Döyüş baltası mədəniyyəti
Döyüş baltası mədəniyyəti[1] (İngiliscə: Corded Ware; Almanca: Schnurkeramik; Fransızca: céramique cordée; Hollandca: touwbekercultuur), Avropada eramızdan əvvəl 2900-2350-ci illər arasında, son Neolit, Mis dövrü və erkən Tunc dövrünün arxeoloji mədəniyyətidir. Döyüş baltası mədəniyyəti qərbdə Reyn çayından şərqdə Volqaya qədər uzanan Şimali Avropa, Mərkəzi Avropa və Şərqi Avropanı əhatə edən geniş ərazini əhatə edirdi.
Müxtəlif dairələr tərəfindən Döyüş baltası mədəniyyətinin insanlarının genetik olaraq Yamnaya mədəniyyətinin insanları ilə sıx əlaqədə olduğu və bunun şərqdən Avropanın ürəyinə böyük bir köçü sənədləşdirdiyi iddia edilir. Döyüş baltası mədəniyyətinin proto-german və proto-baltik-slavyan kimi Hind-Avropa dillərini yaydığı düşünülür. Mədəniyyət həmçinin proto-hind-iran dilində danışan sonrakı Sintaşta mədəniyyəti ilə genetik yaxınlıq göstərir[2][3].
Terminologiya[redaktə | mənbəni redaktə et]
Şnurlu keramika mədəniyyəti (almanca: Schnurkeramik-Kultur, hollandca: touwbekercultuur, fransızca: ceramique cordée, ingiliscə: Corded Ware) ilk dəfə 1883-cü ildə alman arxeoloqu Fridrix Klopfleiş tərəfindən təqdim edilmişdir. Keramika üzərində tapılan ip çapına bənzəyən ornamentlər bu adın verilməsində mühüm rol oynamışdır. Bu mədəniyyətin alt mədəniyyəti olan Tək Qəbir mədəniyyəti termini müxtəlif artefaktlarla əyilmiş vəziyyətdə dəfn edilmiş fərdlərə tətbiq edilən tumulus dəfn ənənələrindən irəli gəlir. Mədəniyyətin digər bir alt mədəniyyəti olan döyüş baltası mədəniyyəti də kişi məzarlarında tapılan daş döyüş baltalarına görə belə adlandırılmışdır[4].
Coğrafiya[redaktə | mənbəni redaktə et]
Döyüş baltası mədəniyyəti Almaniya, Hollandiya, Danimarka, Polşa, Litva, Latviya, Estoniya, Belarusiya, Çexiya, Avstriya, Macarıstan, Slovakiya, İsveçrə, Rumıniyanın şimal-qərbində, Ukraynanın şimalında Rusiyanın Avropa hissəsində mövcud olmuşdur. Həmçinin də Norveç sahilləri ilə İsveç və Finlandiyanın cənub hissələrində də mövcud olmuşdur[5]. Son Eneolit/Erkən Tunc dövründə döyüş baltası mədəniyyəti digər çöl mədəniyyətləri ilə qarışmış və demək olar ki, bütün Balkan yarımadasını əhatə etmişdir.
Hind-Avropa dillərində danışan qruplarla əlaqələri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Mənşə[redaktə | mənbəni redaktə et]
Döyüş baltası mədəniyyətinin mənşəyi və yayılması tədqiqatçıların Hind-Avropa xalqlarının vətənlərini tədqiq edərkən qarşılaşdıqları əsas problemlərdən biridir. Mədəniyyətin əvvəlki mədəniyyətlərlə müqayisədə məskunlaşmasının nisbi olmamasına görə Yamnaya mədəniyyətinə oxşar köçəri, pastoral iqtisadiyyata malik olduğu və nəticədə bu mədəniyyətin daşıyıcısı olan insanların Hind-Avropa qəbiləsi olduğu düşünülür. Geniş yayılma ərazisi Hind-Avropa dillərinin yayıldığı zənn edilən dövrdə sürətli genişlənmədən xəbər verir.
Buna görə döyüş baltası mədəniyyəti bir zamanlar atlardan və təkərli nəqliyyat vasitələrindən ilk istifadəyə görə, Hind-Avropa dillərinin yayılması və Hind-Avropalıların mənşəyi ilə əlaqələndirilirdi. Lakin Kurqan fərziyyəsi hind-Avropa dillərinin mənşəyini və yayılmasını izah etmək üçün hazırda ən çox qəbul edilən təklif olduğundan bu fikir öz əhəmiyyətini itirmişdir.
Avropada Hind-Avropa dillərinin formalaşması[redaktə | mənbəni redaktə et]
Döyüş baltası mədəniyyəti mis və tunc dövrlərində Hind-Avropa dillərinin Avropada yayılmasında mərkəzi rol oynamışdır. Mallory bildirirdi ki, mədəniyyət Kelt, Alman, Baltik, Slavyan və İtaliyanın bəzi Hind-Avropa dillərinin ibtidai icma quruluşu dövründəki ümumi əcdadı ola bilər. Bununla belə, Mallory onu da qeyd etmişdir ki, Simli Alətlər Cənub-Şərqi Avropadan gələn Yunan, İlliriya, Trakya və Şərqi İtalik yazılarını hesaba almamışdır. Entoniyə görə, döyüş baltası mədəniyyəti german, baltik və slavyan dillərini Şimali Avropaya gətirmiş ola bilər.
İqtisadiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]
Mədəniyyətin çox az yaşayış məskəni aşkar olunduğundan mədəniyyətin yalnız köçərilərdən ibarət olduğu düşünülürdü. Lakin mədəniyyətə məxsus müxtəlif oturaq kənd təsərrüfatı qalıqlarının aşkarlanması ilə bu baxış dəyişmişdir. Polşanın cənub-şərqindəki Bronocicedə mədəniyyətə aid ərazilərdə çörək üçün istifadə edilən buğda və arpa izlərinə də rast gəlinib. Ehtimal ki, bu ərazidə, öküzlərin çəkdiyi təkərli nəqliyyat vasitələrinin dəlilləri də tapılmışdır.
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ Beckerman, Sandra Mariët. Corded Ware Coastal Communities: Using ceramic analysis to reconstruct third millennium BCE societies in the Netherlands. Leiden: Sidestone Press. 2015. 2021-09-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-11-28.
- ↑ Kristiansen, Kristian; Allentoft, Morten E.; Frei, Karin M.; Iversen, Rune; Johannsen, Niels N.; Kroonen, Guus; Pospieszny, Łukasz; Price, T. Douglas; Rasmussen, Simon; Sjögren, Karl-Göran; Sikora, Martin. "Re-theorising mobility and the formation of culture and language among the Corded Ware Culture in Europe". Antiquity (ingilis). 91 (356). 2017: 334–347. doi:10.15184/aqy.2017.17. ISSN 0003-598X. 2023-07-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-11-28.
- ↑ Malmström, Helena; Günther, Torsten; Svensson, Emma M.; Juras, Anna; Fraser, Magdalena; Munters, Arielle R.; Pospieszny, Łukasz; Tõrv, Mari; Lindström, Jonathan; Götherström, Anders; Storå, Jan. "The genomic ancestry of the Scandinavian Battle Axe Culture people and their relation to the broader Corded Ware horizon". Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences. 286 (1912). 2019-10-09: 20191528. doi:10.1098/rspb.2019.1528. PMC 6790770. PMID 31594508. 2019-10-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-11-28.
- ↑ Karel Sklenář, Archaeology in Central Europe: The First 500 Years (Leicester: Leicester University Press; New York: St. Martin's Press, 1983), 120.
- ↑ Aleksandar Bulatović; və b. "Corded Ware in the Central and Southern Balkans: A Consequence of Cultural Interaction or an Indication of Ethnic Change?". Journal of Indo-European Studies. 42 (1–2). Spring–Summer 2014. 2021-09-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-11-28.