Ekzotizm

Ekzotizm — mənşəcə başqa dilə daxil olub hər hansı bir xalqın məişətini, onun adət-ənənəsini, milli xüsusiyyətlərini göstərən leksik vahidlər.

Ekzotik sözlər

Eldar:-Bu nədir? Gürcü:-Çonquri deyirik buna,sizin saz kimidir.(S.V) Bu nümunədəki "çonquri" sözü mənsubiyyətcə gürcü dilinə aiddir. Həmin dildə simli çalğı alətinin adıdır. Azərbaycan dilində çonquri sözünün ekvivalenti yoxdur. Belə bir cəhət - ekzotizmin qarşılığının olmaması onun diqqəti cəlb edən əlamətlərindəndir. Dildə ekzotizmlər müxtəlif səbəblərdən meydana çıxır. Hər şeydən əvvəl, ekzotik sözlər xalqlar, ölkələr arasında siyasi, iqtisadi, mədəni və dostluq əlaqələri əsasında yaranır. Azərbaycan dilində ekzotik sözlərin meydana gəlməsinin xüsusi tarixi vardır. Bu qrup sözlər lap qədimdən, ilk dəfə qonşu xalqlarla münasibət əsasında dilimizdə özünə yer tapmışdır. XIX əsrə qədər ərəb-fars mənşəli, sonrakı illərdə isə bu tip Avropa sözlərindən istifadə edilmişdir. Son illərdə ekzotik sözlərin də coğrafiyası xeyli genişlənmişdir. Müasir Azərbaycan dilində müşahidə olunan ekzotik sözləri təxminən aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:

1. Pul vahidlərinin adlarını bildirən sözlər: dollar (Amerika Birləşmiş Ştatları, Kanada, Avstraliya), marka (Almaniya, Finlandiya), frank (Fransa), lirə (Türkiyə), lira (İtaliya), funt sterlinq (İngiltərə), şillinq (Avstriya), ley (Rumıniya), lev (Bolqarıstan), lek (Albaniya), forint (Macarıstan), kron (Çexoslovakiya, Danimarka), dinar (İraq,Yuqoslaviya), rupi (Hindistan), rupiya (Pakistan), əfqani (Əfqanıstan), rial (İran), yuan (Çin Xalq Respublikası), donq (Vyetnam), iena (Yaponiya) və s.

2. Musiqi alətlərinin adını bildirən sözlər: balalayka (rus simli musiqi aləti), bandura (ukrayna simli musiqi aləti), gitara (ispan simli musiqi aləti), qonq (indoneziya zərb musiqi aləti), padura (abxaz, acar simli musiqi aləti) və s.

3. Rəqs adlarını bildirən sözlər: qopaq (ukrayna xalq rəqsi), menuet (fransız bal rəqsi), çardaş (macar xalq rəqsi), xorumi (gürcü xalq rəqsi), tanqo (qədim ispan xalq rəqsi).

4. Xörək adlarını bildirən sözlər: xaş, satsivi, tabaka, borş, xarço, qülyaş və s.

5. İçki adlarını billdirən sözlər: balzam, viski, likor, cəcə (araq) və s.

6. Vəzifə adlarını bildirən sözlər: mer, ser, lord və s.

Dilimizdə ekzotik rəngini, çalarlığını saxlayan daha bir sıra mövzulara aid (meyvə adı - banan, ananas... geyim adı - kimano, frak...) sözlər də vardır. Ekzotik sözlər müasir mətbuat səhifələrində və bədii ədəbiyyatda da geniş müşahidə olunur. Bədii ədəbiyyatda bunlardan müəyyən üslubi tələblərlə bağlı istifa də edilir.

İstər mətbuat səhifələrində və istərsə də bədii ədəbiyyatda ekzotik sözlərdən istifadə etmək böyük məsuliyyət və bacarıq tələb edir. Müəllif bu qrup sözlərə çox ehtiyatla yanaşmalı, onları yersiz şəkildə yazıya gətirməməlidir. Çünki yerli-yersiz işlənilən hər bir ekzotizm mətnin oxunmasını ağırlaşdırar və nəticədə fikir dolaşıqlığı, anlaşılmazlıq yarada bilər. Dildə işlənən ekzotizmlər alınma sözə çevrilə bilər. Bu, əsasən, ekzotik sözün ifadə etdiyi əşya ilə birlikdə mənimsənilməsi zamanı olur. Ümumiyyətlə, ekzotizmlərin alınma sözə çevrilməsi prosesi dildə proqressiv hadisədir. Bu hadisə dilin leksik tərkibinin zənginləşməsinə öz müsbət təsirini göstərir. Məsələn, vaxtilə ekzotik söz olan piano indi dilimizdə alınma sözlər cərgəsində xüsusi yer tutmuş, hamı tərəfindən aydın dərk edilir və geniş işlənən sözə çevrilmişdir. Ekzotik sözlər dildə mövcud olan varvarizm hadisəsinə daha çox oxşayır. Lakin bunlar bir-birindən mahiyyətcə tamamilə fərqli hadisələrdir.