağı Uorslinin naviqasiya bacarıqlarından asılı idi, hansı ki, pis hava şəraiti onun müşahidələrinə ciddi maneçilik törədirdi.[87] Güclü külək heyətin bəxtindən şimal-qərb istiqamətində əssə də, dəniz dalğaları sanki hər şeyi buzlu suyun içərisinə çəkib aparmaq istəyirdi. Tezliklə qalın buz təbəqəsinin qayıqla toqquşması onun hərəkətini tamamilə yavaşladır. 5 mayda əsən şimal-qərb küləyi az qala qayığın sonunu gətirəcəkdi. Şekltonun ifadə etdiyinə görə həmin külək vaxtı əmələ gələn dalğalar onun 26 illik dənizçilik karyerası ərzində daha əvvəl heç vaxt müşahidə etmədiyi qədər nəhəng idi.[88] 8 mayda, qayıq üzvlərinin 14 günlük amansız fiziki mübarizəsinin yekununda Cənubi Georgiya adaları görünür. İki gün sonra güclü tufanla mübarizə aparan heyət üzvləri çətinliklə adanın cənubundakı Kral Haakon körfəzində sahilə çıxmağı bacarır.[89]

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Shackleton 1919, p. xi.
  2. ↑ Alexw. "Endurance is Found". Endurance22. 9 March 2022. 9 March 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 March 2022.
  3. ↑ Fountain, Henry. "At the Bottom of an Icy Sea, One of History's Great Wrecks Is Found". The New York Times. 9 March 2022. 9 March 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 December 2023.
  4. ↑ Huntford, 1975. səh. 348
  5. ↑ Huntford 1975, p. 50.
  6. ↑ 1 2 3 Murphy pp. 87–102.
  7. ↑ Shackleton, 1919. səh. 2
  8. ↑ Smith, 2015. səh. 252
  9. ↑ Huntford, 1975. səh. 361
  10. ↑ Huntford, 1975. səh. 367
  11. ↑ Huntford 1975, pp. 362–363.
  12. ↑ Fisher, 1957. səh. 298
  13. ↑ 1 2 3 4 5 Shackleton 1919, pp. xii–xv.
  14. ↑ 1 2 3 Fisher 1957, pp. 306–307.
  15. ↑ 1 2 Huntford 1975, pp. 355–358.
  16. ↑ Huntford, 1975. səh. 369
  17. ↑ 1 2 Huntford 1975, pp. 375–377.
  18. ↑ 1 2 Fisher 1957, p. 306.
  19. ↑ Shackleton 1919, p. xv.
  20. ↑ 1 2 Huntford 1975, p. 370.
  21. ↑ Tyler-Lewis 2006, pp. 34–35.
  22. ↑ Tyler-Lewis 2006, pp. 41–48.
  23. ↑ Alexander, 1998. səh. 10
  24. ↑ Smith, 2015. səh. 256
  25. ↑ Shackleton Probably Never Took Out an Ad Seeking Men for a Hazardous Journey Arxivləşdirilib 2019-11-02 at the Wayback Machine (Smithsonian Magazine)
  26. ↑ Fisher, 1957. səh. 308
  27. ↑ Huntford 1975, pp. 383–384.
  28. ↑ Tyler-Lewis 2006, pp. 50–53.
  29. ↑ Smith, 2015. səh. 266
  30. ↑ Fisher, 1957. səh. 315
  31. ↑ 1 2 Tyler-Lewis 2006, pp. 21–22.
  32. ↑ Huntford 1975, pp. 364–365.
  33. ↑ Fisher, 1957. səh. 310
  34. ↑ Huntford 1975, pp. 370–371.
  35. ↑ Huntford, 1975. səh. 372
  36. ↑ Fisher 1957, pp. 311–314.
  37. ↑ Tyler-Lewis 2006, pp. 48–53.
  38. ↑ 1 2 Alexander 1998 pp. 15–18.
  39. ↑ Tyler-Lewis 2006, pp. 214–215.
  40. ↑ Shackleton, 1919. səh. 5
  41. ↑ Shackleton, 1919. səh. 11
  42. ↑ Shackleton 1919, pp. 12–16.
  43. ↑ Shackleton 1919, pp. 23–24.
  44. ↑ 1 2 3 Shackleton 1919, pp. 26–28.
  45. ↑ Shackleton, 1919. səh. 31
  46. ↑ 1 2 Shackleton 1919, pp. 34–40.
  47. ↑ Huntford, 1975. səh. 418
  48. ↑ 1 2 3 Shackleton 1919, pp. 43–47.
  49. ↑ Huntford, 1975. səh. 421
  50. ↑ Alexander 1998, pp. 52–54.
  51. ↑ Shackleton 1919, pp. 50–53.
  52. ↑ Shackleton, 1919. səh. 58
  53. ↑ Shackleton 1919, pp. 60–61.
  54. ↑ 1 2 Shackleton 1919, pp. 65–66.
  55. ↑ Shackleton 1919, pp. 72–73.
  56. ↑ Shackleton 1919, pp. 74–77.
  57. ↑ Huntford, 1975. səh. 461
  58. ↑ Shackleton 1919, p. 75.
  59. ↑ 1 2 Alexander 1998, p. 95.
  60. ↑ 1 2 3 Huntford 1975, pp. 456–457.
  61. ↑ Shackleton 1919, pp. 81–82.
  62. ↑ Alexander, 1998. səh. 98
  63. ↑ Shackleton, 1919. səh. 98
  64. ↑ "Video: HMS Endurance, Ernest Shackleton's ship found in Antarctic after 107 years - CNN Video". CNN (ingilis). 9 March 2022. 2022-03-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-03-09.
  65. ↑ Shackleton, 1919. səh. 94
  66. ↑ 1 2 Huntford 1975, pp. 468–469.
  67. ↑ 1 2 Huntford 1975, pp. 473–476.
  68. ↑ White, pp. 305–306.
  69. ↑ 1 2 Shackleton 1919, p. 106.
  70. ↑ 1 2 Shackleton 1919, pp. 107–109.
  71. ↑ Shackleton, 1919. səh. 112
  72. ↑ 1 2 Shackleton 1919, p. 116.
  73. ↑ Fisher, 1957. səh. 366
  74. ↑ Shackleton 1919, p. 119.
  75. ↑ Huntford, 1975. səh. 469
  76. ↑ 1 2 Shackleton 1919, p. 121.
  77. ↑ Huntford, 1975. səh. 50
  78. ↑ Huntford 1975, pp. 508–512.
  79. ↑ Huntford 1975, pp. 509–513.
  80. ↑ Shackleton 1919, pp. 142–150.
  81. ↑ Smith 2015, pp. 328–329.
  82. ↑ Fisher 1957, p. 371.
  83. ↑ Shackleton 1919, pp. 156–157.
  84. ↑ Shackleton 1919, pp. 158–159.
  85. ↑ Alexander 1998, pp. 134–135.
  86. ↑ Alexander 1998, pp. 136–137.
  87. ↑ Huntford, 1975. səh. 563
  88. ↑ Fisher 1957, pp. 378–382.
  89. ↑ Shackleton 1919, pp. 175–180.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]

General and cited sources

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=İmperial_Trans-Antarktika_ekspedisiyası&oldid=7460059"