Dağlıq Qarabağ Respublikası

Dağlıq Qarabağ Respublikası Artsax Respublikası erm. Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն, Արցախի Հանրապետություն translit. Lernayin Ğarabaği Hanrapetut’yun
Himn: Azad və müstəqil Artsax
Ən böyük şəhər	Xankəndi
Rəsmi dillər	erməni dili
Din	xristianlıq
Yaranması
• qeyri-qanuni şəkildə və heç bir dövlət tərəfindən tanınmayan referendumla Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasıdan ayrılması	2 sentyabr 1991
Sahəsi
• Ümumi	11,458 km2 (4,424 sq mi)
Əhali
• Təxmini  (2013)	146 600
ÜDM (AQP)	təxmini
• Ümumi	1.6 milyard
• Adambaşına	2,581
Valyuta	Dram (AMD)
Saat qurşağı	+4
Telefon kodu	37447
İnternet domeni	yoxdur
Digər dövlətlər tərəfindən tanınmamış dövlətdir. .am domeni istifadə edilir. +374 97 mobil telefonlar üçün istifadə olunur.

Dağlıq Qarabağ Respublikası (erm. Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն, translit. Lernayin Ğarabaği Hanrapetut’yun) və ya rəsmi olaraq Artsax Respublikası (ing. Արցախի Հանրապետություն) — Beynəlxalq hüquqa əsasən Azərbaycan Respublikasına aid, Cənubi Qafqazda dənizə çıxışı olmayan və Ermənistan Respublikası və Erməni Diasporunun hərbi, siyasi və maliyyə dəstəyi ilə qurulmuş, BMT-yə üzv olan heç bir dövlət tərəfindən müstəqilliyi tanınmayan dövlət.

Erməni separatçı hərəkatının yenidən başlanması

1988-1989-cu illərdəki proseslər

Mixail Qorbaçovun hakimiyyətə gəlişindən sonra başlatdığı yenidərqurma və aşkarlıq siyasətinin iflasa uğramasından və bu siyasi dövlət xəttinin onlara yaratdığı imkanlardan istifadə edən ermənilər 1988-ci ildən başlayaraq yenidən Dağlıq Qarabağın Ermənistan Sovet Sosialist Respublikasına birləşdirilməsi məsələsini qaldırdılar. 1988-ci il fevralın 20-də Azərbaycan Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin Soveti qərara aldı ki:

"DQMV zəhmətkeşlərinin istəklərini dəstəkləyərək, Azərbaycan SSR Ali Soveti və Ermənistan SSR Ali Sovetindən Dağlıq Qarabağın erməni əhalisinin arzularını nəzərə alıb, DQMV-nin Azərbaycan SSR-i tərkibindən Ermənistan SSR-i tərkibinə verilməsi barədə məsələnin həll edilməsini xahiş etsin, eyni zamanda DQMV-nin Azərbaycan SSR-i tərkibindən Ermənistan SSR-i tərkibinə verilməsi barədə məsələnin müsbət həlli barədə SSRİ Ali Soveti qarşısında iddia qaldırsın.

Bu iclasdan 2 həftə əvvəl isə Xankəndidə ermənilər mitinq təşkil etmişdi. İcazəsiz mitinqin vaxtı elə seçilmişdi ki, insanların toplaşması Moskvaya Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi üçün xahişə gedən erməni aktyor və aktrisaların geri dönməsi ilə eyni vaxta düşmüşdü. Hələ də sərt qayda-qanunlarla idarə olunan SSRİ-də ermənilərin bu cür açıq separatçı hərəkətlərinə dövlət tərəfindən niyə tutarlı cavab verilmədiyi hələ də dəqiq bilinmir. Belə ki, 1988-ci il SSRİ-sində SSRİ xəritəsinin dəyişdirilməsi üçün icazəsiz mitinq təşkil etmək demək olar ki, ölümə bərabər olmalı idi. Lakin ermənilərə heç bir cəza verilmədi.

Vilayət Sovetinin 87 deputatı növbədən kənar sessiya çağırdılar. Vilayət Komitə Sədri Boris Kevorkov və Azərbaycan Kommunist Partiyasının birinci katibi Kamran Bağırovun buna mane olmaq cəhdlərinə baxmayaraq, 4 saat gecikmə ilə iclas 20:00-da balşadı. Azərbaycanlı deputatlar səsvermədən imtina etdilər. Uzun müzakirəlrədən sonra 110 erməni deputat Dağlıq Qarabağın Sovet Ermənistanı ilə birləşməsinə çağıran qətnaməyə səs verdilər.

Səhəri gün "Sovetskiy Karabax" qəzeti bu xəbəri tirajladı. Maraqlısı odur ki, Sovet rəhbərliyi olan hadisələrə hələ də tutarlı bir cavab verməmişdi.

Sovet nümayəndə heyətləri

Sovet rəhbərliyi hadisələrin gedişatının sürətini bir qədər azaltmaq üçün bölgəyə iki nümayəndə heyəti göndərməyi qərara aldı. Onlardan biri Bakıya, sonra isə Dağlıq Qarabağa üz tutdu. Xankəndidə yerli partiya təşkilatının plenumunu çağıran Moskva emissarları bu plenumda 1974-cü ildən, yəni Brejnev dövrünün ortalarından Azərbaycan Kommunist partiyasının Dağlıq Qarabağ təşkilatına rəhbərlik etmiş Boris Kevorkovun istefaya göndərilməsinə nail oldular. Kevorkovun yerinə erməni əhalisi arasında daha geniş rəğbətə sahib olan onun müavini Qenrix Poqosyan seçildi. Lakin bu, eyni zamanda Moskva üçün yeni problemlər yaratdı: bir neçə ay sonra Qarabağ ermənilərinin böyük hörmətini qazanmış Poqosyan özü də Ermənistanla birləşmək kampaniyasının tərəfdaşına çevrildi. Qenrix Poqosyanın Komitə Katibi vəzifəsinə təyinatı Sovet rəhbərliyinin əsl niyyətinin göstəricisi idi.

Siyasi Büronun nümayəndə heyətinə SovİKP Mərkəzi Komitəsinin əməkdaşı Qriqori Xarçenko da daxil edilmişdi. O mitinqləri belə xatırlayır:

Biz bir mitinqə getdik. Mən nümayişçilərə müraciətimi belə başladım: "Biz ziyalıların nümayəndələri ilə görüşmüşük, bütün mübahisəli məsələlər öz həllini tapmalıdır. Baxın, siz tətil edirsiniz, lakin məqsədiniz nədir? Biz bilirik ki, sizə buna görə pul ödəyirlər, lakin belə məsələlər mitinqlərdə həll edilmir! Baş katib bu məsələnin üzərində işləyir, tezliklə Ali Sovetin rəyasət heyətinin iclası keçiriləcək və orada sizin problemlər araşdırılacaq, və, əlbəttə ki, bütün qanuni tələblər müzakirə ediləcək." Amma əvəzində "Miatsum! Miatsum! Miatsum! (Birləşmə)".

Qriqori Xarçenkonun sözlərinə əsasən erməni nümayişçilərin kimlərsə tərəfindən maliyyələşdirildiyi bilinir.

Sabir Rüstəmxanlı isə hadisələri belə xatırlayır:

Bütün Şuşa əhalisi ayağa qalxmışdı, hamı aşağı (Xankəndiyə) enməyə hazırlaşırdı, qan tökmə qaçılmaz idi. (Azərbaycanlıların yaşadığı) Ağdamda da vəziyyət eyni idi. Biz bunun qarşısım almaq istəyirdik, eyni zamanda öz təbliğatımızda deyirdik ki, əgər ermənilər belə davam edərlərsə, biz müqavimət göstərməyə hazır olmalıyıq. Şuşanın müdafiəsini təşkil etdik. Gecə idi, atışma yox idi. Ermənilər suyu zəhərləmək istəyirdilər. Biz gözətçiləri təyin etdik. Rayon partiya komitəsində yerləşmişdik. Mən Azərbaycan nəşriyyatında baş redaktor vəzifəsində idim və biz erməni dilində onların kitablarını da nəşr edirdik. Bütün yazıçılarla görüşürdüm. Oqancanyan gəlirdi nəşriyyata, məni qardaş çağıran uşaq yazıçısı və şairi Qurqen Qabrielyan da. İndi isə, meydanda durub özlərini elə aparırdılar ki, elə bil məni tanımırlar. Mühit çox dəyişmişdi.

SSRİ-nin son rəhbəri Mixail Qorbaçov

Azərbaycanlılara qarşı zorakılıq

Sabir Rüstəmxanlının bildirdiyi Şuşada ermənilərin suyu zəhərləmək istəyi faktından başqa, bu dövrə aid azərbaycanlılara qarşı edilmiş yüzlərlə zorakılıq faktı var. Lakin dövlətin bu faktları gizlətmə siyasətinə görə bu zorakılıq faktının dəqiq sayı hələ də bilinmir. Bunlardan ən səs-küylüsü isə Xankəndi də 2 tələbə azərbaycanlı qızın zorlanma faktıdır. Artıq 1988-ci ildə Dağlıq Qarabağla bağlı faktları toplamağa başlayan araşdırmaçı Arif Yunusov bu hadisəni aşkarlamışdı. Lakin xəstəxananın baş həkimi görüşməyə icazə verməmişdi. Tibb bacılarının sözləri belə idi:

Qızlar Xankəndi Pedaqoji İnstitutundan gətirilib. Onlann qaldığı yataqxanada ya dava-dalaş, ya da basqın olmuşdur. Qızları zorlamışdılar. Onlar ağır vəziyyətdə idilər.

DQMV sovetinin Dağlıq Qarabağın ayrılması haqqında qərarından iki gün sonra Ağdamda etiraz tədbirləri keçirildi. Fevralın 22-dəbir dəstə gənc Ağdamdan çıxıb Xankəndi istiqamətində yola düşdü. Ermənilərin yaşadığı Əsgəran kəndinə çatanda onların yolunu milis kordonları və yerli ermənilər kəsdilər. Bəzilərində ov tüfəngləri var idi. Toqquşma baş verdi, hər iki tərəfdən yaralanan oldu. İki azərbaycanlı isə həlak oldu. Həlak olanların adı 16 yaşlı Bəxtiyar Quliyev və 23 yaşlı Əli Hacıyevdir.

İki nəfərin öldürülməsi haqqında xəbər Ağdamı hiddətə gətirdi. Qəzəblənmiş yerli əhali köhnə tüfənglər, daş və dəyənəklərlə silahlanıb bir neçə yük maşınında Xankəndinə yola düşdü. Bu zaman yerli qadınlardan biri, kolxoz sədri Xuraman Abbasova sonradan məşhurlaşmış addım atdı: o, maşının damına çıxıb örpəyini izdiham qarşısmda yerə atdı. Azərbaycanlıların adət-ənənələrinə görə, bu addımdan sonra kişilər dayanmalıdırlar.

Ermənistan dövlətinin dəstəyi ilə ermənilərin azərbaycanlılara qarşı zorakılığının başlanma tarixi kimi adətən 1988-ci ilin fevralı göstərilir. Lakin ilk zorakılıq halları bundan bir neçə ay öncə Qarabağda yox, Ermənistanda baş vermişdi.

1987-ci ilin noyabrında Bakının dəmiryol vağzalına azərbaycanlılarla dolu iki yük vaqonu gəldi - bunlar milli zəmində baş vermiş toqquşmalara görə Qafandan qovulan azərbaycanlılar idi. 1988-ci il yanvarın 25-nə yaxm tarixçi Arif Yunusov Bakıdakı Elmlər Akademiyasına işə gedərkən azərbaycanlıların Qafanı tərk etmələrinin yeni sübutunu gördü. Azərbaycan Ali Sovetinin binası qarşısında dörd qırmızı "İkarus" avtobusu dayanmışdı. Həmin avtobusların sərnişinləri A.Yunusovun yaddaşında belə qalıblar:

Onların hamısı dəhşətli vəziyyətdə idilər. Əsasən qadınlar, uşaqlar və qocalar idi. Cavanlar çox az idi. Əksəriyyəti pis döyülmüşdülər. Onlar fəryad edirdilər.

Erməni separatçı hərəkatının rəhbərlərindən iri olan Silva Kaputikyan

Azərbaycanlıların deportasiyası (1988-1989)

Həmçinin bax: XX əsrdə Azərbaycanlıların Ermənistandan deportasiyası və köçürülməsi

1988-1989-cu illərdə Qərbi Azərbaycanda (Ermənistan) azərbaycanlı işçilər iş yerlərinə, uşaqları isə məktəbə buraxılmır, dükan-bazarda azərbaycanlılara ərzaq və sairə satılmır, azərbaycanlıların işığı, telefonu, suyu, qazı kəsilir, onların həyat şəraiti dözülməz vəziyyətə gətirilirdi. Bu, əsl mənəvi, psixoloyi terror idi ki, tez-tez fiziki terrorla da əvəz olunurdu.

Çox vaxt ermənilər azərbaycanlı evlərinə əvvəlcə cüzi qiymət qoyur, sonra hədə-qorxu gəlir, bir şey çıxmayanda ev-eşiyini dağıdır, od vurub yandırırdılar. Artıq başqa yol görünmürdü. Beləcə rayonların azərbaycanlı kənd və məhəllələri ev-ev boşaldılır, erməniləşdirilirdi. Xüsusilə ermənilərin qat-qat çoxluq təşkil etdiyi kəndlərdə azərbaycanlıların vəziyyəti dözülməz idi. Adamlar səhərə qədər bel, yaba, balta və s. ilə silahlanır, tonqal yandırıb küçələrdə keşik çəkirdilər. Lakin noyabrın sonlarında ermənilər bütün Ermənistan üzrə azərbaycanlı kəndlərinin üzərinə qəti hücuma keçdilər. Bir həftənin içərisində bütün azərbaycanlı kəndləri boşaldıldı, mal-mülkləri əllərindən alındı, ələ keçənlər qətlə yetirildilər.

Azərbaycanlılar ayaqyalın, başıaçıq, qışın şaxtasında, qarında dağlara, meşələrə üz tutdular. Ölən öldü, donan dondu, ürəyi partlayanlar, ağlını itirənlər oldu... Bu, heç bir insanlıq qanununa sığmayan bir müsibət idi. Bu, tarix boyu qul olaraq yaşamış ermənilərin bütün insanlıqdan intiqam alması idi.

1988-ci ildə Qərbi Azərbaycan ərazisində 261 azərbaycanlı kənd və qəsəbəsi boşaldılıb ki, onlardan da xalis azərbaycanlılar yaşayan kənd və qəsəbələrin sayı 172-si, azərbaycanlılarla başqa millətlərin yanaşı yaşadığı qarışıq kənd və qəsəbələrin sayı isə 89-dur.

Bundan başqa daha 6 şəhərdə digər millətlərlə yanaşı, azərbaycanlılar da yaşamışlar. Bu yaşayış məntəqələrində isə soydaşlarımızın sayı 49 min 928 ailədə 250 min nəfər olub. Bu yaşayış məntəqələrinin adı və bu məntəqələrin demoqrafik göstəriciləri indiyə kimi heç bir mənbədə tam şəkildə verilməyib.

Nəmçinin 1988-1989-cu illər soyqırımı zamanı Qərbi Azərbaycanda mövcud məlumatlara görə, 226 soydaşımız ermənilər tərəfindən öldürülüb, (güllələnib, qəsdən avtomobil qəzasına salınıb, dağ yollarında donub və s.) 400 nəfərdən çox adam bədən xəsarəti alıb. Bu da həmin illərdə ermənilər tərəfindən öldürülmüş və yaralanmış soydaşlarımızın tam siyahısı deyil. Əsas qaçqınlıq dövrü 1988-ci ilin noyabr-dekabr aylarına təsadüf etdiyindən soydaşlarımızın kolxozlarda olan illik əmək haqları da ermənilərə qalmış, bir çoxları dövlət banklarında olan əmanətlərini götürə bilməmiş, məcbur olub öz geniş bağ-bağçalarını, xüsusi evlərini Azərbaycanda dövlət binasında yaşayan ermənilərin 2-3 otaqlı mənzilləri ilə dəyişməli olmuşlar.

Soydaşlarımızın fərdi təsərrüfatlarındakı əmlak da bütünlüklə ermənilər tərəfindən əvəzi ödənilmədən mənimsənilib. Qaçqın soydaşlarımıza məxsus bu əmlakın dəyəri Azərbaycan Qaçqınlar Cəmiyyətində torlanmış sənədlər əsasında təxmini hesablanaraq müəyyən olunub ki, təxminən ziyan 2,5 milyard ABŞ dolları təşkil edir. Kolxozlarda azərbaycanlılara məxsus olan 43789 baş iribuynuzlu, 454 660 baş xırda buynuzlu mal-qara, çoxsaylı ev quşları, arı ailələri, 170 mədəniyyət evi, 274 məktəb binası, 119 kitabxana, uşaq bağçaları, həkim məntəqələri, məscid binaları, 1381 yardımçı təsərrüfat tikintiləri, 2169 avtomaşın, 1976 traktor, 3132 kənd təsərrüfat texnikası, minlərlə hektar üzüm və meyvə bağları ermənilərə qaldı. Bunların hamısının dəyəri təxmini hesablamalarla 17,5 milyard ABŞ dolları təşkil edir.

Qaçqınlara dəyən ümumi maddi ziyan 20 milyard ABŞ dolları təşkil edir.

1988-ci ilə kimi qərbi Azərbaycandakı 261 azərbaycanlı yaşayış məntəqəsinin 500-ə yaxın qəbristanlığı (bu kəndlərin böyük əksəriyyəti qədim yaşayış məskənləri olduğundan onlarda yeni qəbristanlıqlarla yanaşı çox vaxt iki, üç, hətta 4-5 köhnə və qədim qəbristanlıq vardı) erməni tapdağı altında qaldı və həmin qəbristanlıqların əksəriyyəti yer üzündən silinib. Bəzilərinin yerində park salınıb, bəzilərinin ərazisi şumlanaraq əkin sahəsinə çevrilib. Qədim Urud qəbristanlığının izini itirmək üçün üzərinə 2 metr hündürlüyündə torpaq verilib, həmin ərazi illər ötdükcə kol-kos sahəsinə çevrilib.

Müvafiq sənədlər və şahidlərin verdikləri ifadələr əsasında 1990-cı ildə Azərbaycan Qaçqınlar Cəmiyyətində tərtib edilmiş siyahıya əsasən, 1988-1990-cı illər ərzində Ermənistanda 216 nəfər azərbaycanlı vəhşicəsinə qətlə yetirilmiş və ya millətlərarası münaqişə zəminində baş vermiş hadisələr nəticəsində həlak olmuşdur. Həmin siyahıya əsasən, 52 nəfər aldığı xəsarət nəticəsində ölmüş, 34 nəfər işgəncə ilə öldürülmüş, 20 nəfər odlu silahla qətlə yetirilmiş, 15 nəfər yandırılmış, 8 nəfər maşınla vurulmuş, 9 nəfər yollarda qəzaya uğradılmış, 7 nəfər həkim qəsdi nəticəsində, 9 nəfər dəhşətli hisslərdən keçirdiyi infarkt nəticəsində ölmüş, 2 nəfər intihar etmiş, bir nəfər asılmış, 2 nəfər maşın partladılması nəticəsində, bir nəfəri elektrik cərəyanı ilə, bir nəfəri suda boğub öldürmüşdülər, 6 nəfər itkin düşmüş, 20 nəfər xəstəxanadan yoxa çıxmış, 48 nəfər isə dağlarda borana düşüb həlak olmuşlar.

SSRİ Prokurorluğunun hadisələrə münasibəti

1990-cı il avqustun 9-da Azərbaycan Respublikası Ali Soveti Qaçqınlar cəmiyyətində tərtib edilən siyahını və digər faktları məktubla SSRİ Prokurorluğuna göndərmiş və Ermənistanda milli münaqişələr zəminində qətlə yetirilmiş azərbaycanlılar haqqında məlumat verməyi xahiş etmişdi. SSRİ Baş Prokurorunun müavini V.İ.Kvartsovun 4 oktyabr 1990-cı il tarixli cavab məktubunda deyilirdi:

"Sizin məktubunuzla əlaqədar olaraq bildirirəm ki, 1988-1989-cu illərdə Ermənistan SSR-də milli zəmində baş verən cinayət faktları üzrə 675 cinayət işi qaldırılmışdır, onlardan 283-ü istintaq aidiyyati üzrə Azərbaycana göndərilmişdir. Eyni zamanda, Azərbaycan SSR-dən Ermənistana təhqiqat üçün 138 cinayət işi daxil olmuşdur. 1989-cu il dekabrın 31-nə olan məlumata görə Ermənistanın hüquq-mühafizə orqanlarının icraatında olan bu qəbildən 530 cinayət işindən 200 iş üzrə cinayət açılmamış və istintaq dayandırılmışdır. 1988-ci ilin noyabr-dekabr aylarında Ermənistan ərazisində milli münasibətlərin kəskinləşməsi üzündən bir sıra rayonlarda qarət, yanğın və ictimai qayda-qanununa zidd olan digər hallarla müşayiət olunan kütləvi iğtişaşlar baş vermişdir... Bu hərəkətlər nəticəsində 21 nəfər öldürülmüş (20 azərbaycanlı və bir erməni), 4 nəfər sonradan ölümlə nəticələnmiş ağır bədən xəsarəti almışdır. Qətl hadisəsi üzrə 8 cinayət işi və zərərçəkənlərin ölümü ilə nəticələnmiş ağır bədən xəsarəti üzrə dörd işin istintaqı başa çatdırılaraq məhkəməyə göndərilmişdir. Əliyevlər barəsindəki cinayət işinə bəraət qazandırıcı əsaslar üzrə xitam verilmişdir, belə ki, istintaq bu qənaətə gəlmişdir ki, onun Mirzoyanı öldürməsi son zəruri müdafiə həddindən baş vermişdir. Bu qəbildən məhkəməyə göndərilən üç qətl və ağır bədən xəsarəti yetirilməsi üzrə iki cinayət işi üzrə günahkarlar müxtəlif müddətlərdə azadlıqdan məhrum edilmişlər. Bir neçə cinayət işi əlavə istintaqa qaytarılmışdır. Ermənistan prokuroruna tapşırılmışdır ki, bu işlər üzrə aparılan istintaqın tamlığını və obyektivliyini yoxlasın, onun başa çatdırılması üçün tədbirlər görsün. Günahkarların müəyyənləşdirilməməsi üzündən istintaqın xitam verilmiş işləri araşdırmaq və istintaqı təzələmək məsələsinin mümkünlüyünü öyrənmək tapşırığı da verilmişdir. Ermənistan məhkəmələrinə milli nifaq zəminində baş vermiş 91 müttəhim barəsində cəmisi 53 cinayət işi göndərilmişdir. 48 iş üzrə 82 nəfər mühakimə olunmuş, onlardan 30 nəfər müxtəlif müddətdə azadlıqdan məhrum edilmişdir. SSRİ Prokurorluğu cinayətlərin açılmasına nəzarət edir və zəruri kömək göstərir".

Vartan hadisəsi

1988-ci ilin noyabrında Ermənistanın şimal-şərqindəki Vartan kəndində erməni vəhşiləri və separatçıları tərəfindən on iki azərbaycanlı diri-diri yandırılmışdı.

Qaradağlı soyqırımı

Həmçinin bax: Qaradağlı soyqırımı

Qaradağlı soyqırımı — 1992-ci il fevralın 17-də Xocavənd rayonunun Qaradağlı kəndində Ermənistan silahlı qüvvələri və Rusiyanın 366-cı alayı tərəfindən törədilən soyqırım. Erməni silahlı birləşmələri yalnız dörd gün çəkən ağır döyüşdən sonra kəndə daxil ola bildilər. Kənd Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən işğal olunaraq yandırılıb.

İşğal nəticəsində 117 nəfər öldürülmüş, 104 kənd sakini və 15 nəfər özünümüdafiə batalyonu üzvü əsir götürülmüşdür. Əsir götürülənlərdən 80 nəfəri öldürülmüşdür. Kənddə 200 ev, 1 mədəniyyət evi, 320 yerlik orta məktəb binası, 25 çarpayılıq xəstəxana binası və digər obyektlər dağıdılıb. Kəndin 800 nəfərə yaxın sakini məcburi köçkün düşüb.

Xocalı soyqırımı

Həmçinin bax: Xocalı soyqırımı

Xocalı soyqırımı — 1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən Rusiyanın 366-cı motoatıcı alayının iştirakı ilə Xocalı şəhərini işğal edərkən, etnik azərbaycanlılara qarşı baş vermiş soyqırımdır. Xocalı Ermənistan dəstələri tərəfindən zəbt olunduqdan sonra orada qalan mülki əhali deportasiya olundu. Bu əməllər mütəşəkkil formada həyata keçirildi. Deportasiya olunan əhalinin əksəriyyəti Xankəndidə saxlanıldı və bu barədə qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası (DQR) hakimiyyətinin müvafiq əmri olduğunun aşkar göstəricisidir. Xocalıda dinc əhalinin, o cümlədən qadınların girov kimi tutulması və saxlanılması "DQR" hakimiyyətinin Xocalının bütün dinc insanlarını əvəzsiz olaraq Azərbaycan tərəfinə qaytarmağa hazır olması ilə bağlı bəyanatları ilə aşkarca ziddiyyət təşkil edir. Girovların saxlanma şəraiti kəskin dərəcədə qeyri-qənaətbəxş olmuş, Xocalının saxlanılan sakinlərinə qarşı zorakılıq tətbiq edilmişdir.

Xocalı sakinləri qanunsuz olaraq mülkiyyətlərindən məhrum edildi, onların əmlakı Xankəndidə və ətraf məntəqələrdə məskunlaşan şəxslər tərəfindən mənimsənildi. “DQR” hakimiyyəti həmçinin şəhərdən çıxan və ya deportasiya olunan Xocalı sakinlərinə məxsus evləri zəbt etmək üzrə orderlər verməklə başqa şəxslərə məxsus bu cür əmlakın mənimsənilməsini leqallaşdırdılar. Xocalıya hücumda Müstəqil Dövlətlər Birliyinin ordusuna məxsus olan 366-cı motoatıcı alayın hərbçiləri iştirak etmişdir. "Memorial" hüquq müdafiə mərkəzinin qənaətinə görə, MDB hərbiçilərinin münaqişə regionunda hərbi əməliyyatlarda və döyüş fəaliyyətlərində iştirakı faktı, həmçinin münaqişə tərəflərinin birləşmələrinə hərbi əmlakın verilməsi faktları üzrə xüsusi araşdırmalar aparılmalıdır.

Xocalı rayonundan olan 14577 nəfər məcburi köçkün Azərbaycanın 52 müxtəliş şəhər və rayonlarında müvəqqəti məskunlaşmışdır. Əksər Azərbaycan və beynəlxalq KİV-lərdə qeyd olunur ki, Xocalı soyqırımı nəticəsində 63-ü uşaq, 106-sı qadın, 70-i qoca və qarı olmaqla, 613 Xocalı sakini qətlə yetirilib, 8 ailə tamamilə məhv edilib, 25 uşaq hər iki valideynini, 130 uşaq valideynlərindən birini itirib. Düşmən gülləsindən 76-sı uşaq olmaqla, 487 nəfər yaralanıb. 1275 nəfər əsir götürülüb. Girov götürülənlərdən 150 nəfərinin, o cümlədən 68 qadın və 26 uşağın taleyi bu günədək məlum deyil.

Azərbaycan parlamentinin hüquq, qanunçuluq və müdafiə məsələləri idarəsinə rəhbərlik edən və Xocalı hadisələrinin istintaqını aparan parlament qrupunun tərkibinə daxil olan Namiq Əliyevin 23 aprel tarixində "Helsinki Watch"-a bildirdiyinə görə Ağdamda 213 Xocalı qurbanı dəfn olunub. Ağdamda müvəqqəti olaraq yaradılmış hospitalda qəbul edilmiş bəzi cəsədlər kombatant kimi müəyyən edilmişdir. Helsinki Watch 180 Xocalı sakininin itkin düşdüyü qeyd edir.

• 

  Xocalıdakı soyqırımdan qurtula bilmiş azərbaycanlılar.

• 

  Xocalı soyqırımı.

• 

  Xocalıda ermənilər tərəfindən törədilmiş vəhşilik.

• 

  Xocalıda öldürülmüş şəxslər

• 

  Xocalıda qətlə yetirilən azərbaycanlı ər-arvad

Ağdaban faciəsi

Həmçinin bax: Ağdaban soyqırımı

1992-ci il aprel ayının 8-də səhərə yaxın erməni quldurları Ağdaban yalındakı gözətçi məntəqəsinə qalxıb, burada keşik çəkən 3 nəfəri qətlə yetirdilər. Nəticədə Kəlbəcər rayonunun 130 evdən ibarət Ağdaban kəndi tamamilə erməni seperatçıları tərəfindən yandırılmış, kəndin 779 nəfər dinc sakininə qeyri-insani işkəncələr verilmişdir. 67 nəfər qətlə yetirilmiş, 8 nəfər 90-100 yaşlı qoca, 2 nəfər azyaşlı uşaq, 7 nəfər qadın diri-diri odda yandırılmış, 2 nəfər itkin düşmüş, 12 nəfərə ağır bədən xəsarəti yetirilmişdir.

Kampaniyanın kökləri

Dağlıq Qarabağda baş vermiş 1988-ci ilin fevral hadisələri gözlənilməz olsa da, tezliklə güclü təkan aldı. Lakin ermənilərin apardığı bu kampaniyanın ilk mərhələsi əvvəlcədən əsaslı surətdə planlaşdırılmışdı. Ermənilər tərəfindən belə qiyamı gözləməyən azərbaycanlılar üçün bütün bunları dərk edib, reaksiya vermək bir qədər çətin idi. Həmçinin o dövrdə Sovet hakimiyyətində ali vəzifələrdə çalışan ermənilər də separatçı hərəkata böyük maddi və mənəvi yardım göstərirdi.

Ermənistanla birləşmək uğrunda gizli hərəkat Qarabağda onilliklər ərzində fəaliyyət göstərirdi. SSRİ-də siyasi mülayimləşmənin və ya əsaslı siyasi dəyişikliklərin baş verdiyi hər bir zaman - məsələn, 1945, 1965 və 1977-ci illərdə - ermənilər Moskvaya Dağlıq Qarabağı Sovet Ermənistanı- na birləşdirmək haqqında məktub və müraciətlər göndərirdilər.

Lakin Qarabağ ermənilərinin axınncı kampaniyasının çox mühüm fərqli cəhəti var idi: əgər bundan əvvəlki kampaniyalar Dağlıq Qarabağdan idarə olunurdularsa, hazırkı hərəkatın təşəbbüsçüləri muxtar vilayətdən kənarda yaşayan ermənilər idi. İkinci dünya müharibəsindən sonrakı illərdə Qarabağ ermənilərindən bir çoxu Moskva, İrəvan və Daşkənddə məskunlaşdılar və indi onlann bir-biri ilə olan əlaqələri geniş qeyri-formal şəbəkə yaratmağa imkan verirdi. Bu şəbəkə vasitəsilə onlar bütün Sovet İttifaqı ərazisində birgə işlərini koordinasiya etmək imkanında idilər.

Bu şəbəkənin mərkəzi fiqurlarından biri qarabağlı erməni ailəsindən olan İqor Muradyan idi. O zaman Muradyanın otuz yaşı var idi. Bakıda boya-başa çatan Muradyan 1980-ci illərin ikinci yarısında Ermənistanın paytaxtı İrəvanda işləyirdi.

o, hesab edirdi ki, ermənilər Qorbaçov islahatlarının yaratdığı tarixi andan öz xeyirlərinə istifadə etməlidirlər.

1986-cı ilin fevralında məktub layihəsini hazırlayan Muradyan onu erməni əsilli nüfuzlu şəxslərə və görkəmli alimlərə imzalatdırmaq üçün Moskvaya apardı. Qorbaçovun iqtisadi islahatlar üzrə müşaviri, akademik Abel Aqanbeqyanın imzası bunlann arasında ən tutarlı imza oldu. Muradyan bunu belə xatırlayır:

O, (Aqanbeqyan) məktubu imzalamaq üçün danışdığımız yerə gələndə heç bilmirdi ki, hara gedir və onu ora nə üçün aparırlar. İmzasını qoymazdan əvvəl o, dörd saat oturdu. Bu dörd saat ərzində iki litrə qədər araq içdi.

Qarabağ fəalları hətta Ermənistan Kommunist partiyasının rəhbəri Karen Demirçyanın dəstəyinə nail olmuşdular. Onların niyyəti Azərbaycanın ən nüfuzlu siyasi simalarından olan Heydər Əliyevi hörmətdən salmaq idi. Onların fikrincə, məhz bu şəxsiyyət Qarabağın ayrılmasına qarşı çıxıb bütün prosesə əngəl yarada bilər. Azərbaycan Kommunist partiyasının MK-nin keçmiş birinci katibi Heydər Əliyev 1982-ci ildən Siyasi Büronun üzvü idi. Muradyanın ən ifrat ideyalarından biri də erməni millətçi hərəkatının digər fəalı ilə birlikdə H.Əliyevə qarşı Azərbaycan SSR-i Cinayət Məcəlləsinin 67-ci maddəsi ilə (milli heysiyyətin alçaldılması) cinayət işi açmaq idi. Cinayət işi iflasa uğradı, lakin, çox güman ki, H.Əliyevin Siyasi Bürodan uzaqlaşdırılmasmda onun az da olsa, rolu oldu. 1987-ci ilin yayında Əliyev guya səhhəti ilə bağlı işdən kənarlaşdırıldı, elə həmin ilin oktyabrında onu Siyasi Bürodan çıxardılar. Deyilənlərə görə, Ermənistan Kommunist partiyasının rəhbəri Demirçyan SSRİ-nin ali siyasi orqanındakı rəqibinin siyasətdən getməsinə çox sevinirdi. Muradyan deyir ki, 1990-cı ildə bir ümumi tanış ona Demirçyanın tərifini çatdırdı:

Erməni separatçı hərəkatının və azərbaycanlılara qarşı törədilmiş teror aktlarının mənəvi rəhbərlərindən olan Zori Balayan

Bizim ən əsas nailiyyətimiz - Əliyevin (Qarabağ) hərəkatının başlanmasına kimi kənarlaşdırılması idi. Bu, çox vacib idi.

Muradyanın partiya funksionerləri ilə apardığı işi onun geniş miqyaslı gizli fəaliyyətinin yalnız cuzi hissəsi idi. Bununla bərabər o, faktiki olaraq təxribatçılıq fəaliyyəti ilə də məşğul idi. Qadağan edilmiş radikal millətçi "Daşnaktsutyun" partiyasının üzvləri ilə (daşnaklarla) onların xaricdəki və İrəvandakı gizli bölmələri ilə əlaqəyə girən Muradyan onlardan hətta silah-sursat almışdı. Onun sözlərinə görə, 1986-cı ilin yayında daşnakların köməyi ilə Qarabağerməniləri xaricdən yüngül atıcı silahların ilk partiyasını aldılar. Sonradan silah təminatı müntəzəm surətdə həyata keçirilməyə başladı və "nədənsə Çexiyada istehsal edilmiş silahlar üstünlük təşkil edirdi." Bu silahlar ilk öncə Dağlıq Qarabağa göndərilirdi.

Qarabağda bütün təşkilatlar silahlanmışdı. Bütün yerli komsomolçuların fərdi silahı var idi.

Ərizələr və nümayəndələr

Qarabağ məsələsi xaricdə də nüfuzlu ermənilərin köməyi ilə fəal şəkildə lobbi edilirdi. ABŞ-dakı erməni diasporunun qəzetlərinə verdikləri müsahibələrdə keçmiş partiya funksioneri Anastas Mikoyanın oğlu, tarixçi Sergey Mikoyan və yazıçı və jurnalist Zori Balayan Dağlıq Qarabağın Ermənistanla birləşməsi ideyasını açıq-aşkar təbliğ edirdilər. 1987- ci ilin noyabrında artıq Abel Aqanbeqyan da təbliğatçıların səsinə səs verdi. Burdan o nəticəyə gəlmək olar ki, ilk əvvəllər xahişnaməyə imza atmağa görə xeyli qorxu keçirdən Abel Aqanbeqyan artıq bundan nəinki qorxur, hətta bu ideyanı kütləvi informasiya vasitələrinə müsahibələri zamanı aşkar şəkildə təbliğ də edirdi. Güman ki SSRİ rəhbərliyi tərəfindən kimlərsə ona təminat vermişdi.

1987-ci ilin noyabrın 16-da Qorbaçovun iqtisadiyyat üzrə aparıcı müşaviri olan Aqanbeqyan Parisin "İnterkontinental" mehmanxanasında bir qrup fransalı erməni ilə görüşüb, onlara problemlə bağlı öz nəzər nöqtəsini açıqladı:

Mən çox istərdim ki, Qarabağ Ermənistana qaytarılsın. Bir iqtisadçı kimi hesab edirəm ki, onların Ermənistanla əlaqələri Azərbaycanla olan əlaqələrindən daha sıxdır. Bununla əlaqədar mən artıq öz təkliflərimi irəli sürmüşəm və ümid edirəm ki, bu fikirlər yenidənqurma və demokratiya ənənələrinə uyğun həyata keçiriləcək.

Aqanbeqyanın fikirləri həmçinin Sovet İttifaqında yayılan fransız kommunistlərinin "Umanite" qəzetində dərc edildi. Azərbaycanlılar özlərinə qarşı aparılan erməni kampaniyası haqqında ilk dəfə məhz bu müsahibədən xəbər tutdular

1988-ci ilin fevralına kimi bu kampaniyanın mexanizmi sazlanıb, işə salınmağa hazır idi. Moskvaya Qarabağdan artıq üçüncü nümayəndə heyəti göndərildi. Yazıçılar və rəssamlardan ibarət bu nümayəndə heyətinə Janna Qalstyan başçılıq edirdi. Dağlıq Qarabağa on min vərəqə çap edilib çatdırıldı. Bütün sonrakı tədbirlər Qarabağ nümayəndələrinin Moskvadan qayıtması ilə uzlaşdırıldı. Muradyan bu hadisələri belə xatırlayır:

Fevralın 12-dən 13-ünə keçən gecə bu vərəqələr bütün Xankəndi sakinlərinin poçt qutularına atıldı. Heç bir ciddi problemimiz yox idi. Artıq fevrahn 12-də gündüz vaxtı biz bilirdik ki, şəhər bizim əlimizdədir, çünki milis, hüquq mühafizə orqanları və partiya nümayəndələri - hamı gəlib deyirdi ki, "bizə arxalana bilərsiniz." Onlar DTK-nın niyyəti haqqında bizə xəbər verdilər, Bakıdan və Moskvadan gələnlərin adlarını verdilər. Bütün informasiya bizim əlimizdə idi, bizdən heç bir şey gizlətmirdilər

İqor Muradyan Dağlıq Qarabağda yaşayan azərbaycanlıların taleyi barədə sonralar müsahibəsində belə demişdi:

Düzünü bilmək istəyirsiniz? Mən sizə həqiqəti danışacağam. Bu insanların aqibəti bizi maraqlandırmırdı. Onlar onilliklər, hətta əsrlər boyu bizə qarşı yönəlmiş hakimiyyətin vasitəsi və zorakılıq aləti idilər. Nə o zaman onların aqibəti bizi maraqlandırmırdı, nə də indi.

Ermənistan Sovet Sosialist Respublikasının münasibəti

Karen Dəmirçiyan dövrü

Əslində Dağlıq Qarabağda gedən bütün proseslər əvvəlcədən Ermənistanda hazırlansa da, proseslərin ilkin mərhələsi Qarabağda cərəyan etməyə başladı. Dağlıq Qarabağda mitinqlər olduqdan qisa müüdət sonra Ermənistanda qanı azərbaycanlı qanına bulaşmış Zori Balayan, İqor Muradyan və s. başçılığı ilə ilk öncə ekoloji problemləri hədəf alan mitinqlər təşkil edildi. Lakin mitinqlər tədricən siyasi xarakter almağa başladı, təmiz hava üçün toplaşan mitinq iştirakçıları artıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsini tələb edirdilər.

Ali partiya rəhbərliyinin Moskvadan göndərdiyi rəsmi siqnal tam aydın idi: Dağlıq Qarabağın statusu dəyişdirilməyəcək. Bəs nə üçün Kazaryan və digərləri bir neçə həftə ümid edirdilər ki, Qorbaçov onların tələbləri ilə razılaşacaq? Ola bilsin ki, Siyasi Büro üzvlərinin İrəvana səfəri və mitinqçilərlə söhbəti Moskvanın güzəştə getməsi kimi qəbul edilmişdi. Bəlkə də, onlar inanırdılar ki, onların inadlı etirazları o dərəcədə qüvvətli olacaq ki, Siyasi Büronu öz fikrindən daşınmağa vadar edəcək.

O dövrki Ermənistan Kommunist Partiyasının yüksək rütbəli şəxsi olan Qrant Voskanyan etiraf edir ki, rəsmi İrəvan Xankəndidə təşkil edilən etiraz mitinqləri barədə əvvəlcədən xəbərdar idi. Birləşmə qərarı verildikdən sonra isə Ermənistan rəhbərliyi rəsmi olaraq buna münasibət bildirmədilər.

Suren Arutyunyan dövrü

Ermənistan və Azərbaycanda yeni rəhbərlərin təyin edilməsi Ermənistan respublikası başda olmaqla, ermənilərin Azərbaycana və azərbaycanlılara qarşı təcavüzünün qarşısını ala bilmədi. Ermənistanın yeni rəhbəri Suren Harutyunyan hökm sürən millətçilik dalğasında qalxmağa müvəffəq oldu. 1988-ci il mayın 28-də, təyinatından bir həftə sonra Harutyunyan son yetmiş il ərzində ilk dəfə birinci Ermənistan Respublikasının qadağa edilmiş qırmızı-göy-narıncı rəngli bayrağını İrəvanda asmağa icazə verdi. İyunun 15-də Ermənistanın Ali Soveti Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşməsini təsdiqləyən qətnamə qəbul etdi. Bu qərardan sonra "qanunlar müharibəsi" başladı.

İyunun 17-də Azərbaycanın Ali Soveti Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın tərkib hissəsi olduğunu təsdiq edən əksqətnamə qəbul etdi. İyulun 12-də Xankəndidəki vilayət soveti fevraldakından daha sərt qərar qəbul etdi. Bu qərar vilayətin Azərbaycanın tərkibindən birtərəfli çıxmasım və Dağlıq Qarabağın adının "Artsax Erməni Muxtar Vilayəti"nə dəyişdirilməsini təsdiqləyirdi.

İyulun 18-də Moskvada keçirilən SSRİ Ali Sovetinin sessiyasında bu mübahisə ilə bağlı son qərar verilməli idi. Toplantıda gərginlik hökm sürürdü, acıqlı Qorbaçov erməni nümayəndələri ilə dilləşdi. Nəticədə, sessiya Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın tərkibində qalmasım təsdiq edən qərar qəbul etdi. Qorbaçov son sözündə bəyan etdi:

Sizə deyim ki, Prezidiumun bugünkü iclasında azərbaycanlılar Ermənistan nümayəndələrindən daha çox özünütənqidlə çıxış etdilər.

O, erməniləri yenidənqurmanın məqsədlərinə zidd gedən "yolverilməz" kampaniyanın aparılmasında günahlandırdı. Lakin Qorbaçov Azərbaycanı tərifləyən sözlər desə də, sonda verdiyi qərarla demək olar ki, faktiki olaraq Dağlıq Qarabağ Azərbaycanın hakimiyyətindən çıxarılırdı. Belə ki o, Bakı rəhbərliyinin qərarlarını ləğv etməyə səlahiyyəti olan "xüsusi nümayəndə"ni Dağlıq Qarabağa göndərmək qərarına gəldi.

Qorbaçovun yazıçılarla görüşü

Siyasi Büronun 29 fevral iclasını açan Qorbaçovun çıxışı ikimənalı görünür. O, həmkarlarına bildirir ki, ermənilərin irəli sürdüyü tələblər qəbuledilməzdir, lakin eyni zamanda o, nümayişlərin dinc xarakter daşımasından razı qaldığını qeyd edir:

Deməliyəm ki, hətta İrəvanın küçələrinə yarım milyon insan axışanda belə, erməni xalqı yüksək nizam-intizam nümayiş etdirdi və anti-sovet meyllərinə yol vermədi.

Qeyd edək ki, Sovet rəhbərinin icazəsiz mitinq barədə belə bir yumşaq, hətta müsbət yönümlü bəyanat verməsi o dövr üçün ağılasığmaz idi. Bu çıxışında isə o separatçı ermənilərə haqq qazandırırdı:

"Şəxsən mən iki səbəb görürəm: bir tərəfdən Qarabağın özündə yol verilmiş çoxlu səhvlər, üstə gəl xalqın (erməni xalqının) daxilində oturan emosional səbəb. Bu xalqla tarix boyu baş vermiş heç bir şey unudulmayıb, bu səbəbdən onları qorxudan hər bir şey belə reaksiya doğurur.

Qorbaçov Kremldə iki erməni yazıçısını - Zori Balayanı və Silva Kaputikyanı qəbul etdi. Görüşdə həmçinin Qorbaçovun müşaviri Qeorqi Şaxnazarov iştirak edirdi. Şaxnazarovun özü Dağlıq Qarabağın tanınmış erməni nəslindən idi və bu fakt təbii ki, Azərbaycanda Qorbaçovun bu münaqişədə bitərəf olacağı barədə böyük şübhələrin yaranmasına səbəb oldu. Zori Balayan və Silva Kaputikyan bu görüş barədə xatirələrində bəhs etmişdirlər. Xatirələrdən Qorbaçov hakimiyyətinin azərbaycanlılara qarşı necə qərəzli olduğu bəlli olur. Bu görüşün nəticəsində Qorbaçov Dağlıq Qarabağ problemlərinin həlli üçün 400 milyon rubl pul ayırdı. Bu məbləğ o dövr üçün ağılasığmaz rəqəm idi. Zori Balayan başqa olmaqla mitinq təşkilatçıları isə 1 aylıq mitinqləri saxlamağı öhdələrinə götürdülər.

Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının olanlara münasibəti

Kamran Bağırovun hakimiyyət dövrü

1988-ci ilin fevralında Dağlıq Qarabağda baş verən fövqəladə hadisələr Azərbaycan üçün gözlənilməz idi.

Azərbaycan Kommunist Partiyası xeyli nüfuzdan düşmüşdü. Heydər Əliyevin himayəsində olan Kamran Bağırov Heydər Əliyev istefa verdikdən sonra Qorbaçov tərəfindən təzyiqlər hiss edirdi. Bu səbəbdəndir ki, Dağlıq Qarabağ probleminin həllində Moskva Kamran Bağırov admistrasiyasını kənarda saxlayırdı. Azərbaycanın rəhbərliyi isə Moskavanın bu işi onun lehinə həll edəcəyinə inamı demək olar ki, tam idi.

Azərbaycanda ilk siyasi etiraz aksiyası 1988-ci il fevrahn 19-da, Ermənistan mitinqlərindən yeddi gün sonra baş tutdu. Bakıda bir qrup tələbə, fəhlə və ziyalı əllərində Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın tərkib hissəsi olduğunu bildirən plakatlarla şəhərin yuxarı hissəsində yerləşən ElmlərAkademiyasından Ali Sovetin binasına tərəf yürüş keçirdilər. Lakin bu nümayişin heç bir təşkilati dəstəyi yox idi.

Ən birinci cavab verən bir qrup azərbaycanlı tarixçiləri oldular, bu şəxslər hələ 1960-cı illərdən öz erməni həmkarları ilə qızğın siyasi debatlar aparırdılar. Şair Bəxtiyar Vahabzadə və tarixçi Süleyman Əliyarov "Azərbaycan" qəzetində dərc etdikləri "Açıq məktubda" bildirirdilər ki, Dağlıq Qarabağ tarixən Azərbaycan ərazisi olub, Qarabağ ermənilərinin hazırkı kampaniyası isə təhlükəli irredentist ənənələrində keçirilir və "beynəlxalq rəqabətin kəskinləşdiyi yeni dövrdə Azərbaycan xalqı ilk qurbanlardandır." "Açıq məktub" həmçinin bu vaxta kimi yasaq edilmiş Güney Azərbaycan mövzusuna da toxunurdu. Lakin tək səslənən bu əks-zərbə yalnız Bakıda eşidildi, Moskvada isə ermənilərin gətirdiyi dəlillər olduqca yaxşı qarşılandı.

1988-ci ilin fevral ayında Sumqayıt hadisələri törədildi. Ermənilər tərəfindən təşkil edilmiş Sumqayıt hadisələrinin məqsədi Azərbaycanın və azərbaycanlıların haqq işinə dünya ictimaiyyətinin beynində mənfi fikir formalaşdırmaq idi.

Əbdürrəhman Vəzirovun hakimiyyət dövrü

İyunun 15-də Ermənistanın Ali Soveti Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşməsini təsdiqləyən qətnamə qəbul etdi. Buna cavab olaraq iyunun 17-də Azərbaycanın Ali Soveti Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın tərkib hissəsi olduğunu təsdiq edən əksqətnamə qəbul etdi. İyulun 12-də Xankəndidəki vilayət soveti fevraldakıından daha sərt qərar qəbul etdi. Bu qərar vilayətin Azərbaycanın tərkibindən birtərəfli çıxmasım və Dağlıq Qarabağın adının "Artsax Erməni Muxtar Vilayəti"nə dəyişdirilməsini təsdiqləyirdi.

İyulun 18-də Moskvada keçirilən SSRİ Ali Sovetinin sessiyasında bu mübahisə ilə bağlı son qərar verilməli idi. Toplantıda gərginlik hökm sürürdü, acıqlı Qorbaçov erməni nümayəndələri ilə dilləşdi. Nəticədə, sessiya Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın tərkibində qalmasını təsdiq edən qərar qəbul etdi. Qorbaçov son sözündə bəyan etdi:

Sizə deyim ki, Prezidiumun bugünkü iclasında azərbaycanlılar Ermənistan nümayəndələrindən daha çox özünütənqidlə çıxış etdilər.

O, erməniləri yenidənqurmanın məqsədlərinə zidd gedən "yolverilməz" kampaniyanın aparılmasında günahlandırdı. Lakin Qorbaçov Azərbaycanı tərifləyən sözlər desə də, sonda verdiyi qərarla demək olar ki, faktiki olaraq Dağlıq Qarabağ Azərbaycanın hakimiyyətindən çıxarılırdı. Belə ki o, Bakı rəhbərliyinin qərarlarını ləğv etməyə səlahiyyəti olan "xüsusi nümayəndə"ni Dağlıq Qarabağa göndərmək qərarına gəldi.

Qarabağ komitəsi

Ermənistanla birləşmə ideyası demək olar ki, Qarabağın bütün erməni separatçılarını bürümüşdü. Yalnız taktika seçimində fikir ayrıhqları var idi. Kommunist partiyasmın funksionerləri hələ də Moskva ilə əməkdaşlıq etmək istəyirdilər, radikallar isə daha çox qarşıdurma taktikasına üstünlük verirdilər. 1988-ci ilin martında radikallar "Krunk" təşkilatını yaratdılar, bu söz ermənicədən tərcümədə "durna" deməkdir və "vətən" (Ermənistan) həsrətinin rəmzidir. Xankəndi ipək fabrikinin partiya təşkilatına başçılıq edən Robert Koçaryan "Krunk"un "ideoloji bölməsinin" rəhbəri oldu. "Krunk" Qorbaçov dövründə Sovet İttifaqında birinci təşkilatı idi ki, siyasi silah kimi tətillərdən istifadə etməyə başladı.

"Komitə"nin ilk liderlərindən olmuş İqor Muradyan və Zori Balayan, erməni ziyalılarından ibarət yeni qrup tərəfindən sıxışdırıldılar. Bu daxili qarşıdurmanın kulminasiya nöqtəsi mayda baş verdi: Muradyan Teatr Meydanında aqressiv çıxış edib camaatı müdafiə üçün silahlanmağa çağırdı, bu çıxışdan sonra digər liderlər Muradyanı öz komitələrindən sıxışdırıb çıxartdılar. "Qarabağ Komitəsi" adlı on bir üzvdən ibarət daimi qrup Muradyansız yaradıldı. "Komitənin" yeddi üzvü tanınmış alimlər idi, dörd üzvü isə sonradan postkommunist Ermənistanın rəhbərləri oldular.

Siyasi Büroda çaşqınlıq

1988-ci ilin əvvəlində Moskva rəhbərliyi Ermənistan və Azərbaycanda baş vermiş böhranın miqyasından artıq narahat idi. Martın 21-də Siyasi Büronun iclasında Qorbaçov bəyan etdi:

Önəmli məsələ həll olunur. Söhbət bizim çoxmillətli hökumətimizin və Lenin tərəfindən əsası qoyulan milli siyasətimizin aqibətindən gedir.

Sovet İttifaqı daxilində sərhədlərin dəyişdirilməsinə qarşı çıxan Siyasi Büronun mövqeyi qəti idi. Həmin vaxtlar yenicə yaradılmış milli siyasət şöbəsinin əməkdaşı Andrey Qirenko:

Tacikistandan müraciətlər gəlirdi ki, Qırğızıstanın bir sıra dağ otlaqları güzəşt kimi onlara verilsin. Mən şəxsən bu xahişləri rədd edirdim, əgər biz nə isə verməyə başlasaydıq, orada həmçinin Dağlıq Qarabağda olan eyni hadisələr baş verərdi.

Bu sözlə demək olar ki Sovet rəhbərliyi yaşanan hadisələrdə özlərinin günahını etiraf etmişdi. Qorbaçov isə öz kommunist nümayəndələrinin bölgədə nüfuzdan düşməsi barədə belə deyirdi:

Məlumat lazımdır, əldə edə bilmirsən - hər iki tərəf bunu gizlədir. Hammın bu işdə əli var. Fəaliyyət göstərmirlər, bu, həm Azərbaycan, həm də Ermənistan Kommunist Partiyasından yoldaşlara - həm bu, həm də digər yoldaşa aiddir.

Bundan sonra həll yolunu yalnız birinci katibləri dəyişməkdə görən Qorbaçov Kamran Bağırovu və Karen Demirçyanı istefaya göndərmək və onların əvəzinə regionun hüdudlarından kənarda işləyən Əbdürrəhman Vəzirov və Suren Arutyunyanı təyin etmək qərarına gəldi. Partiyanın xüsusi toplantılannda yeni təyin edilmiş birinci katibləri təqdim etmək üçün özünün ən yaxın tərəfdarı, liberal Aleksandr Yakovlevi Ermənistana, Siyasi Bürodakı mühafizəkarların rəhbəri Yeqor Liqaçovu Azərbaycana göndərdi. Yakovlev ermənilərin tələblərini başa düşdüyünü bildirdi və hətta İrəvanda kütləvi nümayişdə çıxış etdi. Liqaçov isə Bakıda qətiyyətlə bəyan etdi ki, heç kim və heç vaxt Dağlıq Qarabağı Azərbaycandan ayırmağa icazə verməyəcək. Bu bəyanat azərbaycanlılar tərəfindən minnətdarlıqla qarşılandı və məsələnin Moskva tərəfindən yaxın müddətdə həll ediləcəyi fikri hakim oldu.

Qarabağ məsələsi Siyasi Büronun üzvləri arasında ciddi parçalanmaya səbəb oldu. Milli məsələlər üzrə mütəxəssis Vyaçeslav Mixailov təsdiq edir ki, hər iki respublikanın partiya elitası bu fikir ayrılıqlarından öz xeyirlərinə istifadə edirdilər:

Bu məsələ ilə bağlı Siyasi Büroda vahid fikir olmadığından, (respublika) elitaları belə hesab edirdilər ki, əgər Siyasi Büronu bir qədər sıxışdırsan və Siyasi Büronun müəyyən üzvlərinə təzyiq göstərsən, lazımı qərar ən yüksək səviyyədə qəbul olunacaq. Və belə də oldu. Bu, Siyasi Büronun müəyyən ikimənalı mövqeyinin nəticəsi idi. Rəsmi sənədlərdə tam korrektlik nümayiş etdirən Siyasi Büronun üzvləri ümid verən teta-tet söhbətlərdə, şəxsi əlaqələrdə həmin fikir ayrılıqlarım büruzə verirdilər. Siyasi Büronun bütün üzvləri özlərini bax belə aparırdılar. Liqaçov Bakıya gedir və deyir ki, ərazi bütövlüyü ən ali prinsipdir, burada da heç bir problem yoxdur, bu tərəfdən də Aleksandr Yakovlev alqışla qarşılanan bəyanat verir ki, ermənilər bu məsələdə düzgün mövqe seçiblər.

Qorbaçovun köməkçisi Qeorqi Şaxnazarov Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün pozulması qarşısında SSRİ idarəetmə sisteminin iflic olmasını və ya özünü elə aparmasını bu sözlərlə ifadə edirdi:

Nəzarətin açıq şəkildə itirilməsi bizim hakim elitanın daha böyük təşvişinə səbəb oldu. Bu, özünü ən çox Qarabağ məsələsinin müzakirəsi zamanı acıqlı atmacalarda büruzə verirdi, bu məsələyə Siyasi Büronun demək olar ki, hər iclasında toxunulurdu. İyulun 4-də keçirilmiş iclasda Liqaçov, Vorotnikov, Solomentsev və rəhbərliyin digər üzvlərinin çıxışlarının leytmotivi belə oldu: "Daha bəsdir güzəştə getdik, indi də qayda-qanun yaratmaq lazımdır!." Bununla belə, heç kim nədənsə silahlı qüvvələrin yeridilməsini tələb etmədi, eyni zamanda onlar şüurlu insanlar idi və anlayırdılar ki, təkcə sözlərlə heç nəyi həll etmək olmaz. İndi Qorbaçova aid edilən iradə iflici əslində onun həmkarlarına da aid idi.

İyulun 18-də Moskvada keçirilən SSRİ Ali Sovetinin sessiyasında bu mübahisə ilə bağlı son qərar verilməli idi. Toplantıda gərginlik hökm sürürdü, acıqlı Qorbaçov erməni nümayəndələri ilə dilləşdi. Nəticədə, sessiya Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın tərkibində qalmasım təsdiq edən qərar qəbul etdi. Qorbaçov son sözündə bəyan etdi:

Sizə deyim ki, Prezidiumun bugünkü iclasında azərbaycanlılar Ermənistan nümayəndələrindən daha çox özünütənqidlə çıxış etdilər.

O, erməniləri yenidənqurmanın məqsədlərinə zidd gedən "yolverilməz" kampaniyanın aparılmasında günahlandırdı. Lakin Qorbaçov Azərbaycanı tərifləyən sözlər desə də, sonda verdiyi qərarla demək olar ki, faktiki olaraq Dağlıq Qarabağ Azərbaycanın hakimiyyətindən çıxarılırdı. Belə ki o, Bakı rəhbərliyinin qərarlarını ləğv etməyə səlahiyyəti olan "xüsusi nümayəndə"ni Dağlıq Qarabağa göndərmək qərarına gəldi.

Spitak zəlzələsi

Zəlzələ 7 dekabr 1988-ci il, səhər saat 11:41-də baş verdi. Zəlzələnin elə ilk saniyələrindəcə 24.817 nəfər öldü.

Azərbaycanda minlərlə insan siyasi münaqişəni unudub, fəlakət qurbanlanna yardım etməyə can atırdılar.

Moskva jurnalisti Viktor Loşak bura ezam edilmişdi. O bu qədər insanın öldüyü zəlzələdən sonra ermənilərin nə barədə danışdıqları haqqında yazır:

Bu insanlar mənimlə - jurnalistlə və ya bir-biri ilə nə barədə danışırdılar? Onlar nə ölüm haqqında, nə öz yaxınları haqqında, nə də yeni zəlzələ proqnozları haqqında danışırdılar. Onlar azərbaycanlıların göndərdikləri dərmanlardan danışırdılar - azərbaycanlılar çox yaxın olduğundan dərmanla dolu bir neçə vaqon göndərilmişdilər, Mərkəzi Komitə onlara bu işdə kömək etmişdi - azərbaycanlılar onlar üçün dərman göndərmişdi, və onlar, əlbəttə, belə hesab edirdilər ki, azərbaycanlılar onları zəhərləmək istəryirdilər.

Dekabrın 7-də Mixail Qorbaçov Nyu-Yorkda Birləşmiş MillətlərTəşkilatında idi. O, dərhal Moskvaya qayıdıb, oradan Ermənistana yollandı. Bu, onun Sovet İttifaqı rəhbəri vəzifəsində olduğu müddət ərzində Qafqaza yeganə səfəri idi. Lakin onun ictimaiyyətlə ünsiyyəti iflasa uğradı. Qorbaçov zəlzələ bölgəsinə baş çəkib İrəvana qayıtdı. Oz adətincə o, insanlarla söhbət etmək üçün şəhər meydanlarından birində avtomobildən düşdü. Ermənistan Ali Soveti Prezidiumımun sədri Hrant Voskanyan bu hadisəni belə xatırlayır:

(Qorbaçov) dedi: "Biz sizi bu müsibətdə tək qoymayacağıq, yardım edəcəyik." Camaat arasından kimsə qışqıraraq soruşdu: "Bəs Qarabağ?" Qorbaçov qəzəblə cavab verdi: "Qulaq asın, mən fikirləşirdim ki, siz bu milli müsibət vaxtı Qarabağ məsələsini yenidən qaldırmayacaqsınız. Məncə, çoxları bunu başa düşməyəcək.

Rus ziyalılarının mövqeyi

Spitakdakı zəlzələdən sonra dövrünün əsas dissdenti olan Andrey Saxarov bura səfər elədi. İlk bəyanatlarında açıq bəyan etdi ki, Dağlıq Qarabağ Ermənistanın tərkibində olmalıdır. Saxarova görə Qarabağı 1921-ci ildə Stalin zorla Azərbaycana birləşdirmişdi. Onun bu mövqeyində erməni mənşəli həyat yoldaşı Yelena Bonnerin də rolu böyük idi. Yelena Bonnerin Alixanyan soyadlı valideynləri 1920-ci ildə Şuşadan köçmüşdülər. Zamanla Saxarovun mövqeyində bir qədər dəyişilmə oldu. Saxarovun simasında o dövrki bütün sovet və ya rus ziyalılarında bu tendensiya hiss edilirdi. Bunun səbəbi kimi xristian təəssübkeşliyi və güclü erməni lobbisi göstərilir.

Erməni separatçı hərəkatının genişlənməsi

1990-1991-ci illər

1990-cı ilin yanvar ayının 15-də Moskva muxtar vilayətdə və Ermənistanla həmsərhəd rayonlarda fovqəladə vəziyyət elan etdi. Siyasi Büronun qərarı ilə göndərilmiş xüsusi komissiyanın təyyarəsi Qarabağda endi, lakin qonşu kəndlərin əhalisi komıssıyanı elə aerodromdan geri qayıtmağa məcbur etdi. Xanlar rayonunun kəndlərində artıq atışma başlamışdı. 20 yanvann qanlı hadisələrindən sonra isə Arkadi Volski və onun dəstəsi vilayəti tərk edib onu, faktiki olaraq, başsız qoydu.

1989-cu ildə Ermənistan respublikasında iki hərbi birləşmə yaradılmışdı, ayrı-aurı şəxslərə tabe olan bu quldur dəstələri, Qarabağda döyüşmək və azərbaycanlı qırğınları həyata keçirmək üçün durmadan hazırlaşırdılar. Ermənistan Müstəqillik Ordusunu (EMO) təsis edən Leonid Azqaldyan üç il sonra Dağlıq Qarabağda öldürülmüşdü. Erməni Azadlıq Ordusunun (EAO) təməlini Razmik Vasilyan və Vartan Vartanyan qoydular. Hər iki təşkilatın üzvlərinin ümumi sayı təqribən 2.000 nəfər idi, şəxsi heyətin silahları isə sovet hərbi bazalarından satın alınmışdı. Bu dəstələr 1990-cı ildən Dağlıq Qarabağa göndərildi. Göndərilməmişdən əvvəl isə bu quldur dəstələrinin bütün döyüşçüləri Ermənistan Respublikası Daxili İşlər Nazirinə və dövlətin ali rəhbərliyinə sadiq qalacaqlarına dair and içdilər.

Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının ikinci katibi Polyanicko Dağlıq Qarabağa gələrək, qayda-qanunu təmin etməyə çalışırdı. Onun sərt tədbirləri ilkin dövrdə fayda versə də, getdikdə vəziyyət dəyişirdi.

Erməni yazıçısı və siyasi xadimi Zori Balayan erməni partizanlarının Polyaniçko administrasiyasma qarşı iki yüzdən artıq əməliyyatı keçirdiklərini bildirir. Onlar körpüləri və dəmir yollarını partladır, hərbi texnika karvanlarına hücum edir, girovlar götürür, sonradan Şuşa həbsxanasında saxlanılan erməni məhbuslanna dəyişirdilər. Bu hərəkətlərə cavab olaraq Polyaniçko Dağlıq Qarabağı Ermənistanla birləşdirən bütün yolları bağladı.

Halqa əməliyyatı

Həmçinin bax: Çaykənd əməliyyatı

1991-ci il yanvarın 11-də SovİKP Mərkəzi Komitəsinin milli məsələlər üzrə eksperti Vyaçeslav Mixaylov Ayaz Mütəllibovun məruzəsinə rəy yazdı:

Ermənistan Respublikasının Dağlıq Qarabağa iddiası ilə bağlıdır. Teleqramda Ermənistan Ali Sovetinin qanuniləşdirdiyi hərbi dəstələrin əldə etdikləri silahların böyük həcmdə olduğu xüsusi ilə qeyd olunur və silahlı münaqişənin gərginləşməsinin mümkünlüyünə işarə edilir.

Vyaçeslav Mixaylov münaqişənin kim tərəfindən törədilməsinə doğru cavabı verə bilən az saylı yüksək rütbəli sovet məmurlarından biri idi.

Ayaz Mütəllibov isə bu zaman erməni separatizminə qarşı mübarizə aparmaq əvəzinə öz hakimiyyətini qorumaq üçün Moskvaya ümid edirdi. O, Moskvaya yazırdı:

Hadisələrin sonrakı inkişafı Azərbaycan və Ermənistan arasında iri miqyaslı hərbi qarşıdurmaya gətirib çıxara bilər və Azərbaycan Xalq Cəbhəsinin ekstremist qanadlarının hakimiyyəti ələ keçirməsi ilə nəticələnə bilər. Çox güman ki, əgər mərkəz təcili tədbirlər görə bilməsə, Azərbaycan SSR Ali Soveti milli ordunun yaradılması haqqında qərar qəbul edəcək, Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin muxtar statusunu ləğv edəcək və yeni İttifaq sazişini imzalamaqdan imtina edəcək. Respublikanın Ali Sovetinə keçirilən seçkilərdə Kommunist partiyasının qazandığı nüfuzuna ciddi şəkildə xələl gətiriləcək.

Vyaçeslav Mixaylov tövsiyə edirdi:

SSRİ Daxili İşlər Nazirliyi və Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsi Ermənistan və Azərbaycanın müvafiq respublika orqanları ilə birgə qanunsuz hərbi dəstələri dağıtmaq məqsədilə bölgədə təcili surətdə xisusi əməliyyat keçirməlidir

1991-ci il yanvarın 17-də SovİKP Mərkəzi Komitəsi bu tövsiyələrlə razılaşdı.

1991-ci ildən etibarən erməni separatçıları daha çox Xanlar və Goranboy rayonunun ərazisində fəallaşmışdılar. Bunun səbəbi isə dağlıq meşələrin onlara gizlənməsi üçün daha əlverişli olması idi. Əməliyyatda OMON-un komandiri Rövşən Cavadov da aktiv iştirak etmişdir.

1991-ci ilin aprelində əməliyyat Çaykənd və Qarabulaq istiqamətində başladı. Birinci Sovet IV Ordusu, ardıyca isə azərbaycanlılardan təşkil edilmiş OMON əraziyə daxil oldu. Əməliyyat uğurlu olsa da, erməni seprataçıların çoxu ərazini tərk edərək qaça bildilər.

1991-ci ilin may ayında isə əməliyyatın ikinci mərhələsi reallaşdırıldı.

Ümumi hərbi əməliyyatlar zamanı 20-30 erməni separatçı qulduru zərərsizləşdirilmişdir.

Halqa əməliyyatının diplomatik nəticələri

1990-ci illərdə Qorbaçov ittifaqı yenidən ayaq üstə saxlaya biləcək müqavilə üzərində işləyirdi. Lakin Ermənistan da daxil olmaqla 6 respublika bu müqavilə də iştirak etməyəcəyi barədə bəyanat yaydılar. Bununla da müstəqillik yolunda böyük bir addım atdılar və öz Milli Ordularının yaradılmasına başladılar. Lakin Ayaz Mütəllibov başda olmaqla Sovet Azərbaycanı rəhbərliyi SSRİ-dən hərbi yardım müqabilində müstəqil dövlət quruculuğuna başlamadı və yeni ittifaq müqaviləsinin hazırlanmasında iştirak etdi. Hərbi qələbə fonunda bu gediş qısa müddət üçün Azərbaycana xeyirli olsa da, uzun müddətli establişment fonunda fəlakətlə nəticələndi. Çünki SSRİ qısa müddət sonra dağıldı, öz hərbi qüvvələrini yaratmayan Azərbaycan isə artıq öz ordusunu yaradan Ermənistanla müharibəyə başladı. Azərbaycan saziş üzərində aparılan işlərdə iştirak etməyə və İttifaqda qalmağa müəyyən şərtlərlə razılaşdı.

Boris Yeltsin başda olmaqla Rusiyanın yeni parlamenti Ermənistan rəhbərliyi ilə sıx alyansa girdi. Onların ümumi düşməni var idi və bu düşmən sovet güc strukturlarının elitası idi.

Rəsmi SSRİ hərbi dairələrinin həyata keçirdiyi bu əməliyyatı, hadisə yerinə gələn Anatoli Şabad adlı yeni rus parlamentinin yarı erməni əsilli deputatı, dünyaya azərbaycanlıların ermənilərə qarşı təcavüzü kimi çar çəkdi. Halbuki əməliyyatı sovet hərbiçiləri həyata keçirirdi və əməliyyatın hədəfində quldur erməni seprataçıları idi.

Dağlıq Qarabağda yerləşən Xocalı şəhərində azərbaycanlılara qarşı törədilmiş soyqırımdan foto.

Kompromis cəhdi

Birinci mərhələnin ardınca, yəni Xanlardən gələn qaçqın axını Xankəndinə dolduqdan sonra, Qarabağ ermənilərinin hərəkatında ilk ciddi parçalanma üzə çıxdı. 1991-ci il iyunun 19-da hələ ləğv edilməmiş vilayət sovetinin deputatları qətnamə qəbul edib, "kursun qarşıdurma siyasətindən dialoq və danışıqlar siyasətinə doğru" dəyişmək niyyətində olduqlarını bəyan etdilər. Görünür, onlar siyasi sövdələşmə təklif edirdilər: bu sövdələşməyə əsasən partiya orqanlarının bərpası və Dağlıq Qarabağın "demilitarizasiyası" əvəzinə onlar vilayətin Azərbaycanın tərkibindən çıxmasına qarşı səs verəcəkdilər. Partiya funksioneri Valeri Qriqoryanın başçılıq etdiyi nümayəndə heyəti bu təkliflərlə Moskvaya yollandı.

1991-ci ilin iyul ayında isə əməliyyatların yeni mərhələsi icra olundu. Bu əməliyyatın məqsədi Goranboy rayonu həndəvərində olan erməni quldur dəstələrini zərərsizləşdirmək idi.

Goranboy əməliyyatından sonra Qarabağ ermənilərinin partiya nümayəndə heyəti iyulun 20-də Bakıya Mütəllibovla sülh danışıqlarını aparmaq üçün yola düşdü. Azərbaycanın rəhbərinə ünvanlanan məktubda onlar bildirirdilər:

Sovet İttifaqı və Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası və Dağlıq Qarabağa dair ittifaq sənədlərinin əsasında" danışıqlar aparmağa hazırdırlar və yerli özünüidarəetmə orqanlarına keçiriləcək yeni seçkilərin tarixini müzakirə etmək istəyirlər.

Mahiyyətinə görə, bu, Azərbaycanın tərkibində vilayətin özünüidarəsinə veriləcək zəmanətlər əvəzinə kapitulyasiya təklifi idi. Lakin nümayəndə heyəti Xankəndinə qayıtdıqdan sonra sərt tənqidə məruz qaldı. İyulun 29-da erməni partizanları yeddi milis işçisini qətlə yetirdilər. Hələ bu az imiş kimi, avqustun 10-da kompromis ideyasının əsas təşəbbüsçüsü Valeri Qriqoryan Xankəndidə küçədə erməni separatçıları tərəfindən öldürüldü. Bu barədə tanınmış erməni millətçisi Janna Qalstyan isveçli alim Erik Melanderə belə demişdir:

Belə bir sənədi, yəni nə bizim, nə də xalqın dəstəkləmədiyi və buna görə də heç bir qüvvəsi olmayan sənədi imzalayan istənilən şəxs öz həyatını təhlükə altına qoyardı: onu sadəcə öldürərdilər, hətta bizim ən yaxın dostumuz olsaydı belə.

Dağlıq Qarabağdakı separatçı hərəkata qarşı sərt tədbirlər görən sovet rəhbərliyi Azərbaycanın sadiqliyini təmin etməyə çalışırdı. Onlar Qarabağda millətçi hərə- katı yatırtmağa cəhd edirdilər və müəyyən dərəcədə öz məqsədlərinə çatdılar. Azərbaycanın göstərdiyi təzyiq təkcə Qarabağın yerli erməni rəhbərlərinə deyil, həmçinin Ermənistanın yeni başçısı Levon Ter-Petrosyana da güclü təsir bağışlamışdı. 1991-ci il iyulun 20-də o, yeni İttifaq Sazişinə dair aparılan danışıqlar çərçivəsində Moskva yaxınlığındakı Novo-Oqarevoda birinci və axırıncı dəfə Qorbaçovla görüşdü və bildirdi ki, güzəştə getməyə hazırdır. Eyni zamanda İrəvanda EMH liderləri və Kommunist partiyasının rəhbərliyi arasında ciddi qarşıdurma yarandı. Kommunistlərin o zamankı başçısı Aram Sarkisyan Ter-Petrosyanı Dağlıq Qarabağa dair sazişin şərtlərinin yumşaldılması əvəzinə Şaumyan rayonunu vermək niyyətində günahlandırdı.

Bütün cəhdlərə baxmayaraq, erməni separatçı quldurlarının öz zorakı hərəkətlərindən dönməməsi nəticəsində kompromis cəhdləri nəticə vermədi. Qısa müddət sonra - 1991-ci ilin avqust ayında SSRİ-də dövlət çevrilişinə cəhd oldu. Uğursuz çevriliş cəhdindən sonra SSRİ-nin dağılacağı qətiləşdi.

Qondarma rejimin elanı

10 dekabr 1991-ci ildə azərbaycanlıların boykot etdiyi və yalnız ermənilərin qatıldığı referendum nəticəsinə görə "müstəqillik qərarı" alınmış və 6 yanvar 1992-ci ildə də "müstəqillik" rəsmən elan edilmişdir. Lakin Ermənistan respublikası daxil, heç bir ölkə və ya beynəlxalq qurum qondarma rejimin müstəqilliyini tanımamışdır.

Dağlıq Qarabağ və digər işğal edilmiş ərazilər BMT-də daxil olmaqla, bütün dünya dövlətləri tərəfindən Azərbaycanın ərazi kimi tanınmışdır. Lakin buna baxmayaraq bu torpaqlar hələ də işğal altındadır.

1992-1994-cü illər. Ermənistan hərbi birləşmələrinin Azərbaycana təcavüzü

Həmçinin bax: Qarabağ müharibəsi

Bakı

Xankəndi

Şuşa

Kəlbəcər

Ağdam

Ağdərə

Xocalı

Xocavənd

Füzuli

Laçın

Zəngilan

Cəbrayıl

Qubadlı

Əsgəran

Əskipara

Barxudarlı

Kərki

İşğal altında olan Azərbaycan şəhərləri

Ermənistan və Azərbaycan - hər ikisi müstəqil olduqdan sonra Qarabağdakı erməni separatizmi yeni bir mərhələyə qədəm qoydu. Ermənistan respublikasının birbaşa iştirakı ilə və onun hərbi qüvvələri hesabına Azərbaycandan Dağlıq Qarabağla birlikdə ətraf rayonlardan işğal edildi. Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda savaşan hərbiçilərdən başqa, minlərlə azərbaycanlı mülki əhali erməni quldur dəstələri tərəfindən soyqırıma məruz qaldı.

Beynəlxalq hüquq tərəfindən Azərbaycanın ərazisi kimi tanınmış rayonların işğalından əlavə bütün düyanın gözü qarşısında Xocalı, Ağdaban, Qaradağlı və s. soyqırımları törədildi.

BMT-nin qətnamələri

Həmçinin bax: BMT Təhlükəsizlik Şurasının Dağlıq Qarabağ münaqişəsilə bağlı qətnamələri

1992-ci ildə erməni silahlı birləşmələri respublikamızın ərazilərinin işğalına istiqamətlənmiş hərbi əməliyyatların miqyasını kifayət qədər genişləndirmişdilər. Lakin heç bir beynəlxalq təşkilat hamının gözü qarşısında baş verməkdə olan və beynəlxalq hüquq normalarını kobud şəkildə tapdalayan bu işğalçılıq əməllərinə obyektiv qiymət vermədi. Doğrudur, müxtəlif dövrlərdə BMT-nin, ATƏT-in, Avropa Birliyinin bu barədə müəyyən qətnamələri, bəyanatları meydana çıxdı, bununla belə, həmin sənədlər münaqişənin həqiqi səbəblərini dəqiq şəkildə qiymətləndirmir, təcavüzkarla təcavüzə məruz qalan tərəf arasında heç bir fərq qoymurdu.

1991-ci ildə müstəqilliyini elan edən Azərbaycan Respublikası bu barədə bütün beynəlxalq təşkilatlara, o cümlədən BMT-yə və dünya dövlətlərinə müraciət etdi. 1992-ci ilin martında Azərbaycan BMT-yə üzv qəbul edildi. Bundan sonra Azərbaycan BMT-yə müraciət edərək Ermənistanın təcavüzkar siyasətinə münasibət bildirməyi və bu ölkənin işğalçılıq əməllərinin qarşısını almağı xahiş etdi. BMT-nin nümayəndə heyəti bu müraciətə əsaslanaraq regiona səfər etdi və bu barədə BMT Baş katibinə müvafiq məlumatlar verdi. BMT-nin Baş katibi isə münaqişənin həllində ATƏM-in (Avropa Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Müşavirəsi -1995-ci ilin yanvarından ATƏT - Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı) səylərini dəstəklədiyini və bu təşkilata müvafiq nəticələr əldə etmək üçün kömək göstərməyə hazır olduğunu bildirdi. Bu, artıq beynəlxalq ictimaiyyətin məsələyə soyuq münasibətinin ilk simptomları idi.

1992-ci ildə Şuşanın işğalı Azərbaycanı yenidən BMT-yə müraciət etmək məcburiyyətində qoydu. May ayının 12-də BMT Təhlükəsizlik Şurası Dağlıq Qarabağ problemini müzakirə edərək bəyanat verməklə kifayətləndi. Bəyanatda Dağlıq Qarabağda vəziyyətin pisləşməsindən narahatlıq ifadə olunur və məcburi köçkünlərə təcili yardım göstərilməsinin zəruriliyi bildirilirdi.

Nömrəsi	Məram	Tarix
822	Kəlbəcərin işğalından sonra qəbul edilmişdir. Qətnamə bölgədəki hərbi əməliyyatlara son verməyə, erməni qoşunlarının Kəlbəcərdən və son dövrlərdə işğal etdiyi Azərbaycan torpaqlarından geri çəkilməsini tələb edirdi.	30 aprel, 1993
853	Qətnamə bölgədəki hərbi əməliyyatlara son verməyi, erməni qoşunlarının Ağdamı və son dövrlərdə işğal etdiyi Azərbaycan torpaqlarınından geri çəkilməsini tələb edirdi. Qətnamə, həmçinin 822 saylı qətnaməyə də əməl edilməsini tələb edirdi.	29 iyul, 1993
874	Qətnamə atəşkəs imzalanmasını, hərbi əməliyyatları dayandıraraq erməni qoşunlarının son dövrlərdə işğal etdiyi Füzuli (23 avqust 1993), Cəbrayıl (26 avqust 1993), Qubadlı (30 sentyabr) və digər ərazlərdən geri çəkilməsini tələb edirdi.< Qətnamədə həmçinin əvvəlki 822 və 853 saylı qətnamələrə əməl edilməsi tələbi də öz əksini tapmışdı.	14 oktyabr, 1993
884	Tərəflər arasında yenidən hərbi əməliyyatların bərpası ilə nəticələnən atəşkəs pozulmaları qınanılır, Ermənistan Respublikasından ermənilərin qondarma respublika üzərindəki bütün təsir vasitələrindən istifadə etməsi istənilirdi. Qətnamə də hərbi əməliyyatların dərhal dayandırılması tələb edilir, son dövrdə işğal edilmiş Zəngilan rayonu da daxil olmaqla, digər rayonlardan erməni silahlı dəstələrinin çıxması tələb edilirdi. Sonda isə əvvəl qəbul edilmiş 822, 853, 874 saylı qətnamələrə əməl edilməsi tələb edilirdi.	12 noyabr, 1993

822 saylı qətnamə

1993-cü ildə Azərbaycanın daha bir rayonu - Kəlbəcər ermənilər tərəfindən işğal edildi. Azərbaycan bu barədə BMT-yə müraciət edərək təcavüzkarın əməllərinə qiymət verilməsini xahiş etdi. Aprelin 6-da BMT TŞ sədrinin bəyanatı qəbul olundu. Lakin bu bəyanat da problemə düzgün qiymət vermirdi. Məsələ burasındadır ki, Ermənistanın işğalçılıq siyasətinə münasibət sənəddə əksini tapmamış və Kəlbəcərin işğalının guya "yerli ermənilər" tərəfindən həyata keçirildiyi vurğulanmışdı. Aprel ayının 30-da BMT TŞ Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə dair ilk qətnaməsi qəbul edildi. "BMT TŞ 822 saylı qətnaməsi" adlanan bu sənəd Təhlükəsizlik Şurası sədrinin 1993-cü il yanvarın 29-da və aprelin 6-da verdiyi bəyanatlara istinadən hazırlanmışdı. Qətnamədə bölgədə sabitliyin və əmin-amanlığın təhlükə altında olduğu qeyd edilir, məcburi köçkünlərin sayının artmasından narahatlıq ifadə olunur və Kəlbəcər rayonunda yaranmış fövqəladə vəziyyətin doğurduğu problemlərin aradan qaldırılmasının zəruriliyi bildirilirdi. BMT TŞ atəşin həmişəlik dayandırılması üçün işğalçılıq əməllərinə və hərbi əməliyyatlara son qoyulmasına çağırır, təcavüzkar qüvvələrin Kəlbəcər rayonundan və Azərbaycanın işğala məruz qalmış digər ərazilərindən çıxarılmasını tələb edirdi. Lakin bu qətnamə də əslində, regionda sülhün əldə olunmasına stimul vermək gücündə deyildi. Əvvəla ona görə ki, BMT Təhlükəsizlik Şurasının qətnaməsi yalnız ümumi sözlərlə yüklənmiş və məsələyə heç bir konkret qiymət vermək məqsədinə xidmət etməmişdir. Digər tərəfdən, qətnamədə öz əksini tapmış müddəaların həyata keçirilmə mexanizmləri də göstərilməmişdi. Sənəddə Azərbaycan torpaqlarının işğal olunması faktı təsdiqlənsə də, bunun kim tərəfindən həyata keçirildiyi dəqiq göstərilmir və hərbi əməliyyatların guya "yerli ermənilər" tərəfindən reallaşdırıldığı vurğulanırdı.

Qətnamənin tərcüməsi:

Qətnamə 822 (1993) 30 Aprel 1993-cü il Təhlükəsizlik Şurası,

Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə dair Təhlükəsizlik Şurasının Sədri tərəfindən edilən 1993-cü il 29 yanvar 1 və 6 aprel 2 tarixli bəyanatlarına əsaslanaraq, Baş Katibin 14 aprel 1993-cü il 3 tarixli məruzəsini nəzərə alaraq, Ermənistan Respublikası ilə Azərbaycan Respublikası arasında münasibətlərin pisləşməsi ilə əlaqədar ciddi narahatçılığını ifadə edərək, Silahlı hərbi əməliyyatların genişlənməsini və, xüsusilə, yerli erməni qüvvələrinin Azərbaycan Respublikasının Kəlbəcər rayonuna sonuncu hücumunu həyəcanla qeyd edərək, Belə vəziyyətin regionda sülh və təhlükəsizliyə təhlükə yaratması ilə əlaqədar narahat olaraq, Böyük sayda mülki şəxslərin yerlərinin dəyişməsi və regionda, xüsusilə Kəlbəcər rayonunda, fövqəladə humanitar vəziyyətlə bağlı ciddi narahatçılığını ifadə edərək, Regionda bütün dövlətlərin suverenliyi və ərazi bütövlüyünə hörmət edilməsini bir daha təsdiq edərək, Həmçinin, beynəlxalq sərhədlərin pozulmazlığını və ərazi əldə etmək məqsədilə gücdən istifadənin yolverilməzliyini bir daha təsdiq edərək, Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Müşavirəsi çərçivəsində həyata keçirilən sülh prosesini dəstəklədiyini bəyan edərək, və silahlı hərbi əməliyyatların genişlənməsinin bu proses üçün dağıdıcı nəticə verə biləcəyindən dərindən narahat olaraq,

• Möhkəm atəşkəsin əldə edilməsi məqsədilə bütün hərbi əməliyyatların və düşmənçilik aktlarının dərhal dayandırılmasını, həmçinin bütün işğalçı qüvvələrin Kəlbəcər rayonundan və Azərbaycanın digər bu yaxınlarda işğal olunmuş rayonlarından dərhal çıxarılmasını tələb edir;
• Münaqişənin Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Müşavirəsinin Minsk qrupunun sülh prosesi çərçivəsində həll edilməsi məqsədilə maraqlı tərəfləri danışıqları dərhal bərpa etməyə və problemin sülh yolu ilə həllini çətinləşdirən hər hansı hərəkətlərdən çəkinməyə çağırır;
• Mülki əhalinin əzablarını yüngülləşdirmək üçün regionda, xüsusilə münaqişəyə məruz qalmış rayonlarda, humanitar yardımın göstərilməsi üzrə beynəlxalq fəaliyyətin maneəsiz həyata keçirilməsinə çağırır, bütün tərəflərin beynəlxalq humanitar hüququn prinsip və normalarına riayət etməyə borclu olduqlarını yenidən təsdiq edir;
• Baş Katibdən Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Müşavirəsinin Fəaliyyətdə olan Sədri, həmçinin Müşavirənin Minsk qrupunun Sədri ilə məsləhətləşmədə regionda, xüsusilə Azərbaycanın Kəlbəcər rayonunda, vəziyyətin qiymətləndirilməsini aparmağı, və Şuraya növbəti məruzəni təqdim etməyi xahiş edir;
• Məsələ ilə fəal şəkildə məşğul olmağı davam etdirməyi qərara alır.

3205 saylı iclasda yekdilliklə qəbul edilmişdir.

853 saylı qətnamə

1993-cü ilin iyul ayının 23-də Ermənistan silahlı birləşmələri Azərbaycanın Ağdam rayonunu işğal etdi. Qeyd edək ki, bu artıq Ermənistanın BMT Təhlükəsizlik Şurasının qəbul etdiyi qətnaməyə heç bir əhəmiyyət vermədiyini təsdiqləyirdi. İyulun sonlarında BMT TŞ iclası keçirildi və burada Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə dair 853 saylı qətnamə qəbul olundu. Bu qətnamədə də işğalçı qüvvələrin Azərbaycanın Ağdam da daxil olmaqla, bütün digər işğal olunmuş ərazilərindən çıxarılması tələbi qoyulmuşdu. Qətnamədə Azərbaycan vətəndaşlarının bir hissəsinin məcburi köçkün kimi yaşamasından narahatlıq ifadə edilir və tərəflərin münaqişəni dayandırmaq üçün atəşkəsə nail olmalarının zəruriliyi bildirilirdi. 853 saylı qətnaməsi bütövlükdə bəzi əlamətlərinə görə 822 saylı qətnamədən daha obyektiv görünsə də, burada da məsələ öz dəqiq qiymətini almamışdır.

1993-cü ilin avqustunda Ermənistan Azərbaycanın Füzuli rayonunu işğal etmək məqsədilə hərbi əməliyyatları gücləndirdikdən sonra BMT TŞ sədrinin yeni bəyanatı yayıldı. Həmin bəyanatda Azərbaycan ərazilərinin işğalı faktı təsdiqlənir, Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın tərkib hissəsi olduğu vurğulanır və bölgədə hökm sürən vəziyyətdən narahatlıq ifadə edilirdi. Ermənilər beynəlxalq birliyin hadisələrə obyektiv reaksiya verməməsindən istifadə edərək yeni təcavüz aktları həyata keçirir, Azərbaycan torpaqlarını zəbt edirdilər. Beləliklə də Füzuli və Cəbrayıl rayonları da işğal olundu.

Qətnamənin tərcüməsi:

Qətnamə 853 (1993) 29 iyul 1993-cü il Təhlükəsizlik Şurası,

30 aprel 1993-cü il tarixli 822 (1993) saylı qətnaməsini təsdiq edərək, Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Müşavirəsinin (ATƏM) Minsk qrupunun Sədrinin 27 iyul 1993-cü il1 tarixində dərc olunmuş məruzəsini nəzərdən keçirərək, Ermənistan Respublikası və Azərbaycan Respublikası arasında münasibətlərin pisləşməsi və onlar arasındakı gərginliklə əlaqədar ciddi narahatçılığını ifadə edərək, Maraqlı tərəflərin 822 (1993) saylı qətnamənin həyata keçirilməsi üzrə təxirəsalınmaz tədbirlər planını qəbul etməsini alqışlayaraq, Hərbi əməliyyatların genişlənməsini və, xüsusilə Azərbaycan Respublikasının Ağdam rayonunun işğal edilməsini həyəcanla qeyd edərək, Belə vəziyyətin regionda sülh və təhlükəsizliyə təhlükə yaratmasının davam etməsi ilə əlaqədar narahat olaraq, Azərbaycan Respublikasında böyük sayda mülki şəxslərin yerlərinin dəyişməsi və regionda fövqəladə humanitar vəziyyətlə əlaqədar yenidən ciddi narahatçılığını ifadə edərək, Azərbaycan Respublikasının və regionda bütün digər dövlətlərinin suverenliyi və ərazi bütövlüyünü bir daha təsdiq edərək, Həmçinin, beynəlxalq sərhədlərin pozulmazlığını və ərazi əldə etmək məqsədilə gücdən istifadənin yolverilməzliyini bir daha təsdiq edərək,

• Ağdam rayonunun və Azərbaycan Respublikasının digər bu yaxınlarda işğal olunmuş rayonlarının işğalını pisləyir;
• Bundan başqa regionda bütün düşmənçilik hərəkətlərini, xüsusilə mülki şəxslərə hücumları və məskunlaşmış rayonların bombardman edilməsini pisləyir;
• Bütün hərbi əməliyyatların dərhal dayandırılmasını, münaqişədə iştirak edən işğalçı qüvvələrin Ağdam rayonundan və Azərbaycan Respublikasının digər bu yaxınlarda işğal edilmiş rayonlarından dərhal, tam və qeyd-şərtsız çıxarılmasını tələb edir;
• Maraqlı tərəfləri atəşkəsə dair möhkəm razılaşmalar əldə etməyə və onlara riayət etməyə çağırır;
• Yuxarıdakı 3 və 4-cü maddələr kontekstində regionda iqtisadi, nəqliyyat və enerji əlaqələrinin bərpa edilməsinə dair özünün əvvəlki çağırışlarını yenidən təsdiq edir;
• 822 saylı (1993) qətnamənin həyata keçirilməsi səyləri də daxil olmaqla, ATƏM-in Minsk qrupunun münaqişənin sülh yolu ilə həllinə nail olmaq üzrə davam edən səylərini bəyənir, və hərbi əməliyyatların genişlənməsinin bu cəhdlər üçün doğurmuş dağıdıcı nəticələri ilə bağlı ciddi narahatçılığını ifadə edir;
• Yerləşdirilməsi cədvəli ilə ATƏM-in müşahidə missiyasının hazırlanmasını, həmçinin Müşavirənin regionda iştirakının təmin edilməsi təklifinin Müşavirə çərçivəsində nəzərdən keçirilməsini alqışlayır;
• Maraqlı tərəfləri münaqişənin sülh yolu ilə həllinə mane olan hər cür hərəkətlərdən çəkinməyə, və ATƏM-in Minsk qrupu çərçivəsində, həmçinin birbaşa əlaqələr vasitəsilə məsələnin qəti həllinin əldə edilməsi məqsədilə onlar arasında danışıqları davam etdirməyə təkidlə çağırır;
• Azərbaycan Respublikasının Dağlıq Qarabağ regionunun erməniləri tərəfindən 822 saylı (1993) qətnamənin və hazırkı qətnamənin müddəalarına riayət edilməsi və bu tərəfin ATƏM-in Minsk qrupunun təkliflərini qəbul etməsi məqsədilə Ermənistan Respublikasının hökumətini öz təsirini göstərməkdə davam etməyi təkidlə çağırır;
• Dövlətləri münaqişənin intensivləşməsinə və ya ərazi işğalının davam etdirilməsinə apara biləcək hər hansı silahın və hərbi sursatın təchiz edilməsindən çəkinməyə təkidlə çağırır;
• Mülki əhalinin artan əzablarını yüngülləşdirmək məqsədilə, regionda, xüsusilə münaqişəyə məruz qalmış bütün rayonlarda, humanitar yardımın göstərilməsi üzrə beynəlxalq fəaliyyətin maneəsiz təmin edilməsinə bir də çağırır, və bütün tərəflərin beynəlxalq humanitar hüququn prinsip və normalarına riayət etməyə borclu olduqlarını bir daha təsdiq edir;
• Baş Katibdən və müvafiq beynəlxalq qurumlardan zərər çəkmiş mülki əhaliyə təcili humanitar yardım göstərməyi və qaçqın düşmüş şəxslərin öz evlərinə qayıtmalarına kömək göstərməyi xahiş edir;
• Baş Katibdən ATƏM-in Fəaliyyətdə olan Sədri, həmçinin Minsk qrupunun Sədri ilə məsləhətləşmədə vəziyyət barədə Şuraya məruzələr təqdim etməsinin davam etdirilməsini xahiş edir;
• Məsələ ilə fəal şəkildə məşğul olmağı davam etdirməyi qərara alır. 3259 saylı iclasda yekdilliklə qəbul edilmişdir.

874 saylı qətnamə

1993-cü ilin avqustunda atəşkəs haqqında razılıq əldə olunsa da, ermənilər buna əməl etməyərək Qubadlı rayonunu da ələ keçirdilər. Azərbaycan növbəti dəfə BMT Təhlükəsizlik Şurasına müraciət etməli oldu. 1993-cü il oktyabrın 14-də BMT TŞ yenidən Dağlıq Qarabağ problemini müzakirəyə çıxararaq 874 saylı qətnamə qəbul etdi. Bu qətnamədə Minsk qrupu tərəfindən hazırlanmış "Təxirəsalınmaz tədbirlərin yeniləşdirilmiş cədvəli" təqdir olunur və bu plan əsasında münaqişənin nizamlanmasının mümkünlüyü bildirilirdi. Mahiyyət etibarilə bu qətnamə də əvvəlkilərdən fərqlənmirdi. Burada da Ermənistanla Azərbaycan arasında yaranmış gərginlikdən, cəbhə bölgəsində hərbi əməliyyatların yenidən güclənməsindən, çoxsaylı insan tələfatından və Azərbaycan ərazilərinin işğal edilməsi faktlarından narahatlıq ifadə olunur, münaqişənin aradan qaldırılması istiqamətində ATƏM-in səyləri dəstəklənir, dövlətlərin ərazi bütövlüyünün toxunulmazlığı bir daha təsdiqlənirdi. Amma bütün bunlarla yanaşı yenə də təcavüzkarla təcavüzə məruz qalan tərəflər adları ilə qeyd olunmur, münaqişənin yalnız Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ bölgəsinin erməniləri ilə Azərbaycan arasında olan problem kimi səciyyələndiyi vurğulanırdı. Digər tərəfdən, maraqlı idi ki, 874 saylı qətnamədə Azərbaycanın son vaxtlar işğal olunmuş rayonları haqqında heç nə deyilmirdi. Halbuki əvvəlki qətnamələrə işğal olunmuş ərazilərin konkret adları da salınmışdı. 1993-cü ilin oktyabrında isə Ermənistanın beynəlxalq təşkilatların qəbul etdiyi sənədlərə etinasızlığı özünü daha açıq şəkildə göstərdi. ATƏM sədrinin bölgədə səfərdə olduğu bir vaxtda Ermənistan silahlı qüvvələri Azərbaycanın Zəngilan rayonunu işğal etdi. Bu, artıq beynəlxalq birliyin münaqişəyə obyektiv qiymət verməsinin zəminliyini ifadə edən növbəti hadisə idi.

Qətnamənin tərcüməsi:

Qətnamə 874 (1993) 14 oktyabr 1993-cü il Təhlükəsizlik Şurası,

30 aprel 1993-cü il tarixli 822 saylı (1993) və 29 iyul 1993-cü il tarixli 853 saylı (1993) qətnamələrini təsdiq edərək və 18 avqust 1993-cü ildə1 Təhlükəsizlik Şurası Sədrinin Şuranın adından oxuduğu bəyanata əsaslanaraq, Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Müşavirəsinin (ATƏM) Dağlıq Qarabağ üzrə Minsk konfransının Sədrinin Təhlükəsizlik Şurası Sədrinin adına müraciətlənmiş 1 oktyabr 1993-cü il tarixli məktubunu nəzərdən keçirərək, Azərbaycan Respublikasının Dağlıq Qarabağ regionunda və onun ətrafında münaqişənin davam etdirilməsi və Ermənistan Respublikası ilə Azərbaycan Respublikası arasında gərginliyin regionda sülh və təhlükəsizliyə təhlükə yarada biləcəyi ilə əlaqədar dərin narahatçılığını ifadə edərək, 8 oktyabr 1993-cü ildə Moskvada yüksək səviyyədə keçirilən görüşləri qeyd edərək, və bu görüşlərin vəziyyətin yaxşılaşmasına və münaqişənin sülh yolu ilə həll edilməsinə töhfə verəcəyinə dair ümidlərini ifadə edərək, Azərbaycan Respublikasının və regionda bütün digər dövlətlərin suverenliyi və ərazi bütövlüyünü bir daha təsdiq edərək, Həmçinin, beynəlxalq sərhədlərin pozulmazlığını və ərazi əldə etmək məqsədilə gücdən istifadənin yolverilməzliyini bir daha təsdiq edərək, Münaqişə üzündən insanların məruz qaldığı əzablar və regionda ciddi fövqəladə humanitar vəziyyətlə əlaqədar, və xüsusilə Azərbaycan Respublikasında böyük sayda mülki şəxslərin yerlərinin dəyişməsi ilə əlaqədar özünün ciddi narahatçılığını bir daha ifadə edərək,

• Maraqlı tərəfləri ATƏM-in Minsk qrupuna kömək məqsədilə Rusiya Federasiyası hökumətinin yardımı ilə həyata keçirilən birbaşa əlaqələr nəticəsində əldə edilən atəşkəsi effektiv və daimi etməyə çağırır;
• ATƏM çərçivəsində həyata keçirilən sülh prosesini və Minsk qrupunun yorulmaz səylərini tam şəkildə dəstəklədiyini yenidən bəyan edir;
• 28 sentyabr 1993-cü il tarixində ATƏM-in Minsk qrupunun iclasında üzə çıxarılan və Minsk qrupunun doqquz digər üzvünün hərtərəfli dəstəyi ilə Qrupun Sədri tərəfindən maraqlı tərəflərə təqdim olunan "Təhlükəsizlik Şurasının 822 (1993) və 853 (1993) saylı qətnamələrinin həyata keçirilməsi üzrə təxirəsalınmaz addımların yeniləşdirilmiş cədvəli"ni3 alqışlayır və tərəflərin diq­qətinə çatdırır, və tərəfləri onu qəbul etməyə çağırır;
• Münaqişədən irəli gələn və Yeniləşdirilmiş cədvəldə bilavasitə nəzərdən keçirilməyən bütün başqa həll olunmamış məsələlərin Minsk prosesi kontekstində sülh danışıqları vasitəsilə tezliklə həll edilməsi vacibliyinə əmin olduğunu ifadə edir;
• Bu yaxınlarda işğal edilmiş ərazilərdən qoşunların çıxarılması və rabitə və nəqliyyat üçün bütün maneələrin aradan qaldırılması da daxil olmaqla, ATƏM-in Minsk qrupunun Yeniləş­dirilmiş cədvəlində nəzərdə tutulan qarşılıqlı və təcili addımların dərhal həyata keçirilməsinə çağırır;
• ATƏM-in Nazirlər Şurasının 24 mart 1992-ci il tarixli mandatına uyğun olaraq, Yeniləş­dirilmiş cədvəldə nəzərdə tutulduğu kimi münaqişənin danışıqlar yolu ilə həll edilməsinə nail olmaq məqsədilə tezliklə Minsk konfransının keçirilməsinə çağırır;
• Baş Katibdən ATƏM-in Minsk konfransında iştirak etmək üçün nümayəndə göndərmək dəvətinə müsbət cavab verməyi və Konfransın açılmasından sonra mətləbə dair başlanan danışıqlara bütün mümkün kömək göstərməyi xahiş edir;
• ATƏM tərəfindən yaradılmış müşahidəçilər missiyasını dəstəkləyir;
• Bütün tərəfləri beynəlxalq humanitar hüququ pozmaqdan çəkinməyə çağırır və münaqişəyə məruz qalmış bütün rayonlarda humanitar yardımın göstərilməsi üzrə beynəlxalq fəaliyyətin maneəsiz həyata keçirilməsinin təmin edilməsinə dair 822 (1993) və 853 (1993) saylı qətnamələrindəki çağırışlarını təkrar edir;
• Regionda bütün dövlətləri münaqişənin genişlənməsinə gətirib çıxaran və regionda sülh və təhlükəsizliyi pozan hər cür düşmənçilik hərəkətlərindən və hər cür müdaxilədən çəkinməyə təkidlə çağırır;
• Baş Katibdən və müvafiq beynəlxalq qurumlardan zərər çəkmiş mülki əhaliyə təcili humanitar yardımın göstərilməsini və qaçqınlara və məcburi köçkünlərə təhlükəsiz şəraitdə və ləyaqətlə öz evlərinə qayıtmağa köməklik edilməsini xahiş edir;
• Baş Katibdən, ATƏM-in Fəaliyyətdə olan Sədrindən və ATƏM-in Minsk Konfransının Sədrindən Minsk prosesinin gedişi və yerdə vəziyyətin bütün aspektləri və bununla əlaqədar ATƏM ilə Birləşmiş Millətlər Təşkilatı arasında indiki və gələcək əməkdaşlıq haqqında Şuraya məruzələrin verilməsini davam etdirməyi xahiş edir;
• Məsələ ilə fəal şəkildə məşğul olmağı davam etdirməyi qərara alır. 3292 saylı iclasda yekdilliklə qəbul edilmişdir.

884 saylı qətnamə

1993-cü il noyabrın 11-də BMT TŞ Azərbaycanın müraciətinə müvafiq olaraq münaqişənin davam etməsi ilə bağlı vəziyyəti yenidən müzakirəyə çıxararaq 884 saylı qətnamə qəbul etdi. Həmin qətnamə Azərbaycanın Horadiz qəsəbəsinin və Zəngilan rayonunun işğal edilməsi faktından narahatlıq ifadə edir və sənəddə işğalçı qüvvələrin bu ərazilərdən çıxarılması tələb olunurdu. Bu qətnamə, təbii ki, yerinə yetirilmədi. Qeyd edək ki, sözügedən sənəd BMT TŞ-nin əvvəlki qətnamələrindən prinsip etibarilə heç nə ilə fərqlənmirdi. Məsələ burasındadır ki, BMT-nin qəbul etdiyi sənədlərdə beynəlxalq hüququn çox vacib prinsipləri nədənsə unudulur və təcavüzkarın cəzalandırılması üçün heç bir konkret mexanizm müəyyənləşdirilmirdi. Halbuki münaqişələrin həlli sahəsində müəyyən təcrübəsi olan bu təşkilat Ermənistanın Azərbaycana qarşı yürütdüyü işğalçılıq siyasətinə son qoymaq və regionda həqiqi, davamlı sülhə nail olmaq üçün kifayət qədər geniş imkanlara malik idi. Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzkar siyasət yürütdüyünü təsdiqləyən onlarla fakt var və bu faktlar sözügedən ölkənin respublikamıza qarşı həyata keçirdiyi hərbi əməliyyatların bütün kriteriyalar üzrə məhz təcavüz aktı olduğunu söyləməyə əsas verir. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, BMT Təhlükəsizlik Şurası təcavüzkarı cəzalandırmaq və onu öz qanunsuz hərəkətlərindən çəkindirmək üçün lazımi qərarlar qəbul etmək istəmədi.

Qətnamənin tərcüməsi:

Qətnamə 884 (1993) 12 noyabr 1993-cü il Təhlükəsizlik Şurası,

30 aprel 1993-cü il tarixli 822 (1993), 29 iyul 1993-cü il tarixli 853 (1993) və 14 oktyabr 1993-cü il tarixli 874 (1993) saylı qətnamələrini təsdiq edərək, Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Müşavirəsi (ATƏM) çərçivəsində həyata keçirilən sülh prosesi, və ATƏM-in Minsk qrupunun yorulmaz səylərini tam şəkildə dəstəklədiyini təsdiq edərək, ATƏM-in Dağlıq Qarabağ üzrə Minsk konfransının Fəaliyyətdə olan Sədrinin Təhlükəsizlik Şurası Sədrinin adına müraciətlənmiş 9 noyabr 1993-cü il tarixli məktubunu və ona əlavələri nəzərə alaraq, Azərbaycan Respublikasının Dağlıq Qarabağ regionunda və onun ətrafında münaqişənin davam etdirilməsi və Ermənistan Respublikası ilə Azərbaycan Respublikası arasındakı gərginliyin regionda sülh və təhlükəsizliyi təhlükə altına atması ilə əlaqədar ciddi narahatçılığını ifadə edərək, Atəşkəsin pozulması və buna cavab olaraq gücün həddindən artıq tətbiq edilməsi, xüsusilə Azərbaycan Respublikasında Zəngilan rayonunun və Horadiz şəhərinin işğalı nəticə­sində hərbi əməliyyatların genişlənməsini həyəcanla qeyd edərək, Azərbaycan Respublikasının və regionda digər dövlətlərinin suverenliyi və ərazi bütövlüyünü bir daha təsdiq edərək, Həmçinin, beynəlxalq sərhədlərin pozulmazlığı və ərazi əldə etmək məqsədilə gücün tətbiqinin yolverilməzliyini bir daha təsdiq edərək, Son zamanda böyük sayda mülki şəxslərin yerlərinin dəyişməsi və Zəngilan rayonunda, Horadiz şəhərində və Azərbaycanın cənub sərhədində föv­qə­ladə humanitar vəziyyətin yaranması ilə əlaqədar ciddi narahatçılığını ifadə edərək,

• Hərbi əməliyyatların yenidən başlanması ilə nəticələnən tərəflər arasında əldə edilmiş atəşkəsin pozulmasını, xüsusilə Zəngilan rayonunun və Horadiz şəhərinin işğal edilməsini, dinc əhaliyə qarşı hücumları və Azərbaycan Respublikasının ərazisinin bombardman edilməsini pisləyir;
• Ermənistan hökumətini Azərbaycan Respublikasının Dağlıq Qarabağ regionunun erməniləri tərəfindən 822 (1993), 853 (1993) və 874 (1993) saylı qətnamələrə riayət edilməsinə nail olmaq məqsədilə öz nüfuzundan istifadə etməyə və hərbi kampaniyanı genişləndirmək üçün lazımi vasitələrin münaqişəyə cəlb olunan qüvvələrə verilməməsini təmin etməyə çağırır;
• ATƏM-in Minsk qrupunun doqquz üzvünün 4 noyabr 1993-cü il tarixli Bəyannaməsini1 alqışlayır və onun tərkibində atəşkəsin dayandırılması haqqında olan birtərəfli bəyanatlarla bağlı təklifləri yüksək qiymətləndirir;
• Maraqlı tərəflərdən ATƏM-in Minsk qrupunun 2-8 noyabr 1993-cü tarixində Vyanada keçirilən iclasında edilən düzəlişlərlə "Təhlükəsizlik Şurasının 822 (1993) və 853 (1993) saylı qətnamələrinin həyata keçirilməsi üzrə təxirəsalınmaz addımların Yeniləşdirilmiş cədvəlinə"2 uyğun olaraq hərbi əməliyyatların və düşmənçilik hərəkətlərinin dərhal dayandırılmasını, Zəngilan rayonundan və Horadiz şəhərindən işğalçı qüvvələrin birtərəfli qaydada çıxarılmasını və Azərbaycan Respublikasının bu yaxınlarda işğal edilmiş başqa rayonlarından işğalçı qüvvələrin çıxarılmasını tələb edir;
• Maraqlı tərəfləri ATƏM-in Minsk qrupuna kömək məqsədilə Rusiya Federasiyası hökumətinin yardımı ilə həyata keçirilən birbaşa əlaqələr nəticəsində əldə edilən atəşkəsi təcili bərpa, onu effektiv və daimi etməyə, və ATƏM-in Minsk prosesi və Minsk qrupunun 2-8 noyabr 1993-cü il tarixli iclasında edilmiş düzəlişlərlə birlikdə "Yeniləşdirilmiş cədvəl" kontekstində münaqişənin danışıqlar vasitəsilə həllinin axtarılmasına təkidlə çağırır;
• Regionda olan bütün dövlətləri münaqişənin genişlənməsinə və regionda sülh və təhlükəsizliyin pozulmasına gətirib çıxara biləcək hər cür düşmənçilik hərəkətlərindən və hər cür müdaxilədən çəkinməyə bir daha çağırır;
• Baş Katibdən və müvafiq beynəlxalq qurumlardan Zəngilan rayonunun, Horadiz şəhərinin və Azərbaycanın cənub sərhədinin əhalisi də daxil olmaqla zərər çəkmiş əhaliyə təcili humanitar yardım göstərməyi, və qaçqın və məcburi köçkünlərə təhlükəsiz və ləyaqətlə öz evlərinə qayıtmaqda köməklik etməyi xahiş edir;
• Baş Katibə, ATƏM-in Fəaliyyətdə olan Sədrinə və ATƏM-in Minsk Konfransının Sədrinə Minsk prosesinin gedişi və yerlərdə vəziyyətin bütün aspektləri, xüsusilə Şuranın müvafiq qətnamələrinin həyata keçirilməsi, və bununla əlaqədar ATƏM ilə Birləşmiş Millətlər Təşkilatı arasında indiki və gələcək əməkdaşlıq haqqında Şuraya məruzələrini davam etdirmək barədə xahişini təkrar edir;
• Məsələ ilə fəal şəkildə məşğul olmağı davam etdirməyi qərara alır. 3313 saylı iclasda yek­dilliklə qəbul edilmişdir.

Ermənistanın iştirakı

Hadisələrin ilkin mərhələsindən etibarən separatçıların bütün ehtiyacları Ermənistan respublikası tərəfindən ödənilmişdir. 1989-cu ildə quldur dəstələri rəsmi şəkildə Ermənistan Daxili İşlər Nazirliyinə and içdikdən dərhal sonra Qarabağa göndərilmişdir. Təkcə bu fakt Ermənistanın müharibədə birbaşa iştirakının sübutu üçün kifayətdir. Ermənistanın prezidenti olmuş Tel-Petrosyan özü də erməni quldur dəstələrinin təşkilinin və maaşlarının Ermənistan respublikası tərəfindən ödənilməsini etiraf etmişdir. Heç təəccüblü deyil ki, Xocalı soyqırımında şəxsən komandir kimi iştirak etmiş Serj Sarkisyan Ermənistan respublikasının uzun müddət prezidenti olmuşdur. Digər Ermənistan prezidenti Robert Köçəryan da Qarabağda mülki azərbaycanlı əhalini öldürən şəxslərdən olmuşdur.

Serj Sarkisyan hələ prezident olduğu zaman parlamentdəki nitqində belə bir ifadə işlətmişdir:

İşğal etdiyimiz torpaqlar var. Bunda utanılacaq bir şey yoxdur. Təhlükəsizliyimiz üçün bu torpaqları işğal etdik. Biz bunu 1992-ci il və öncəsi də deyirdik, indi də deyirik. Bəlkə üslubum diplomatik deyil amma reallıq budur.

Qondarma rejimin ərazisinə daxil olan inzibati bölgələr

Hal-hazırda "paytaxt" Xankəndi ilə yanaşı Əsgəran, Hadrut, Ağdərə, Xocavənd, Şaumyan, Şuşa və Kaşatağ bölgələrinə bölünmüşdür. Qondarma rejimin ən böyük şəhəri Xankəndi, digər böyük şəhərləri isə Şuşa və Laçındır.

Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikasının ərazisində yerləşən inzibati bölgələr: 1.Şaumyan; 2.Ağdərə; 3.Əsgəran; 4.Xocavənd; 5.Hadrut; 6.Şuşa; 7.Kaşatağ.
Xəritədə Xankəndi göstərilməmişdir.

Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası			Azərbaycan Respublikası		SSRİ dövründə
	Mərzlər	Şəhər / Qəsəbə	Rayon	Şəhər / Qəsəbə	Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin
3	Əsgəran	Əsgəran (qəsəbə)	Xocalı, Ağdamın bir hissəsi		içində
5	Hadrut	Hadrut (qəsəbə)	Cənubi Xocavənd, Şərqi Cəbrayıl, Füzuli		qismən içində
2	Ağdərə	Ağdərə	Şərqi Kəlbəcər, qismən Qərbi Tərtər, Ağdamın bir hissəsi		qismən içində
4	Xocavənd	Xocavənd	Şimali Xocavənd, Ağdamın bir hissəsi		qismən içində
7	Kaşatag	Laçın	Laçın, Qubadlı, Zəngilan, Qərbi Cəbrayıl	Laçın	xaricində
1	Şaumyan	Kəlbəcər	Cənubi Goranboy, Azərbaycanın nəzarəti altındadır, Qərbi Kəlbəcərin bir hissəsi	Naftalan	xaricində
6	Şuşa	Şuşa	Şuşa (rayon)	Şuşa	içində
8	Xankəndi	-	Xocalı	Xankəndi	içində

Qondarma rejimin əhalisi

1988-1994-cü illər ərzində Qarabağda azərbaycanlı yerli əhaliyə qarşı davam edən etnik təmizləmə prosesi nəticəsində hal-hazırda Qarabağda bir nəfər də azərbaycanlı yaşamır. Bu da bu regionda azərbaycanlılara qarşı aparılan etnik təmizləmə prosesinin ən bariz sübutudur.

2001-ci ildə Qondarma rejimin hesabatlarına görə ölkə nüfuzunun 95 faizi erməni, digər etnik qruplar isə süryanilər, rumlar və kürdlərdir. Mart 2007-ci il tarixində yerli hakimiyyət nüfuzun 138.000 olduğunu bildirmişdir. Ölkədə illik doğum sayının 2200-2300 aralarında olduğu, 1999-cu ilə görə təxminən 1500 nəfərlik artım olduğu elan edilmişdir.

Yaş qruplarına görə: 15.700 (0-6), 25.200 (7-17), 75.800 (18-59) və 21.000 (60+)

Şəhər və qəsəbələrə görə (təklik forması Mərz, çoxluq forması Mərzər):

Qəsəbə (Mərz/Marzər)	idarəetmə mərkəzi	Əhali (2005)	Əhali (2006)	Sahəsi (km²)	Əhali sıxlığı (nəfər/km²)
Xankəndi		49.986	50.400	25.66	1.948.01
Əsgəran	Əsgəran	16.979	17.000	1.221.92	13.90
Hadrut	Hadrut rayonu	12.005	12.400	1.876.80	6.40
Ağdərə	Ağdərə rayonu	18.963	18.900	1.795.10	10.56
Xocavənd	Xocavənd rayonu	23.157	23.100	952.20	24.35
Şaumyan	Şaumyan rayonu	2.560	2.800	1.829.80	1.40
Şuşa	Şuşa rayonu	7.324	4.500	381.30	11.34
Kaşatag	Laçın rayonu	9.763	8.600	3.376.60	2.89

Qondarma rejimin əhalisi [1]:

İl	Əhali (000s)	Şəhərdə	Kənddə	Doğum göstəricisi	Ölüm göstəricisi	NGR	Köç
2000	134.4	68.4	66.0	16.6	8.8	7.7	16.1
2001	135.7	68.7	67.0	17.0	7.9	9.1	11.5
2002	136.6	69.3	67.3	16.0	9.1	6.9	4.9
2003	137.0	69.1	67.9	15.0	9.0	6.0	1.3
2004	137.2	69.8	67.4	15.3	9.5	5.8	-2.6
2005	137.7	70.5	67.2	14.6	9.2	5.4	1.7
2006	137.7	70.8	66.9	15.3	9.0	6.3	-3.2

Qondarma rejimin nəqliyyat sistemi

Separatçı qurum xaricdən maliyyə yardımları edilməsinə möhtac olduğu üçün onnu ərazisində uzun müddət ağır nəqliyyat problemi olmuşdur. Lakin xaricdə yaşayan ermənilərin fondu olan Hayastan All-Armenian Foundation nəqliyyat probleminin həlli üçün 25 milyon dollar yardım etmişdir. Bu vəsait hesabına Hadrut-Xankəndi-Əsgəran-Ağdərə avtomobil yolu çəkilmişdir. Bu yolun uzunluğu 169 kilometrdir.

Beynəlxalq arenada vəziyyəti

Qondarma Dağlıq Qarabağ Respublikası, onun yaradılmasında birbaşa iştirak edən və hal-hazırda rəhbərləri, Qarabağdakı separatçı hərəkatın vaxtilə öndə gedən şəxsləri olmasına baxmayaraq Ermənistan Respublikası daxil heç bir dövlət tərəfindən tanınmamışdır. BMT-yə üzv olan heç bir dövlət tərəfindən tanınmayan qondarma rejimi yalnız onun özü kimi bəzi tanınmamış separatçı rejimlər tanımışdır.

Bütün bu torpaqlar dünya birliyi tərəfindən Azərbaycanın ərazisi kimi tanınır. Lakin bütün bunlara baxmayaraq dünya birliyi Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün pozulmasına və ərazisində qonşu dövlətin (Ermənistan Respublikası) iştirak ilə terrorçu rejimin yaradılmasına göz yumur. Bu barədə BMT-nin qəbul etdiyi 4 qətnamə üzərindən 25 ildən artıq vaxt keçməsinə baxmayaraq hələ də yerinə yetirilməmişdir və yerinə yetirilməsi üçün dünya birliyi tərəfindən ən cüzi cəhd belə olmamışdır.