Müqəddəs Pavel kafedralı

Müqəddəs Pavel kafedralı
ing. Cathedral Church of St Paul the Apostle
Müqəddəs Pavel kafedralının Festival bağlarından görünüşü
51°30′49″ şm. e. 0°05′53″ q. u.
Ölkə	Böyük Britaniya
Status	fəaliyyət göstərir
Şəhər	London
Yerləşir	London
Aidiyyatı	Anqlikan kilsəsi
Memar	Ser Kristofer Ren
Tikilmə tarixi	1675-1710
Üslubu	İngilis barokkosu
Hündürlüyü	111 metr
Uzunluğu	158 metr
Eni	75 metr
Qüllələri	2
Rəsmi sayt	stpauls.co.uk
İngiltərənin qeydiyyata alınmış abidələri
Rəsmi adı: St Paul's Cathedral
Təyin edilib	4 yanvar 1950
İstinad nöm.	1079157
Kafedralın planı
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Müqəddəs Pavel kafedralı (ing. St Paul's Cathedral) – Birləşmiş Krallığın paytaxtı Londonda yerləşən Anqlikan kafedralı və London yepiskopunun iqamətgahı. Kafedral, London yepiskopluğuna tabe olan bütün kilsələrin ana kilsəsi kimi fəaliyyət göstərir. London şəhərinin ən yüksək nöqtəsi olan Ladqeyt-Hilldə inşa edilmiş kilsə, I dərəcəli vacibliyə malik abidə kimi İngiltərənin qeydiyyata alınmış tarixi abidələri siyahısına salınmışdır. Hazırkı kafedralın yerində b.e. 604-cü ilində inşa edilmiş kilsə kimi, kafedral da Həvari Pavelə ithaf edilmişdir. XVIII əsrin sonlarına aid olan hazırkı kilsə binası, İngilis barokkosu üslubunda Ser Kristofer Ren tərəfindən dizayn edilmişdir. Renin sağlığında tamamlanmış kilsə inşası, Böyük London yanğınından sonra, şəhərin bərpa layihəsinin bir hissəsi olmuşdur. Ərazidə olmuş və Böyük Yanğın zamanı böyük bir hissəsi dağılmış qotik üslublu Köhnə Müqəddəs Pavel kafedralı, orta əsrlər və erkən modern London həyatında böyük rol oynamışdır.

Kafedral Londonun ən məşhur və ikonik görməli yerlərindən biridir. Renin şəhər kilsələrinin qüllələri ilə əhatə olunmuş kafedral günbəzi 300 ildən artıqdır ki, London skaylaynında dominant yer tutur. 111 metr gündürlüyə malik kafedral, 1710-1963-cü illər arasında şəhərin ən hündür tikilisi olaraq qalmışdır. Müqəddəs Pavel kafedralının günbəzi, hələ də dünyanın ən böyük günbəzlərindən biridir. Liverpul kafedralından sonra Birləşmiş Krallıq ərazisindəki ikinci ən böyük kilsə binasıdır.

Müqəddəs Pavel kafedralında həyata keçirilmiş mərasimlər arasında Admiral Lord Nelson, Vellinqton qrafı Artur Uelsli, Uinston Çörçil və Marqaret Tetçerin dəfni, Kraliça Viktoriyanın yubileyi, Birinci və İkinci Dünya müharibəsinin sülh dua mərasimləri, şahzadə Çarlz və Ledi Diana Spenserin nigahı, Britaniya Festivalının açılışı, Kraliça II Elizabetin Gümüş, Qızıl, Brilyant və Platin yubileyləri, 80 və 90-cı doğum günü mərasimləri daxildir. Müxtəlif dövrlərdə Müqəddəs Pavel kafedralı fərqli təbliğat materiallarının əsas subyektinə çevrilmiş, Blitz zamanı kafedralın günbəzi tüstü və alov içində təsvir edilmişdir.

Hazırda, Müqəddəs Pavel kafedralı saat və günlük ibadət mərasimləri olan kilsə kimi fəaliyyət göstərir. İbadətçilər üçün kafedrala giriş ödənişsiz olsa da, turistlər üçün giriş biletinin qiyməti 23 funt-sterlinqdir. Kafedrala ən yaxın metro stansiyası 120 metr aralıda yerləşən Müqəddəs Pavel stansiyasıdır.

Tarixi

Kafedraldan əvvəl

Londiniumun ilkin kafedralının yeri bəlli olmasa da, əfsanə və orta əsrlər ənənəsi kafedralın Kornhilldəki Müqəddəs Pyotr kilsəsi olduğunu göstərir. Müqəddəs Pavel bir kafedral üçün qeyri-adi atribusiyadır və Qədim Roma dövründə şəhərdə başqa bir kafedralın da olduğunu düşünməyə əsas verir. Müqəddəs Lusius haqqında əfsanə isə, Kornhilldəki Müqəddəs Pyotr kilsəsini Londiniumun xristian cəmiyyəti ilə əlaqələndirir. Kilsə qədim Londiniumun ən yüksək nöqtəsində yerləşir və əfsanələrdəki dəyərinə görə, orta əsr prosessiyalarında bu kilsəyə daha çox üstünlük verilirdi. Lakin, həmin kilsə ilə bağlı başqa bir tutarlı sübut yoxdur, Foruma görə kilsənin yerləşdiyi ərazi isə, əfsanələrin həqiqiliyini şübhə altına salır. 1995-ci ildə arxeoloji qazıntılar zamanı Tauer-Hilldə V əsrə aid Qədim Roma baziliksı aşkara çıxarılmış və onun kafedral olduğu ehtimalı irəli sürülmüşdür.

Elizabetan dövrü ingilis tarixçi və arxeoloqu Uilyam Kamden qeyd edir ki, orta əsrlər Müqəddəs Pavel kafedralının yerləşdiyi ərazidə, Qədim Roma dövründə ilahnə Dianaya həsr edilmiş məbəd olmuşdur. Kristofer Ren bildirir ki, Böyük Yanğından sonra, yeni kafedralın inşası zamanı ərazidə Diana məbədinin mövcudluğuna dair heç bir iz aşkara çıxmamışdır, buna görə də, Kamdenin nəzəriyyəsi müasir arxeoloqlar tərəfindən qəbul edilmir.

Normanlardan əvvəlki kafedrallar

Müqəddəs Erkonvald rahiblərə yol göstərir. Kafedraldakı Müqəddəs Erkonvald ziyarətgahı Vestminister abbatlığındakı Müqəddəs Eduard ziyarətgahı ilə rəqabətdə idi və buna görə də, ser Rouland Hillin London meri olduğu dövrdə Müqəddəs Erkinvaldın relikviyaları kafedraldan götürülmüşdür.

Qədim Roma dövründə Londonda xristianlığın olması haqqında məlumat olsa da, kilsə və ya kafedralın yeri ilə bağlı inandırıcı bir dəlil yoxdur. İnanca görə, 314-cü ildə çağırılmış Arl kilsə məclisində Londondan iki nümayəndə də iştirak etmişdir. Joslen Ferness tərəfindən XII əsrdə yazılmış London arxiyepiskopları siyahısına görə, Londonda xristian icmasının əsası II əsrdə əfsanəvi kral Lusiusun hakimiyyəti dövründə müqəddəs missionerlər Fuqatiy, Deruvian, Elvanus və Medvinin iştirakı ilə qoyulmuşdur. Müasir tarixçilər bu məlumatlardan heç birini etibarlı hesab etmirlər və mənbənin dövrümüzə çatmış mətni də problemli hesab olunur, lakin, 314-cü ildə çağırılmış Arl kilsə məclisində iştirak etmiş yepiksoplar Restitut və Adelfiy, ehtimal ki, Londiniumu təmsil etmişlər.

Tarixçi-rahib Möhtərəm Beda yazır ki, 604-cü ildə Kenterberili Avqustin, Mellitə Şərqi saksların anqlo-sakson krallığı və onların kralı Sebertin ilk yepiskopu kimi xeyir-dua vermişdir.

Sebertin dayısı və hökmdarı olan Kent kralı Etelbert yeni yepiskopun iqamətgahı olması üçün Londonda müqəddəs Pavelə ithaf olunmuş kilsə inşa etdirmişdi. Tutarlı sübut olmasa da, ehtimal edilir ki, bu ilk anqlo-sakson kafedralı sonradan orta əsr və müasir Müqəddəs Pavel kafedralının inşa edildiyi ərazidə yerləşmişdir.

Təxminən 616-cı ildə Sebertin ölümündən sonra, onun hakimiyyətə gəlmiş paqan dinlərə inanan oğlanları Melliti Londondan qovurlar və şərqi sakslar yenidən paqan inanclara qayıdırlar. İlk kafedral kilsəsinin taleyi isə məlum deyil. Şərqi sakslar arasında xristian inancına qayıdış VII əsrin sonlarında baş verir və ehtimal olunur ki, anqlo-sakson kafedralı ya bərpa edilmiş, ya da adları bəlli olan Sedd, Vayn və Erkonvald kimi yepiskopların iqamətgahı kimi yenidən inşa olunmuşdur. Y

episkop Erkonvald 693-cü ildə kafedral ərazisində dəfn edilmişdir. Həmin kilsə binası 962-ci ildə yanğın zamanı məhv olmuş, lakin, elə həmin ildəcə onun yerində yeni kilsə binası inşa edilmişdir.

1016-cı ildə vəfat etmiş İngiltərə kralı II Etelred Qərarsız Müqəddəs Pavel kafedralında dəfn edilsə də, hazırda onun məzarı itirilmiş hesab olunur. Anqlosaks salnaməsində verilən məlumata görə, 1087-ci ilin London yanğını zamanı şəhərin əsas hissəsi ilə birlikdə kafedral da yanmışdır.

Köhnə Müqəddəs Pavel kafedralı

Köhnə Müqəddəs Pavel kafedralının 1561-ci ildə qülləsi dağılmamışdan əvvəlki görünüşünün Frensis Bond tərəfindən 1913-cü ildə bərpası.

Əsas məqalə: Köhnə Müqəddəs Pavel kafedralı

Əksər hallarda “Köhnə Müqəddəs Pavel kafedralı” adlandırılan dördüncü Müqəddəs Pavel kafedralı 1087-ci ilin yanğınından sonra normanlar tərəfindən inşa edilmişdir. 1135-ci ildə baş vermiş növbəti yanğın inşaat işlərinin bir müddət dayandırılmasına səbəb olmuş və yeni kafedral yalnız 1240-cı ildə ithaf edilmişdir. İnşaat zamanı Roman üslubu Qotik üslubla əvəzlənmiş və bu özünü oxvari tağlarda, yuxarı hissələrin iri pəncərələrində və binanın şərq qurtaracağının memarlığında öz əksini tapmışdır. York kafedralında olduğu kimi, Müqəddəs Pavel kafedralının qabırğavari tağtavanı da daşdan yox, taxtadan inşa edilmişdir ki, bu da tikilinin sonrakı taleyinə təsir etmişdir.

1256-cı ildə kafedralın genişləndirilməsi üçün işlərə başlanılır. 1300-ü ildə tikinti işlərinə xeyir-dua verilsə də, inşaat yalnız 1314-cü ildə tamamlanmışdır. Son orta əsrlər dövründə Müqəddəs Pavel kafedralı uzunluğuna görə yalnız Klüni abbatlığının kilsəsindən, qülləsinin hündürlüyünə görə isə yalnız Linkoln kafedralı və Ştralzunddakı Müqəddəs Mariya kilsəsinin qülləsindən geri qalırdı. 1878-ci ildə Frensis Penrouz tərəfindən aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı müəyyən edilmişdir ki, binanın uzunluğu 178 metr (585 fut), eni 30 metr (100 fut), transept və transept meydanının ölçüsü isə 88 metr (290 fut) olmuşdur. Kafedral qülləsinin hündürlüyü 149 metr (489 fut) olmuşdur.

XVI əsrin əvvəllərində bina tədricən dağılmağa başlayır. VIII Henri və VI Eduardın hakimiyyəti dövründə həyata keçirilmiş İngilis Reformasiyası zamanı kilsənin daxili dekorları, kapella və ziyarətgahları dağıdılmışdır. 1538-ci ildə ehtimal ki, kafedraldakı ziyarətgahdan götürülmüş Müqəddəs Erkenvaldın təsviri kral zinət əşyaları ustadına gətirilmişdir. Digər müqəddəslərin təsvirləri, ehtimal ki, bir müddət daha kafedralda qalmışdır. Kral VI Eduardın hakimiyyəti dövründə daha sistemli şəkildə ikonalarla mübarizə həyata keçirilir; “Boz Monaxın Xronikası” adlı mənbədə verilən məlumata görə, 1547-ci ilin noyabrında kilsələrdəki xaçlar və digər təsvirlər məhv edilmiş, 1552-ci ilin oktyabrında isə “bütün tanrı kilsələrindəki altarlar və kapellalar” (ing. "Alle the alteres and chappelles in alle Powlles churche") dağıdılmışdır. 1561-ci ildə güclü şimşək zərbəsi Müqəddəs Pavel kilsəsinin qülləsini dağıtmış, Roma-Katolik kilsəsi isə bu təbiət hadisəsini Rəbbin ilahi məhkəməsinin İngiltərə protestant hökmdarlarına qınağı kimi təqdim etmişdir. Bundan sonra, yepiskop Ceyms Pilkinqton çıxış edərək şimşək zərbəsinin binanın hörmətsiz istifadəyə cəza olaraq göndərildiyini demişdir. Kafedrala dəymiş zərərin aradan qaldırılması üçün din xadimləri və London əhalisi tərəfindən təcili addımlar atılmağa başlanmış, ianə toplanışı elan edilmişdir. Lakin, iqtisadi depressiyadan sonra dirçəlməyə çalışan ölkə və şəhər iqtisadiyyatı üçün təmir xərcləri həddən artıq böyük idi. Buna görə toplanmış məbləğlə kilsənin damının təmir edilməsi qərara alınır.

1630-cu illərdə ilk klassik ingilis memarı olan İniqo Cons binaya qərb fasadı inşa edir. 1642-1652-ci illərin İngiltərə Burjua İnqlabı zamanı kilsə parlament qüvvələri tərəfindən qəddar münasibətlə üzləşir, qədim sənədlər və qanun əlyazmaları isə dağıdılır və məhv edilir. İngiltərə Respublikası dövründə dağıdılmış və zərər görmüş binalar - lord-protektorun şəhər sarayı olan Somerset-Haus kimi mülki tikililər, eyni zamanda kilsə və qəbirsanlıqların bərpa edilməsi üçün dövlət tərəfindən inşaat materialları təmin edilir. Bu dövrdə insanlar, açıq səma altında vəzin həyata keçirildiyi, şimal-şərqi kilsə həyətinə - Müqəddəs Pavel xaçı adlandırılan yerə toplaşırlar.

1666-cı ilin Böyük London yanğını zamanı köhnə Müqəddəs Pavel kafedralı tamamilə məhv olur. Kilsəni bərpa etmək mümkün olsa da, dövlət tərəfindən onun yerində müasir üslubda yeni kafedralın inşa edilməsi qərarı alınır. Yanğından əvvəl də kafedralın yenilənməsi və ya yerində yeni binanın inşası məsələsi aktiv müzakirə edilirdi.

Müasir Müqəddəs Pavel kafedralı

Müqəddəs Pavel kafedralı 1896-cı ildə

30 iyul 1669-cu ildə yeni kafedral binası üçün layihənin hazırlanması işi rəsmi olaraq ser Kristofer Renə həvalə edilmişdir. Daha əvvəl Renə yanğın zamanı itirilmiş digər şəhər kilsələrinin bərpa işi də həvalə edilmişdi. Belə ki, o, şəhərdə 50-dən çox kilsənin memarıdır. Müqəddəs Pavel kafedrasının layihələndirilməsi ilə paralel olaraq, memarlığa həsr olunmuş beş traktatının nəşri ilə də məşğul olmuşdur.

1666-cı ildə yanğının baş verməsindən beş il əvvəl – 1661-ci ildən etibarən Kristofer Ren, Köhnə Müqəddəs Pavel kafedralının yenidən qurulması ilə bağlı müzakirələrə başlamışdı. Ehtimal edilən təmir işləri, əsasən, 1630-cu ildə İniqo Cons tərəfindən inşa edilmiş klassik fasadın tamamlanması üçün interyer və eksteryerin yenilənməsindən ibarət olmalı idi. Ren, yarımdağılmış vəziyyətdə olan qülləni günbəzlə əvəz etməyi, bunun üçün isə mövcud konstruksiyanı inşaat pilləkəni kimi istifadə etməyi planlaşdırırdı. Onun təqdim etdiyi çertyojlarda günbəzin nef və yanlardakı keçidləri əhatə etdiyi görünür. Yanğından sonra, köhnə kafedralın strukturunun böyük bir hissəsinin saxlanması mümkün hesab edilsə də, 1670-ci illərdə köhnə tikilinin bütün qalıqlarının sökülməsi işi həyata keçirilir.

1668-ci ildə dekan Uilyam Senkroft, Kristofer Renə yazdığı məktubda bildirir ki, Kenterberi arxiyepiskopu, London və Oksford yepiskopları ilə razılaşdırmadan sonra, “bütün anlamlarda gözəl və nəcib olacaq”, “şəhər və millətin nüfuzuna layiq” yeni kafedral layihələndirməyi ona etibar edir. Layihənin hazırlanması bir neçə il çəkir, lakin, nəhayət hazırlanaraq bütün tərəflərlə razılaşdırılır, Renin gələcəkdə lazım hesab etdiyi dəyişiklikləri etmək icazəsi ilə birlikdə kral sifarişinə əlavə edilir. Layihə nəticəsində, hazırda da fəaliyyət göstərən, Böyük Britaniyanın ikinci ən böyük kilsəsi olan və dünyanın ən gözəl günbəzi elan edilmiş günbəzə malik Müqəddəs Pavel kafedralı inşa edilir. Binanın inşası kömür mədənlərindən alınan vergi hesabına maliyyələşdirilir və inşaat işləri memarın sağlığında tamamlanır, işlərin icrasına isə çoxlu sayda podratçı şirkətlər cəlb olunur.

Kafedralın inşasının tamamlanması 26 oktyabr 1708-ci ildə fənərə son inşaat daşının qoyulması ilə tamamlanır və tamamlanma işi Renin oğlu Kiçik Kristofer və daşçılardan biri tərəfindən icra edilir. 25 dekabt 1711-ci ildə Milad bayramı günü Parlament rəsmən kafedralın inşasının tamamlandığını elan edir. Lakin, faktiki olaraq, bundan bir neçə il sonra da, kilsədə inşaat işləri davam etdirilir, kilsə damındakı heykəllər isə yalnız 1720-ci illərdə quraşdırılır. 1716-cı ildə kafedralın inşasına çəkilən ümumi xərc məbləği 1 095 556 funt-sterlində (2021-ci ildə infilyasiya nəzərə alınmaqla 174 milyon funt-sterlinq) çatmışdı.

İthaf edilməsi

2 dekabr 1697-ci ildə, Böyük Yanğının Köhnə Müqəddəs Pavel kafedralını məhv etməsindən 31 il 3 ay sonra yeni inşa edilmiş kafedrala istifadə üçün xeyir-dua verilmişdir. Mərasimdə London yepiskopu Henri Kompton xütbə oxumuşdur. Komptonun xütbəsi 122-ci psalm əsasında hazırlanmışdır: “Mənə “Rəbbin evinə gedərk” deyiləndə sevindim.” Növbəti baxar günü isə kafedralda ilk ənənəvi ibadət icra edilmişdir.

Renin kilsəsi haqqında cəmiyyətdə fərqli fikirlər yaranmışdı; bəziləri onu bəyənir: “Xaricdən, daxildən, aşağıdan, yuxarıdan/Ona baxan gözlər hədsiz həzzlə dolur”, bəziləri isə ona nifrət edirdilər: “Kilsənin ətrafında Papalığıın ruhu hiss olunur”, “qızıl suyuna çəkilmiş kapitellər, ağır arkalar...Onlar yad idi, ingilissayağı deyildi...”

1900-cü ildən sonrakı tarixi

Sufrajistlər tərəfindən hazırlanmış iki bomba 2019-cu ildə London-Siti Polis Muzeyində sərgi zamanı. Sağ tərəfdəki bomba, Müqəddəs Pavel kafedralını partlatmaq üçün hazırlanmışdı.

Sufrajistlərin terror hücumları

1913-1914-cü illərdə sufrajistlər tərəfindən törədilmiş iki partlayış az qala kafedralın uçmasına səbəb olacaqdı. 1912-1914-cü illərdə həyata keçirilmiş sujrajist partlayış və yanğınlarının bir hissəsi olan bu iki terror hücumu, qadınlara seçki hüququnun verilməsi uğrunda mübarizə aparan Qadınların İctimai və Siyasi Birliyi tərəfindən təşkil olunmuşdu. Bu terror hadisələri zamanı kilsələr ən çox hücuma məruz qalan yerlərdən idi, çünki, sufrajistlər Anqlikan kilsəsinin qadınlara seçki hüququnun verilməsinə qarşı çıxdığını düşünürdülər. Ümumlikdə 1913-1914-cü illərdə bütün Böyük Britaniya ərazisində 32 kilsəyə hücum edilmişdi.

Müqəddəs Pavel kilsəsinə ilk hücum 8 may 1913-cü ild, xütbədən əvvəl həyata keçirilmişdir. İnsanlar kilsəyə girdiyi zaman bombanın tıqqıltısı eşidilmiş və bomba, aşkar edilmişdir. Bomba kalium nitratdan hazırlanmışdı. Əgər bomba partlasaydı, ehtimal ki, kafedralda yerləşən tarixi yepiskop taxtı və onun ətrafındakı hissələri tamamilə dağıdardı. Xardal bankasından hazırlanmış qurğunun qalıqları hazırda London-Siti Polis Muzeyində zərgilənir.

Kilsədə partlayış törətməyə ikinci cəhd, sufrajistlər tərəfindən 13 iyun 1914-cü il tarixində edilmiş, lakin, bu dəfə də bombanı partlamadan əvvəl aşkarlamaq mümkün olmuşdur. Bu partlayış cəhdindən iki gün əvvəl isə, Vestminster abbatlığında törədilmiş partlayış isə, Tacqoyma taxtının zədələnməsinə, abbatlığın çıxışlarnda kütləvi panika yaşanmasına səbəb olmuşdur. Müqəddəs Pavel kafedralında partlayışın qarşısının alındığı vaxtda isə Trafalqar meydanındakı Sent-Martin-in-ze-Filds kilsəsində və Metropolitan Tabernakl kilsəsində partlayışlar həyata keçirilmişdir.

Müharibə zamanı zədələnməsi

Kafedral “Blitz”dən salamat qurtulsa da, 10 oktyabr 1940-cı ildə və 17 aprel 1941-ci ildə bombalamaya məruz qalmışdır. İlk zərbə kilsənin əsas altarını dağıtmış, şimal transeptinə tuş gələn ikinci zərbə isə sərdabə üzərindəki döşəmədə deşik açmışdır. Hesab edilir ki, ikinci bomba şimal transept yaxınlığında daxili yuxarı hissədə partlamışdır və onun gücü bütün gümbəzi bir qədər yana itələməyə yetmişdir.

12 sentyabr 1940-cı ildə kafedrala düşmüş saatlı bomba leytenant Robert Devisin rəhbərlik etdiyi Kral mühəndislərinin bomba zərərsizləşdirənləri tərəfindən uğurla zərərsizləşdirilmişdir.

Mütəxəssislərin dəyərləndirməsinə görə, əgər bu bombanı zərərsizləşdirmək mümkün olmasaydı, kafedral tamamilə dağılardı; sonradan təhlükəsiz yerdə partladıldığı zaman həmin bomba 30 m (100 fut) dərinlikdə krater yaratmışdır.

Bombanı təhlükəsizləşdirdiklərinə görə Devis və minaaxtaran Kameron Uayli Georgi xaçı medalına layiq görülmüşlər. Hazırda Devisin medalı, digər medallarla birlikdə Londonun İmperial Müharibə Muzeyində sərgilənir.

Londonun müharibə dövründə çəkilmiş ən məşhur şəkillərindən biri, 29 dekabt 1940-cı ildə “İkinci Böyük London yanğını” zamanı fotoqraf Herbert Meyson tərəfindən çəkilmiş Müqəddəs Pavel kafedralının fotosudur. Tüdor-stridəki binanın damından çəkilmiş həmin fotoda tüstü-duman içində qalmış kafedralın günbəzi görünür. London Kraliça Mariya Universitetindən professor Liza Jardin yazır:

Tüstü buludlarına bürünmüş, müharibənin xaos və dağıntıları arasında solğun görünən günbəz, qürurlu və əzəmətli dayanır – sarsılmazlığı ifadə edir. Hava hücumu zamanı ser Uinston Çörçill, Gildholla zəng edərək, yanğınsöndürmə hissələrinin bütün qüvvələrinin Müqəddəs Pavel kafedralına yönləndirilməsinə israr edirdi. Onun sözlərinə görə, nəyin hesabına olur-olsun, kafedralı xilas etmək lazım idi, çünki, onun zədələnməsi ölkənin mınəvi ruhunun sarsılmasına gətirib çıxara bilər.

Müharibədən sonrakı dövrdə

29 iyul 1981-ci ildə kafedralda Şahzadə Çarlz və ledi Diana Spenserin toy mərasimi baş tutmuşdur. Ənənəvi olaraq kral ailəsi toy mərasimlərinin keçirildiyi Vestminister abbatlığı yerinə, cütlüyün Müqəddəs Pavel kafedralına üstünlük verməsinin səbəbi, kafedralda qonaqların oturması üçün daha çox yerin olması ilə əlaqəli idi.

1996-cı ildə kafedral günbəzinin mis, qurğuşun və şifer hissələrinin yenilənməsi və bərpası üçün işlərə başlanmışdır. Böyük Britaniyada icra edilmiş ən böyük bərpa layihələrindən biri olan Müqəddəs Pavel kafedralının bərpa layihəsi on beş il davam etdikdən sonra 15 iyun 2011-ci ildə tamamlanmışdır.

15 oktyabr 2011-ci ildə Culian Assanj Müqəddəs Pavel kafedralı önündə "Occupy London" iştirakçıları üçün çıxış edərkən.

Occupy London

2011-ci ilin oktyabrında antikapitalist siyasi hərəkat olan “Occupy London” üzvləri Peternoster meydanındakı London Fond Birjası binasına daxil olmaq cəhdlərinin boş çıxmasından sonra, Müqəddəs Pavel kafedralının qabağında düşərgə yaratmışdı. Bundan sonra baş verən bağlanmalar, kafedralın maddi vəziyyətinə zərər vermişdir. Bildirilmişdir ki, həmin dövrdə kafedral, hər gün 20.000 funt-sterlinqə qədər gəlirdən məhrum olmuşdur. İstefa verən kansler Cayls Freyzer bildirmişdir ki, onun fikrincə, “aktivistlərin düşərgədən uzaqlaşdırılması, kilsə gəlirləri naminə zorakılığa yol aça bilər.” Bundan sonra, Müqəddəs Pavel kafedralının dekanı Qrem Noulz da istefa etmişdir. London-Siti Korparasiyasının məhkəmə iddiası nəticəsində çıxarılmış qərara əsasən 2012-ci il fevral ayının sonuna yaxın zorakılığa yol vermədən düşərgənin köçürülməsinə müvəffəq olunmuşdur.

2019-cu il terror planı

MI5 və Metropolitan Polisin apardığı araşdırma-təhqiqat işləri nəticəsində 10 oktyabr 2019-cu ildə yeni İslamı qəbul etmiş Birləşmiş Krallıq vətəndaşı Safiya Amira Şeyx həbs edilmişdir. 2019-cu ilin sentyabrında Şeyx, kafedralın interyer şəkillərini çəkmişdir. Telegram-da yaratdığı qrup vasitəsi ilə digər Böyük Britaniya müsəlmanlarını radikallaşdırmağa çalışmaqla yanaşı, o, kafedral, otel və dəmir yolu vağzalında partlayıcılar vasitəsi ilə terror əməliyyatları keçirməyi planlaşdırmışdır. Həbs olunduqdan sonra ittihamları qəbul edən Şeyx, ömürlük həbs cəzası almışdır.

Kristofer Renin kafedral layihəsi

Dizaynın hazırlanması

Ser Kristofer Ren
dedi, “Mən bir neçə kişi ilə nahar etməyi planlaşdırıram.
Əgər kimsə zəng eləsə, deyin ki,
mən, Müqəddəs Pavel kafedralının dizaynıyla məşğulam.”

Edmund Klerihyu Bentli tərəfindən yazılmış klerihyu

Müqəddəs Pavel kafedralının layihəsinin hazırlanması zamanı Kristofer Ren çoxsaylı problemlərlə üzləşmişdi. Onun qarşısında Köhnə Müqəddəs Pavel kafedralını əvəz edəcək və London-sitinin əsas ibadət yeri və abidəsi olacaq layiqli kilsə tikmək tapşırığı qoyulmuşdu. O, eyni zamanda həm Anqlikan kilsəsinin tələblərini yerinə yetirməli, həm layihəyə hamilik edən kraliyyət zövqlərini nəzərə almalı, həm də dini liturgiya məclislərinin keçirilməsi üçün kilsə inşası üzərində formalaşmış orta əsr ingilis kilsə memarlığı ənənələrinə hörmətini nümayiş etdirməli idi. Ren, italyan memarlığındakı müasir İntibah və Barokko tendensiyaları ilə tanış idi, həmçinin Fransaya səfər edərək Fransua Mansarın yaradıcılığını araşdırmışdı.

Renin dizaynı beş əsas mərhələdə inkişaf etmişdi. İlk mərhələ yalnız bir çertyoj və kilsə modelinin bir hissəsi şəklində saxlanmışdır. Çertyoj (adətən “İlk model konstruksiyası” adlandırılır) görünür ki, yumru günbəzvari vestibül (ola bilsin ki, Roma Panteonu əsasında dizayn edilmişdi) və ona birləşən bazilika formalı düzbucaqlı kilsədən ibarət idi. Ola bilsin ki, çertyojun hazırlanması zamanı, memar, Londondakı Templ kilsəsindən ilhamlanmışdı. Lakin, “kifayət qədər ehtişamlı” hesab edilmədiyinə görə, həmin layihə rədd edilmişdir. Renin ikinci layihəsi yunan xaçı formasında idi ki, kilsə xadimləri onun Anqlikan liturgiyasının tələblərinə cavab vermədiyi qənaətinə gəlmişdilər.

Renin üçüncü layihəsi, 1673-cü ilin “Böyük model”ində icra edilmişdir. Palıd ağacı və gipsdən modelin hazırlanmasına 500 funt-sterlinqdən çox (müasir məzənnə ilə təxminən 32000 funt-sterlinq) xərc çəkilmişdi. Modelin hündürlüyü 4 metr (13 fut), eni isə 6 metrə (21 fut) bərabərdir. Bu modeldə yunan xaçı forması saxlansa da, yan neflər sayəsində forma genişləndirilmişdir. Kilsənin bərpası ilə məşğul olan komissiyanın üzvləri həmin layihəni tənqid edərək, Anqlikan kilsəsi daxilində hər-hansı bir vərəsəliyi ifadə etmək üçün bu layihənin digər ingilis kilsələri ilə heç bir oxşarlığa malik olmadığını bildirmişdilər. Bu layihə ilə bağlı başqa bir problem onda idi ki, mərkəzi günbəzi saxlayan səkkiz əsas sütuna görə, bütün layihənin eyni zamanda tamamlanıb təhvil verilməsi lazım idi, o zaman isə, layihənin mərhələlərlə tamamlanması və ictimaytə açılması qəbul edilmişdi. “Böyük Model” Renin ən sevimli dizaynı idi və memar onun, İntibah dövrü gözəlliyini əks etdirdiyini düşünürdü.

“Böyük model”dən sonra, Ren, bir daha modellər hazırlamamaq və layihələrini ictimai müzakirəyə çıxarmamaq qərarına gəldi. O, hesab edirdi ki, bu addımlar, “boşuna vaxt itkisi və işin bacarıqsız hakimlərin öhdəsinə verilməsi”ndən başqa bir nəticəyə gətirib çıxarmır. Renin hazırladığı “Böyük model” dövrümüzə kimi saxlanılıb və Müqəddəs Pavel kafedralında sərgilənməkdədir.

Renin dördüncü layihəsi “Qarant” layihəsi adlandırılır; belə ki, bu layihə, kilsənin bərpası üçün kral qarantı almışdır. Bu layihədə, Ren, ingilis kilsə memarlığı üçün ənənəvi olan qotik üslubu, “yaxşı memarlıq manerası” ilə birləşdirməyə çalışmışdır. Layihə, orta əsr kilsələrinə xas, uzun latın xaçı planına malikdir. 1 ¹⁄₂ mərtəbəli olması nəzərdə tutulmuş tikilininqərbində və transeptlərin qurtaracağında klassik portiklər vardır. Həmin portiklər, İniqo Consun Köhnə Müqəddəs Pavel kafedralına əlavə etdiyi klassik fasaddan ilhamlanaraq yaradılmışdır. Xaçın tərəflərinin kəsişmə yerində kiçik günbəz üçün baraban rolunu oynayan geniş, lakin dərin olmayan gönbəz yerləşdirilmişdir. Onun üzərindəki kiçik günbəz isə, getdikcə daralan yeddi pilləyə malik qüllə ilə tamamlanmışdır. Von Hart ehtimal edir ki, qüllənin memarlığına şərq paqodalarının ənənəvi memarlığı təsir etmiş ola bilər. Bu plan, Müqəddəs Pavel kafedralında istifadə edilməsə də, Flit-stritdəki Müqəddəs Briqidda kilsəsinin qülləsində tətbiq edilmişdir. Bu plan ənənəvi şərqə deyil, günəşin çıxdığı yerə istiqamətlənmək üçün bir qədər döndürülmüşdü ki, bu da Renin astronomiya bilgilərini ifadə edir.

Yunan xaçı formalı dizayn

Qarant dizaynı

İnşa edilmiş layihə

Yekun dizayn

Yekun layihə, inşa edilmiş halında, təsdiqlənmiş rəsmi Qarant variantından əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Layihəni təqdim etdiyi zaman, Ren, kraldan kiçik dekorativ dəyişikliklər etməyə icazə almış və bundan istifadə etmişdi. Bu dəyişiklərin bir çoxu inşaatın davam etdiyi otuz il müddətində həyata keçirilmiş, ən əhəmiyyətli dəyişiklik isə günbəzdə edilmişdir: “Daş fənərin dəstəklənməsi üçün, o, birinci günbəzin üstündə daha bir konstruksiya – zərif formaya malik kərpic konus inşa etdi...Həmin kərpic konstruksiyanı isə taxta və qurğuşundan inşa edilmiş başqa bir konstruksiyanın altında gizlətdi; onların arasında isə fənərə aparan yüngül pilləkən yerləşdirdi." (Kristofer Ren, ser Kristofer Renin oğlu) Kafedralın yekun dizaynı Romadakı Müqəddəs Pyotr bazilikası əsasında hazırlanmışdı. Nef üzərindəki günbəz isə 1665-ci ildə Renin Paris səfəri zamanı gördüyü, Fransua Mansar tərəfindən tikilmiş Val-de-Qras kilsəsindən ilhamlanaraq yaradılmışdır.

Kafedralın təməl daşının qoyulma tarixi mübahisə mövzusudur. Müasir hesabatlardan birində həmin tarix 21 iyun 1675-ci il kimi, digərində, 25 iyun, başqa birində isə 28 iyun kimi qeyd edilir. Lakin, ümumi qəbul edilmiş fikrə görə təməl daşı 1675-ci ilin iyununda qoyulmuşdur. Sonradan Edvard Stroqn iddia etmişdir ki, təməl daşı onun qardaşı Tomas Stronq tərəfindən qoyulmuşdur. Tomas, Ren tərəfindən inşaata təyin edilmiş iki daş ustasından biri idi.

Struktur layihələndirməsi

Günbəzin kəsmə planı xarici və daxili günbəz arasındakı qozavari kərpic tikilini göstərir

Uilyam Dikinsonun yer planı (1709–1710)

Renin qarşısında Londonun gilli, yumşaq torpağında iri kafedral kilsənin inşa edilməsi məsələsi dururdu. Adətən kilsələrin şərq qurtaracağı altında sərdabə yerləşirsə, Müqəddəs Pavel kafedralını bütün Avropa kafedrallarından fərqləndirən onun bütün zirzəmisinin sərdabə olması idi və bu sərdabə Avropanın ən böyük sərdabəsidir. Sərdabənin struktur funksiyası da var. Genişliyinə baxmayaraq, sərdabə ərazisinin böyük bir hissəsini geniş yeraltı sütunlar tutur; onlar, yerüstündəki daha nazik sütunların ağırlığını bərabər şəkildə paylamağa xidmət edir. Əgər əksər kafedrallarda qüllə və günbəzlər adətən dörd sütun üzərində inşa edilirsə, Ren, ağırlığın təməl səviyyədə daha geniş paylaşdırılmasını təmin etmək üçün, Müqəddəs Pavel kafedralının günbəzini səkkiz sütun üzərində inşa etmişdir. İnşaat müddətində binanın təməli dərinə oturmuş, Ren isə bundan nəticə çıxararaq layihəyə struktur dəyişiklikləri etmişdir.

Əsas problemlərdən biri, itirilmiş köhnə kafedral qülləsini əvəz edəcək qədər yüksək günbəzin inşa edilməsi, həmçinin bu qədər hündür günbəzin daxildən də qənaətbəxş görünüşünü təmin etmək idi. Ren, Müqəddəs Pyotr bazilikasının günbəzi kimi, iki üzlüklü günbəz inşa etməyi planlaşdırmışdı. Onun bu vizual problemi həll etməkdə əsas hədəfi, daxili və xarici günbəzlərin hündürlüyünü Mikelancelonun Müqəddəs Pyotr kafedralında etdiyindən daha çox artırmaq, bunun üçün isə günbəzləri yarımsfrea deyil, zəncir xətti şəklində çəkmək idi. Daxili və xarici günbəzlərin arasında, Ren, kərpicdən konus inşa etmişdir ki, o da, həm qurğuşunla örtülmüş xarici günbəzin, həm də günbəzi tamamlayan və zəngin dekor edilmiş fənərin ağırlığını saxlayır. Həm daxili günbəz, həm, kərpic konus hissənin qalınlığı 18 düymdür; çatlama və parçalanmaların qarşısını almaq üçün onların hər ikisi döyülmüş dəmirdən hazırlanmış zəncirlərlə bərkidilmişdir.

Order layihəsində xarici kontrforslar birinci mərtəbə səviyyəsində göstərilmişdir. Bu, klassik xüsusiyyət deyildi və Renin ən birinci dəyişdiyi elementlərdən biri olmuşdur. Bunun əvəzinə o, kafedralın divarlarının qalın olmasına xüsusi diqqət yetirmişdir ki, xarici kontrforslara ehtiyac qalmasın. Fənər və tağtavanlara əlavə möhkəmlik vermək üçün, sonrakı layihələndirmə mərhələsində arkbutanlarla bərkidilmişlər. Onlar yuxarı mərtəbənin arakəsmələri arxasında gizlədilmişdir; arakəsmələr isə binanın klassik tərzini saxlamaq, kifayət qədər vizual həcm əlavə etmək və ağırlığı ilə divarlara və aşağıdakı kontrforslara təziyq edn günbəzin xarici görünüşünü balanslaşdırmaq üçün əlavə edilmişdir.

Dizaynerlər, inşaatçılar və ustalar

Uzunmüddətli layihələndirmə və rasionallaşdırma dövründə, Ren, 1684-cü ildən etibarən Nikolas Hoksmusu əsas köməkçisi kimi işə götürmüşdür. 1696-1711-ci illərdə Uilyam Dikinson ölçügötürən-klerk kimi Renin yanında çalışmışdır. Coşua Marşall (1678-ci ildə erkən vəfatına kimi), Tomas və Edvard Stronq qardaşları kafedralın inşasında daşçı usta kimi çalışmışlar, eyni zamanda qardaşların inşaatda məşğullu tam həcmli olmuşdur. Con Lenqlend otuz ildən artıq müddətdə kafedralın inşasında usta-dülgər kimi çalışmışdır. Kafedralın fasadlarının heykəltəraşlıq işləri, eyni zamanda şimal fasadının frontonu, həmçinin interyerin taxta yonma işləri heykəltəraş Qrinlinq Gibbson tərəfindən həyata keçirilmişdir. Kay Qabriel Sibber cənub transeptinin frontonunu yaratmışdır, Müqəddəs Pavelin imana gəlməsi səhnəsini əks etdirən qərb fasadının frontonu, həmçinin həmin frontonu bəzəyən yeddi böyük heykəlin müəllifi heykəltəraş Frensis Börddür. Kafedralın döşəməsi 1709-1710-cu illərdə ağ və qara mərmərdən usta Uilyam Dikinson tərəfindən döşənmişdir. Darvazalar və balüstradın döymə dəmirdan istehsal edilmiş dekorları Jan Tiju tərəfindən hazırlanmışdır. Günbəzi bəzəyən şar və xaç, silah ustası Endryu Niblett tərəfindən hazırlanmışdır.

Müharibə zamanı kafedrala dəyən zərərlərin aradan qaldırılması üçün çoxlu sayda dülgər və daşçı ustalar işə cəlb olunmuşdur. Xüsusilə yonmaçı-ustad Cino Masero bərpa işlərində fərqlənmiş, onun əhəngdaşından yonduğu 2,50 metrlik Məsih heykəli, indi də kafedralın altarını bəzəməkdədir.

Memarlıq xüsusiyyətləri

Kafedralın Samuel Ueyl və Con Qvinn tərəfindən 1755-ci ildə Uels şahzadəsi Georq üçün hazırlanmış yan kəsimi

Müqəddəs Pavel kafedralı, özündə Renin orta əsrlər ingilis kilsələrinin memarlıq ənənələrini rasionallaşdırması, Palladio memarlığından alınmış ilham, İniqo Consun klassik tərzi, XVII əsr Romasının barokko tərzi, həmçinin Mansarın yaradıcılığına aid binaların xüsusiyyətlərini birləşdirən təmkinli barokko üslubunda inşa edilmişdir. Orta əsrlər memarlığının təsiri özünü ən qabarıq şəkildə kafedralın planında nümayiş etdirir. Böyük York və Uinçester kafedralları kimi, Müqəddəs Pavel kafedralı da qismən geniş enə və əhəmiyyətli dərəcədə kənara çıxan transeptlərə malikdir. Əsas diqqət, bianın ümumi formasını gizlətməyən, əksinə vurğulayan fasada yönləndirilmişdir. Uells kafedralında olduğu kimi, qüllələr nefin enindən kənara çıxır. Renin əmisi o Metyu Ren İli yepiskopu idi və əmisinin yanında çalışdığı müddətdə, memar, əksər kilsələrin günbəz və mərkəzi qüllələrindən fərqli olaraq, həm yan nefləri, həm mərkəzi nefi əhatə edən və kəsişmə nöqtəsində yerləşən, İli kafedralına məxsus unikal səkkizgüşəli fənər qülləsi ilə tanış olmuşdu. Müqəddəs Pavel kafedralının dizayn edilməsi zamanı, Ren, İli kafedralının həmin xüsusiyyətini yeni layihəyə uyğunlaşdırmışdır. Yan kəsimi zamanı da, Müqəddəs Pavel kafedralının orta əsr memarlıq ənənələrini saxladığını, nefdən xeyli alçaq keçidlər və fənərə malik olduğunu görürük.

Eksteryerləri

Kafedralın ümumi xarici görünüşündə dominant rolunu oynayan günbəz, zirvəsindəki xaçın ucuna kimi 111 metr (365 fut) hündürlüyə malikdir. 365 fut hündürlüyün seçilməsi Kristofer Renin astronomiyaya olan marağı ilə izah edilir. XX əsrin sonlarına kimi şəhərin ən hündür tikilisi olmağa davam edən Müqəddəs Pavel kafedralının günbəzi elə layihələndirilmişdir ki, şəhərin ümumi panoramında Renin digər London kilsələrinin qüllələri tərəfindən əhatələnir. Ser Banister Fletçer, Müqəddəs Pavel kafedralının günbəzini “Avropanın ən yaxşı günbəzi” hesab edir, Helen Qardner onun “ehtişamlı” olduğunu düşünür, ser Nikolaus Pevzner isə “dünyada ən mükəmməl günbəzlərdən biri” adlandırır. Ser Con Sammerson bildirir ki, ingilislər və hətta “bəzi yadellilər də” onun dünyada tayı-bərabəri olmadığını düşünürlər.

Günbəzi

Müqəddəs Pavel kafedralının günbəzi

Müqəddəs Pavel kafedralının günbəzini layihələndirərkən, Kristofer Ren, Mikelancelonun Müqəddəs Pyotr kafedralı üçün dizayn etdiyi günbəzdən və Mansarın Val-de-Qras kilsəsi üçün dizayn etdiyi günbəzdən ilhamlanmışdır. Müqəddəs Pyotr və Val-de-Qras kilsələrindən fərqli olaraq, Müqəddəs Pavel kafedralının günbəzi bir-birindən kəskin fərqlənən iki daş hörgü mərtəbəsinə malikdir və bəzəksiz fundament ilə birlikdə onun hündürlüyü 95 futdur. Kafedralın yunan xaçı formalı planının hazırlanması dövründən etibarən bəlli olur ki, Mikelancelo və Mansardan fərqli olaraq, Ren, günbəzin barabanı ətrafında pəncərə sıralarından deyil, ardıcıl davam edən kollonadadan (peristil) istifadə etməyi planlaşdırırdı. Ser Con Sammerson hesab edir ki, bu qərarı qəbul edərkən, Renə, Bramante tərəfindən San-Pyetro-in-Montorino kilsəsinin həyətində inşa edilmiş Tempyettonun memarlığı təsir etmişdir. Hazır konstruksiyada Ren, sütunlar arasında hər dördüncü girişdə nişlər yaratmaqla, fərqlilik və görünən möhkəmlilik effektini təmin edir. Peristil isə həm daxili günbəz, həm də fənəri saxlayan kərpic konus üçün dayaq rolunu oynayır.

Peristil üzərində yüksələn ikinci mərtəbə “Daş qalereya” adlandırılan ballüstradalı eyvana malikdir. Bu mansard hissə növbələşən pilyastrlar və düzbucaqlı pəncərələrlə bəzədilmişdir. Pəncərələrin karnizdən bir qədər aşağıda yerləşməsi ümumi konstruksiyaya yüngüllük ab-havası bəxş edir. Bu attik üzərində isə qurğuşunla örtülmüş və pilyastrlara uyğun olaraq qabırğalı günbəz yüksəlir. Fənərdən bir qədər aşağıda günbəz üzərində səkkiz işıq quyusu yerləşsə də, uzaqdan baxıldığı zaman onlar demək olar ki, görünmür. Onlar, kərpic konusdakı dəlik vasitəsi ilə işığın içəri daxil olmasını təmin edirlər.

Günbəzin görünən mərtəbəli hörgüsü kimi, fənər də mərhələli şəkildə yüksəlir. Bu qurğunun ən qeyri-adi xüsusiyyəti, onun ənənəvi olaraq dairəvi və ya səkküzgüşəli deyil, kvadrat formada inşa edilməsidir. Günbəzin ən yüksək səhnəsi, hərəsi bir səmtə istiqamətlənmiş dörd sütunlu portikə malik Tempietto formasını təkrarlayır. Onun aşağı hissəsi “Qızılı qalereya” ilə əhatə olunub, yuxarı hissəsi isə qızılı şar üzərində xaçla tamamlanan kiçik günbəzi saxlayır. Fənərin ümumi çəkisi 850 tondur.

Qərb fasadı

Müqəddəs Pavel kafedralının qərb fasadı

Böyük kilsə və ya kafedralın qərb fasadını inşa edən İntibah dövrü memarlarının qarşısında duran əsas məqsəd, fasad vasitəsi ilə hündür mərkəzi nef və aşağı yan neflərin harmonik bir vəhdətdə gətirmək idi. Leon Battista Albertinin Florensiyadakı Santa-Mariya-Novella kilsəsinin fasadı üzərində işlədiyi dövrdə, bu məsələ tərəflərin kronşteyn vasitəsi ilə mərkəzlə əlaqələndirilməsi ilə həll edilirdi. Kristofer Ren, Mansarın Val-de-Qras kilsəsi üçün də eyni üsuldan istifadə etdiyinin şahidi olmuşdu. Mansarın fasadının daha bir xüsusiyyəti, cəsarətlə önə çıxarılmış və qoşa sütunlarla vurğulanmış klassik portik idi. Lakin, Müqəddəs Pyotr bazilikasında olduğu kimi, kafedralın hər iki tərəfində inşa edilən qüllələrin fasad layihəsinə daxil edilməsi, Ren üçün həll edilməli olan əlavə məsələ idi. Müqəddəs Pyotr bazilikasının fasadını inşa edən memar Karlo Maderno, bu məsələni həll etmək üçün əlavə narteks inşa etmiş və narteks boyunca davam edən, mərkəzdə frontonla bölünmüş nəhəng ekranlı fasad tikmişdi. Həmçinin, Müqəddəs Pyotr bazilikasının qüllələri parapetin altında inşa edilməmişdi.

Ren qərara gəlir ki, Müqəddəs Pavel kafedralının qərb fasadında, Val-de-Qras kilsəsində gördüyü kimi klassik portik istifadə etsin, lakin, həmin portiki iki mərtəbə yuxarı qaldırsın və qoşa sütunlarla dəstəkləsin. Bu dizayn həllində əlamətdar xüsusiyyət odur ki, portikin aşağı mərtəbəsi bütün neflər boyunca genişlənir, yuxarı mərtəbə isə arxasında yerləşən mərkəzi nefi vurğulayır. Hər iki tərəfdə qüllələr və portik arasında keçid ərazisi tağvari pəncərəyə malik divarla örtülmüşdür.

Qüllələr, neflərin həcmindən kənarda duraraq, arxada yerləşən iki kapellanı gizlədirlər. Qüllələrin aşağı divarları, kafedral divarlarının ümumi memarlıq mövzusunu davam etdirsə də, möhkəmlik effekti yaratmaq üçün onlardan fərqlənir. Belə ki, qüllələrin aşağı mərtəbəsinin pəncərələri yan divarların pəncərələrindən bir qədər daha kiçikdir və dərinə yerləşdirilmişdir ki, bu da divarların qalınlığını vurğulayır. Yanlarda cüt pilyastrlar cəsarətlə irəli çıxır.

Qüllələri portik və xarici divarlarla birləşdirən əsas karnizin altında yerləşən detallar, əhəmiyyətli dərəcədə həcmləndirilmişdir ki, həm uzaqdan, həm də yaxından – aşağıdan baxanda yaxşı görünsün. Qüllələr karniz üzərindən qalxan blokvari kvadrat formalı postament üzərində yerləşir. Sadə memarlıq quruluşuna malik olan postamentlər üzərində iki ədəd “göz” vardır ki, onlardan da cənubda olana saat yerləşdirilmiş, şimalda olanı isə boş saxlanmışdır. Qüllələr bir-birini tamamlayan iki lementdən təşkil olunmuşdur: bir-birinin üstünə inşa edilmiş barabanları xatırladan çoxyaruslu mərkəzi slindr və yanlarda yerləşdirilmiş, üstündəki kontrforslar baraban və postamenti birləşdirən element kimi planlaşdırılmış qoşa korinf sütunları. Sütunların üzərində yerləşən antablement qabarıq şəkildə ölə çıxaraq, qüllələrin hər iki elementini vahid üfüqi xəttlə birləşdirir. Qülləni tamamlayan qübbəvari dam üzərində qızıl suyuna çəkilmiş ananas fiqurları yerləşir.

Hər bir transept yarımdairəvi giriş portikinə malikdir. Pyetro da Kortonanın Romada inşa etdiyi Santa-Mariya-della-Paçe kilsəsinin qravürlərini araşdıran Kristofer Ren, məhz həmin kilsədən ilhamlanmışdır. Bu qabarıq tağlar, kilsənin şərq qurtaracağındakı apsidanın formasını təkrar edirlər.

Divarları

Bina, zirzəmi üzərində yonulmuş daşlarla inşa edilmiş iki mərtəbəyə və yuxarı karniz üzərində davam edən ballüstradaya malikdir. Ballüstrada, Renin istəyinə qarşı olaraq, 1718-ci ildə binaya əlavə edilmişdir. Daxili bölmələr, fasadda aşağıda korinf kapiteli, yuxarıda isə kompizsiyalı kapitellə tamamlanmış qoşa pilyastrlarla qeyd edilmişdir. Binanın bir mərtəbəyə malik olduğu hissələrdə (nefin və xorun girişi) xarici divarın yuxarı mərtəbəsi yalnız süni divardır. Həmin divar ikili funksiya yerinə yetirir: tağtavanın kontrforslarını dəstəkləyir və yaxşı xarici görünüş təmin edir. Binanın həmin görünüşünü, hələ də Temza çayının digər sahilindən rahatlıqla müşayiət etmək olur.

Hər iki mərtəbədə, pilyastrlar arasında pəncərə yerləşdirilmişdir. Aşağı mərtəbədəki pəncərələr yarımdairəvi üst hissəyə malik olmaqla, Roma üslubunda qabartma naxışlarla əhatələnmişdir. Naxışlar, pəncərə üstündəki dekorativ qıfıl daşına doğru uzanır. Hər pəncərənin altında, Qrinlinq Gibbons tərəfindən yaradılmış, İngiltərənin ən möhtəşəm memarlıq heykəlləri sırasına daxil olan daş üzərində yonma üsulu ilə hazırlanmış çiçək kompozisiyaları yerləşdirlmişdir. Bənzər naxışlara malik olan friz, karnizin altından keçərək pəncərə tağları və kapitelləri birləşdirir.

Yuxarı pəncərələr sərt klassik formaya malik olmaqla, sütun üzərində yerləşdirilmiş frontonlara malikdir. Lakin, kar olan yuxarı pəncərələrdə nişlər yerləşdirilmişdir. Bu nişlərin altında, binə qatında seqmentli üstlüklərə malik kiçik pəncərələr yerləşdirilmişdir. Onların kiçik şüşələrindən keçən işıq şüaları neflərin böyük pəncərələrindən keçən işıqla kəsişərək effektiv görünüş yaradır. Yer səviyyəsindən parapetin üstünə kimi olan hündürlük təxminən 34 metrə (110 fut) bərabərdir.

Çəpərləri

Kristofer Ren tərəfindən dizayn edilmiş original kilsə çəpəri 1870-ci illərdə sökülmüşdür. Torondo hökümət inspektoru Con Corc Hovard tərəfindən elə o zaman Torontoya göndərilmiş həmin çəpər, indi də Torontodakı Hay-Parkı bəzəməkdədir.

İnteryerləri

Xor istiqamətində nefin görünüşü

Nef istiqamətində xorun görünüşü

Daxildə Müqəddəs Pavel kafedralı hər üç bölmədə nef və xora malikdir. Qərb portikindən giriş, planda kvadrat formasına malik olan və sovməələrlə (kapella) əhatələnmiş narteksdən icra edilir: narteksin şimalında Müqəddəs Dunstan kapellası, cənubunda isə Müqəddəs Mixail və Müqəddəs Georgi kapellası yerləşir. 28 metr (91 fut) hünderleyə malik olan nef, girişlərdən, antablementə qalxan Korinf pilyastrları ilə formalaşdırılmış arkada vasitəsiylə ayrılmışdır. Bölmələr, müvafiq olaraq bölmələrin tağtavanları da düzbucaqlı formaya malikdir; lakin Ren, həmin məkanları nəlbəkivari günbəzlərlə qapatmış və yuxarı mərtəbənin lunetli kleristori pəncərələri ilə əhatə etmişdir. Xorun tağları ser Uilyam Bleyk Riçmondun eskizləri əsasında hazırlanmış mozaika ilə bəzədilmişdir. Xorun günbəz və apsidası kessonlu tağtavana malik geniş tağlardan sonra gəlir ki, bu da günbəzlərin düz səthi ilə kontrast yaradaraq əsas həcmlər arasındakı bölgünü vurğulayır. Transeptlər günbəzin şimal və cənub hissəsinə birləşərək Şimal xoru və Cənub xoru adlandırılır.

Xor ərazisində ruhanilər, kilsə xadimləri və xor üzvləri üçün oturacaqlar, eyni zamanda orqan yerləşdirilmişdir. Bu taxta elementlər, həmçinin kafedra və yepiskop taxtı Renin ofisində layihələndirilmiş və yerli dülgərlər tərəfindən hazırlanmışdır. Yonma işləri Sammerson tərəfindən “heyrətləndirici bacarığa malik insan” kimi təsvir edilən Qrinlinq Gibbons tərəfindən həyata keçirilmişdir; Sammerson hesab edir ki, Gibbons məşhur holland çiçək rəssamlığını taxta üzərində təkrarlamağa çalışmışdır.

Fransız sənətkar Jan Tiju tərəfindən kafedral üçün çoxlu sayda qııl suyuna çəkilmiş döymə qapılar və mürəkkəb konstruksiyaya malik ballüstradalar hazırlanmışdır ki, onların da əsas hissələri hazırda ziyarətgah (mehrab) qarşısındakı qapıda birləşdirilmişdir.

Ümumilikdə kafedral 175 metr (574 fit) uzunluğa (Böyük qərb qapısı daxil olmaqla) malikdir ki, onun da 68 metri (223 fut) nef, 51 metri (167 fut) isə xorun ölçüsüdür. Nefin eni 37 metrə (121 fut), transeptlərlə birlikdə eni isə 75 metrə (146 fut) bərabərdir. Bu kafedral binası, Köhnə Müqəddəs Pavel kafedralından bir qədər qısa və bir qədər genişdir.

Günbəzin interyeri

Günbəzin interyerində Tornhillin rəsmlərinin real memarlıq elementlərini illüziya şəklində davam etdirməsini görmək mümkündür

Tağlara bu istiqamətdən baxış, Renin səkkiz eyni ölçülü tağ görünüşü yaratmağa müvəffəq olduğunu sərgiləyir

Kafedralın əsas daxili həcmi, nef və keçidlər boyunca enləndirilmiş günbəzin altında yerləşir. Günbəzi saxlayan və səkkiz tağ tərəfindən dəstəklənən yelkənlər nefi, xoru, transept və keçidləri əhatə edir. Onları daşıyan səkkiz tağ qeyri-bərabər yerləşdirilmişdir. Ren, keçidlərin sonuna qalereyaları saxlayacaq seqment tağları yerləşdirməklə, səkkiz bərabər keçid görünüşünü saxlamış, yuxarı tağların moldinqini genişləndirməklə isə onların daha geniş tağlarla bərabər görünməsini təmin etmişdir.

Tağların qıfıl daşları üzərində, döşəmədən 30 metr (99 fut) yüksəklikdə akustik xüsusiyyətinə görə “Pıçıltılı qalereya”nı saxlayan karniz keçir: qalereya ərazisində pıçıltı ilə deyilən istənilən söz, onun başqa bir yerində qulağını divara dirəyən kəs tərəfindən eşidilir. Qalereyaya çatmaq üçün, 259 pilləkən qalxmaq lazımdır.

Günbəz, aralarında 3 ədəd pəncərə yeri olan və içərisində heykəllər olan qızıl suyuna çəkilmiş nişlərlə ayrılmış pilyastrlarla əhatə olunmuş baraban üzərində yüksəlir. Qızılı karniz üzərində yerləşən günbəzin yerdən hündürlüyü 65 metrdir (214 fut). Günbəzin bəzədilməsini icra etmiş ser Ceyms Tornhill, baraban nişlərinin formasını təkrarlayan illüzionist memarlıq detalları arasında Müqəddəs Pavelin həyatından bəhs edən səkkiz səhnə yerləşdirilmişdir. Günbəzin üstündə Roma Panteonundan ilhamlanaraq yaradılmış okulus yerləşir. Həmin dəlikdən fənəri dəstəkləyən konusun daxili bəzəkli səthini görmək mümkündür. Bu yuxarı hissə, xarici günbəzdəki işıq quyuları və kərpic konusdakı dəliklərlə işıqlandırılmışdır. Tornhillin günbəzdə işlədiyi rəsmlərin qravürləri 1720-ci ildə nəşr edilmişdir.

Apsida

Xordan şərqə baxış

Apsida və altar

Bütün xor genişliyinə malik olan şərq apsidası, xor və nef boyunca əsas tağların hündürlüyünü davam etdirir. Apsida, xorun tağtavanlarının dekorunu davam etdirən mozaika ilə bəzədilmişdir. 1940-cı ildə Londonun bombalanması zamanı, apsidanın original riirdosu və əsas altarı dağılmışdır. Hazırda interyeri bəzəyən altar və baldaxin, memar Uolter Qodfri Allen və dizayner Stiven Dayks Bouer tərəfindən yaradılmışdır. Apsida, 1958-ci ildə Amerikan memorial kapellası kimi xeyir-dua almışdır. Apsidanın bərpası, tamamilə britaniyalıların iyanələri hesabına maliyyələşdirilmişdir. Xairə siyahısında, Birləşmiş Krallıq yolunda canlarını fəda etmiş və ya İkinci Dünya müharibəsi zamanı krallıq ərazisində döyüşmüş 28000 amerikanın adı qeyd edilmişdir. Siyahı, kapella altarının qarşısında yerləşir. Apsidanın 1960-cı ilə aid üç pəncərəsində xidmət və fədakarlıq mövzuları əks etdirilmiş, pəncərə kanarlarındakı işarələr isə ABŞ ştatları və ABŞ Silahlı Qüvvələrini təmsil etməkdədir. Cökə ağacından hazırlanmış yonma naxışlar arasında ABŞ-ın kosmosdakı uğurlarını simvolizə edən roket fiquru yerləşdirilmişdir.

Sənət əsərləri, sərdabələr və memoriallar

Vellinqton memorialı

İnşasının tamamlandığı dövrdə Müqəddəs Pavel kafedralı daş və taxtadan hazırlanmış heykəllərlə bəzədilmişdi: tikilinin çoxsaylı dekor elementləri arasında ən diqqətəlayiq olanlar Qrinlinq Gibbsonun heykəlləri, Tornhillin günbəzdə çəkdiyi rəsmlər və Jan Tijunun ağır metal əsərləri idi. İnteryerlərin tamamlanmasında ser Uilyam Riçmondun mozaikaları, həmçinin Dayks Bauer və Qodfri Allen tərəfindən xüsusi olaraq kafedral üçün hazırlanmış furniturlar da mühüm rol oynamışdır. Rəssam Uilyam Holman Hant tərəfindən çəkilmiş və orijinalı Oksforddakı Kibl kollecində saxlanan “Dünyanın işığı” əsərinin kopyası kafedralın cənub girişini bəzəyir. Kopyanın hazırlanması zamanı Hant qlaukomadan əziyyət çəkdiyinə görə, dövrünün nüfuzlu rəssamlarından olan Edvard Robert Hyuz işin tamamlanmasında əhəmiyyətli dərəcədə iştirak etmişdir. Xorun şimal girişində, 1943-cü ildə Henri Mur tərəfindən əhəng daşından yonulmuş “Madonna körpə ilə” heykəli yerləşir.

Kafedralın kriptində 200-dən çox memorial və çoxsaylı qəbirüstü abidələr vardır. 1723-cü ildə burda dəfn edilmiş Kristofer Ren, ümumiyyətlə kafedralda dəfn olunmuş ilk şəxsdir. Onun məzarı üstündəki divarda latın dilində yazılmışdır: “Lector, si monumentum requiris, circumspice” (Oxuyucu, əgər onun abidəsini axtarırsansa, ətrafına nəzər sal).

Kafedraldakı ən böyük abidə heykəltəraş Alfred Stivens tərəfindən hazırlanmış və Artur Uelsli Vellinqtonun xatirəsini əbədiləşdirmək üçün ucaldılmış memorialdır. Nefin şimal tərəfində yerləşən abidədə “Kopenhagen” adlı at üzərində Vellinqtonun heykəli təsvir edilmişdir. Abidənin üst tərəfinin atlı heykəllə tamamlanması ilk layihədən planlaşdırılsa da, kilsədə at heykəlinin olmasına qarşı çıxışlar, onun tamamlanmasını 1912-ci ilə kimi yubatmışdı. Memorialı tamamlayan at və çapar heykəlinin müəllifi Con Tviddir. Hersoq özü isə kafedralın kriptində dəfn edilmişdir. Onun yanında isə admiral Horatsio Nelsonun məzarı yerləşir. Nelsonun dəfn edildiyi mərmər sarkofaq ilk öncə Kardinal Uolsi üçün hazırlansa da, monarxın rəğbətini itirdiyinə görə istifadə edilməmişdir. Kriptin şərq qurtaracağında 1917-ci ildə əsası qoyulmuş və Mottiston baronu Con Sili tərəfindən layihələndirilmiş Britaniya imperiyası Ordeni kapellası yerləşir. Bunlardan başqa kafedralda Britaniya hərbiçilərinə həsr edilmiş bir sıra digər memoriallar, həmçinin sonuncusu Körfəz müharibəsi iştirakçılarına həsr edilmiş bir neçə siyahı da vardır.

Kafedralda Florens Naytingeyl, C. M. U. Törner, Artur Sallivan, Hubert Parri, Samuel Conson, Ərəbistanlı Lourens, Uilyam Bleyk, Uilyam Cons və ser Aleksandr Fleminqin, həmçinin, yerli prixodun ruhaniləri və sakinlərinin xatirələri qeyd edilmişdir. Son min ildə kafedralda xidmət etmiş yepiskop və dekanların siyahıları mövcuddur. Kafedraldakı ən gözəl heykəllərdən biri dekan və şair Con Donna həsr edilmişdir. Ölümqabağı memorial heykəl üçün poz verən Donn, Nikolas Stoun tərəfindən kəfənə bükülmüş və dəfn urnası üzərində təsvir edilmişdir. 1630-cu ildə yonulmuş həmin heykəl, 1666-cı il yanğınında heç bir zədə almayan yeganə sənət əsəridir.

Kafedralın xəzinəsi də kriptdə yerləşir. Lakin, baş verən faciələrdə xəzinə predmetlərinin bir çoxu itirilmiş, 22 dekabr 1810-cu ildə baş vermiş böyük qarət hadisəsi zamanı isə qalan predmetlər oğurlanmışdır.

Birləşmiş Krallıq tarixi üçün əhəmiyyətli olan bir sıra tarixi şəxslərin dəfn mərasimi də Müqəddəs Pavel kafedralında keçirilmişdir; onlar arasında lord Nelson, hersoq Vellinqton, Uinston Çörçill, Corc Mellori və Marqaret Tetçeri qeyd etmək olar.

• Kafedraldakı bəzi memorial və abidələr
• 
  Admiral Riçar Hau memorialı
• 
  Con Donn heykəli
• 
  Horatsio Nelson memorialı
• 
  Pyeta, heykəltəraş ser Uilyam Rayd Dik
• 
  General Ralf Eberkrombi memorialı

Kafedralda "The East India Company cığırı"

2023-cü ildə, Britaniya imperiyası və quldarlıq ilə əlaqəli şəxslərə həsr edilmiş memorial abidələrin statusu və dəyəri ilə bağlı ümummilli müzakirələrdən sonra, Müqəddəs Pavel kafedralı, Londonun İst-End ərazisindən olan “Stepney Community Trust” xeyriyyə təşkilatı ilə əməkdaşlığa başlamışdır. Bu məqsədlə seçilmiş könüllülər fəaliyyəti və baxışları Cənubi Asiya xalqlarına tarixi zərər yetirən şəxslərin heykəllərinin yerdəyişdirilməsi ilə məşğul olmuşdur. Layihəyə əsasən hazırlanmış izahatlı mətnlər heykəllərin yanında yerləşdirilmişdir. Həmin mətnlər indi kafedralın saytında, “The East India Company at St. Paul's” adlı xüsusi səhifədə də yayımlanmışdır.

Bu şəkildə kontekstləşdirilmiş memoriallar sırasına Çarlz Corc Qordon, Artur Uelsli Vellinqton, the Riçard Sausuell Burk, Tomas Fenşou Middlton, Qrenvill Qauer Lox, Ser Uilyam Cons, Çarlz Kornuollis, Ser Henri Montqomeri Lourens, Henri Bartl Frir, Robert Kornelius Neypir, Çarlz Ceyms Neypir, Ser Çarlz Metkalf MakQreqor, Ser Samuel Ceyms Braun, Ser Harri Smit Parks ın heykəlləri və Hindistan Ordusu Könüllüləri memorialı daxildir. Yaradılmış cığırda paylanan xüsusi nəşr vasitəsi ilə ziyarətçilərə detallı məlumat verilir, heykəlləri identikləşdirən QR kodlar isə skan edildiyi zaman saytdakı müvafiq səhifəyə yönləndirir.

Saat qülləsi

Kafedralın cənub-qərb qülləsi

1709-cu ildə kafedralın cənub-qərb qülləsində Lenqli Bredli tərəfindən quraşdırılmış saat, XIX əsrin sonlarında sıradan çıxmışdır. Hazırkı mexanizm 1893-cü ildə “Smith of Derby Group” şirkəti tərəfindən Edmund Denison Bekketin, Edvard Dent tərəfindən 1895-ci ildə Biq Bendə istifadə edilmiş mexanizmə oxşar yaratdığı işə salma mexanizmi əsasında quraşdırılmışdır. Son yüz il ərzində Müqəddəs Pavel kafedralında quraşdırılmış ən sonuncu olan bu saatın mexanizminin uzunluğu 5.8 metrdir (19 fut). 1969-cu ildə “Smith of Derby Group” şirkəti tərəfindən hazırlanmış və quraşdırılmış xüsusi qurğu sayəsində müasir dövrdə saat elektik yolu ilə qurulur və bu da saat baxıcınısı hər gün ağır boltları fırlatmaqdan azad edir.

Böyük Pol

Cənub-qərb qülləsində saatla yanaşı həm də dörd zınqırov yerləşir və onlardan biri olan, 1881-ci ildə Con Uilyam Teylor tərəfindən Lafborodakı “John Taylor & Co” metaləritmə zavodunda tökülmüş Böyük Pol zınqırovu (ing. Great Pul) 16+1⁄2 ton (16800 kq) çəkisi ilə 2012-ci il London Olimpiya Oyunları münasibəti ilə Olimpiya zınqırovunun hazırlanmasına kimi Britaniya adaları ərazisindəki ən böyük zınqırov olmuşdur. Ənənəvi olaraq hər gün saat 13:00-da qüllədə zınqırov çalınsa da, uzun müddət sınıq mexanizminə görə Böyük Pol zınqırovu çalınmamışdı. 1970-ci illərdə zınqırov dilini saxlayan bərkitmə mexanizmi sınmış, qopmuş zınqırov dili saat mexanizmini keçərək aşağı düşmüş və 30.000 funt-sterlinq dəyərində ziyan vurmuşdu. Təxminən 1989-cu ildə zınqırov dili tamamilə sınmışdı. 31 iyul 2021-ci ildə London Zınqırovlar Festivalı zamanı təmir edilmiş Böyük Pol zınqırovu uzun fasilədən sonra ilk dəfə səsləndirilmişdir.

Böyük Tom

Saat qülləsinin zınqırovları arasında Vestminster sarayındakı Müqəddəs Stefan kapellasından gətirilmiş, sonuncu dəfə Riçard Felps tərəfindən olmaqla, dəfələrlə dəyişdirilmiş və uyğunlaşdırılmış Böyük Tom zınqırovu (ing. Great Tom) xüsusi yer tutur. O, hər saatda çalmaqla yanaşı, kral ailəsi üzvləri, London yepiskopu, London lord-merinin vəfatını qeyd etmək üçün də ustufadə edilir; istisna hal kimi, ABŞ Prezidenti Ceyms Qarfildin vəfatını qeyd etmək üçün də Böyük Tom zınqırovu çalınmışdı. Sonuncu dəfə Böyük Tom zınqırovu 2022-ci ildə kraliça II Elizabetin vəfatını bildirmək üçün çalınmışdı.

Kvarter-ceks

1717-ci ildə Riçard Felps daha iki zınqırov hazırlayaraq saatın ¼-də səslənən “Kvarter-ceks” zınqırovlarına (ing. Quarter-jacks) əlavə etmişdir. Bu günə kimi istifadədə olan həmin zınqırovlardan birincisi 100 sm, ikincisi isə 150 sm diametrə malikdir. Bəzən səslənmələrinə görə onları Din və Donq da adlandırırlar.

Zınqırovlar

Kafedralın şimal-qərb qülləsində 13 zınqırov yerləşir. Lafborodakı "John Taylor & Co" zavodunda tökülmüş zınqırovlardan 12-ci zınqırov halqası təşkil edir, bir zınqırov isə birlik zınqırovu rolunu oynayır. 2018-ci ilin yanvarında yeniləmə işləri üçün bütün zənglər sökülmüş və həmin ilin sentyabrında yenidən yerlərinə asılmış, yenilənmədən sonra ilk dəfə isə Bütün müqəddəslərin günündə çalınmışdır. 1700-cü ildə hazırlanmış və "Banger" adıyla tanınan orijinal ibadət zınqırovu hər gün səhər saat 8-də çalınır.

Zınqırovların detalları (saat zınqırovları ən aşağıda qeyd edilmişdir)

Zınqırov (Adı)	Çəkisi			Nominal Hz	Note	Diametr		Tökülmə tarixi	İstehsalçı
	(imperiya tonu)	(funt)	(kq)			(in)	(sm)
1	8 long cwt 1 qr  4 lb	928	421	1,461	F	30.88	78.4	1878	John Taylor & Co
2	9 long cwt 0 qr 20 lb	1.028	466	1,270	E♭	32.50	82.6	1878	John Taylor & Co
3	9 long cwt 3 qr 12 lb	1.104	501	1,199	D	34.00	86.4	1878	John Taylor & Co
4	11 long cwt 2 qr 22 lb	1.310	594	1,063	C	36.38	92.4	1878	John Taylor & Co
5	13 long cwt 1 qr  0 lb	1.484	673	954	B♭	38.63	98.1	1878	John Taylor & Co
6	13 long cwt 2 qr 14 lb	1.526	692	884	A	39.63	100.7	1878	John Taylor & Co
7	16 long cwt 1 qr 18 lb	1.838	834	784	G	43.75	111.1	1878	John Taylor & Co
8	21 long cwt 3 qr 18 lb	2.454	1.113	705	F	47.63	121.0	1878	John Taylor & Co
9	27 long cwt 1 qr 22 lb	3.074	1.394	636	E♭	52.50	133.4	1878	John Taylor & Co
10	29 long cwt 3 qr 21 lb	3.353	1.521	592	D	55.25	140.3	1878	John Taylor & Co
11	43 long cwt 2 qr  0 lb	4.872	2.210	525	C	61.25	155.6	1878	John Taylor & Co
12	61 long cwt 2 qr 12 lb	6.900	3.130	468	B♭	69.00	175.3	1878	John Taylor & Co
Saat (quarter-jack Ding)	12 long cwt 2 qr  9 lb	1.409	639	853	A♭			1707	Richard Phelps
Saat (quarter-jack Dong)	24 long cwt 2 qr 26 lb	2.770	1.256	622	E♭			1707	Richard Phelps
Saat (Great Tom)	102 long cwt 1 qr 22 lb	11.474	5.205	425	A♭	82.88	210.5	1716	Richard Phelps
Burdon (Great Paul)	334 long cwt 2 qr 19 lb	37.483	17.002	317	E♭	114.75	291.5	1881	John Taylor & Co
Birlik (The Banger)	18 long cwt 2 qr 26 lb	2.098	952	620	E♭	49.50	125.7	1700	Philip Wightman

Kafedralda keçirilmiş milli tədbirlər

Müqəddəs Pavel kilsəsinin yerləşməsi və ölçüləri onu müxtəlif ümummilli hadisələr münasibəti ilə keçirilən xristian ibadətləri üçün ideal məkana çevirmişdir.Ladqeyt təpəsinə dramatik yaxınlaşma ilə birən uzun prosessiyaların təşkili imkanı, açıq meydan və qərb frontunda pilləkənlər, böyük nef və günbəz altında geniş məkan mərasim təşkilinə geniş imkanlar açır. Bu günə kimi, Müqəddəs Pavel kafedralı Londondakı bütün kilsələrdən daha çox ziyarətçi qəbul edə bilir, kilsənin yeni tikildiyi vaxtlarda əlavə edilən müvəqqəti taxta qalereyaların köməyi ilə eyni zamanda Müqəddəs Pavel kafedralında 10.000-ə qədər adam yerləşə bilirdi. 1935-ci ildə dekan Uolter Metyuz yazırdı:

Heç bir sözlü təsvir Müqəddəs Pavel kafedralında keçirilən təntənəli milli dini mərasimin möhtəşəmliyiilə bağlı düzgün təsəvvür yarada bilməz. Dünyada, simvolik ictimai ibadət aktlarının icrası üçün bu qədər uyğun olan ikinci bir tikilinin olmasına inanmaq çətindir.

Kral ailəsi, nazirlər və dövlət xidmətçilərinin iştirakı ilə təşkil edilən milli tədbirlərə Milli Şükranlıq günü ibadəti, dövlət dəfnləri və monarxiya toyları daxildir. Kafedralda keçirilmiş bir neçə dövlət mərasiminə nümunə olaraq aşağıdakı siyahıya baxmaq olar:

Hersoq Vellinqtonun rəsmi dəfn mərasimi, 1852-ci il. Rəssam: Corc Bakster

• 1707-ci ilin Uniya aktı şərəfinə minnətdarlıq ibadəti, 1 may 1707-ci il
• Horatsio Nelsonun rəsmi dən mərasimi, 9 yanvar 1806-cı il
• Hersoq Vellinqtonun rəsmi dəfn mərasimi, 18 noyabr 1852-ci il
• Kraliça Viktoriyanın brilliant yubileyi, 22 iyun 1897-ci il
• Versal müqaviləsinin imzalanması şərəfinə minnətdarlıq ibadəti, 6 iyul 1919-cu il
• Kral V Georqun gümüş yubileyi, 6 may 1935-ci il
• Avropada qələbə və Yaponiyada qələbə şərəfinə minnətdarlıq ibadəti, 13 may vı 19 avqust 1945-ci il
• Uinston Çörçillin rəsmi dəfn mərasimi, 30 yanvar 1965-ci il
• Kraliça II Elizabetin gümüş yubileyi, 7 iyun 1977-ci il
• Şahzadə Çarlz və ledi Diana Spenserin toy mərasimi, 29 iyul 1981-ci il
• Kraliça II Elizabetin qızıl yubileyi, 4 iyun 2002-ci il
• Kraliça II Elizabetin brilliant yubileyi, 5 iyun 2012-ci il
• Marqaret Tetçerin rəsmi dəfn mərasimi, 17 aprel 2013-cü il
• Kraliçanın 90 illik yubileyi şərəfinə minnətdarlıq ibadəti, 10 iyun 2016-cı il
• Milli Şükranlıq günü ibadəti, Kraliça II Elizabetin platin yubileyi, 3 iyun 2022-ci il

Kilsə ibadəti və funksiyalar

Müqəddəs Pavel kafedralı hər gün səhər, Yevxaristiya və axşam ibadəti və ya axşam xoru daxil olmaqla, gündəlik dörd və ya beş dəfə ibadət icra edilən aktiv kilsədir. Bununla yanaşı, kilsədə London-Siti, onun təşkilatları, gildiyaları və digər birlikləri ilə bağlı ibadətlər də təşkil edilir. Eyni zamanda, Londonun ən böyük kilsəsi kimi, kafedral, II Elizabetin brilyant yubileyi kimi dövlət tədbirləri şərəfinə ibadətlərə də ev sahibliyi edir. Adətən, gündəlik olaraq turistlər üçün açıq olan kafedralda, mütəmmafi təşkil edilən orqan konsertləri proqramı mövcuddur. 2017-ci ilin dekabrında yeni London yepiskopu Sara Mallalli elan edilmiş və 2018-ci ilin mayından o, işlərinin icrasına başlamışdır.

Dekan və rəhbərlik

Hal-hazırda kafedral kapitulu yeddi nəfərdən ibarətdir: dekan, üç kanonik-rezident (onlardan biri müstəsna hallarda dünyəvi şəxs olur), bir nəfər “əlavə kapitul üzvü və qeyri-rezident kanonik (xeyir-dua almış) və iki nəfər dünyəbi kanonik. Bu şəxslərin hər biri kafedralın idarə edilməsində məsuliyyət daşıyır. 2022-ci ilin oktyabrında yayımlanmış son məlumata görə vəzifələr belə bölünmüşdür:

• Dekan – Endryu Tremlett (25 sentyabr 2022-ci ildən)
• Regent – vakant
• Xəzinədar - vakant
• Kansler – Paula Quder (9 may 2019-cu ildən; 23 fevral 2019-cu ildən müstəqil oxuyucu)
• Stüard – Nil Evans (2022-ci ilin iyunundan)
• Kapitulun əlavə üzvü və qeyri-rezident kanonik – Şeyla Uotson (2017-ci ilin yanvarından)
• Dünyəvi kanonik – Pamela (Pim) Ceyn Bakster (2014-cü ilin martından). Opera, teatr və təsviri sənət sahəsində təcrübəyə malik olan Bakster, Milli Portret Qalereyası direktorunun köməkçisidir.
• Dünyəvi kanonik – Şeyla Nikoll (2018-ci ilin oktyabrından). Nikoll, “Schroder Investment Management” şirkətində dövlət siyasəti şöbəsinin rəhbəridir.
• Dünyəvi kanonik – Klement Hatton-Mills (2021-ci ilin martından). “Goldman Sachs” şirkətinin icraçı direktorudur.
• Dünyəvi kanonik – Cillian Bouen (2022-ci ilin iyunundan). “YMCA London City” təşkilatının baş direktoru və dünyəvi hakimdir.

Musiqi direktoru

Kafedralın musiqi direktoru Endryu Karvuddur. Bu vəzifədə Malkolm Arçeri əvəz etmiş Karvud, 2007-ci ilin sentyabrından kafedralda xidmət edir. Karvud, XII əsrdən bu günə kimi kafedralın musiqi direktoru vəzifəsində çalışan ilk qeyri orqan musiqiçisidir.

Orqan

Kafedral orqanı 1694-cü ildə orqan ustası Bernard Smitə sifariş edilmişdir. 1862-ci ildə Kral Elm və Sənət Panoptikumundan gətirilmiş orqan (Panoptikum orqanı) qalereyada, cənub transeptinin qapısı üzərində quraşdırılmışdır.

1872-ci ildə kafedralın böyük orqanının quraşdırılması başa çatdırılmış, 1873-cü ildə Panoptikum orqanı Kliftondakı Viktoriya otaqlarına göndərilmişdir.

7256 boru, 5 manual, 136 boru sırası və 137 registra malik olan böyük orqan Böyük Britaniyadakı beşinci ən böyük orqandır. Onun xarici korpusu Kristofer Renin emalatxanasında hazırlanmış və Qrinlinq Gibbons tərəfindən bəzədilmişdir.

Xor

Müqəddəs Pavel kafedralında ibadətlər zamanı mütəmmadi çıxış edən tam həcmli xor kollektivi fəaliyyət göstərir. Kafedral xoru ilə bağlı ən erkən məlumat 1127-ci ilə aiddir. Hazırda xorun tərkibi 30 oğlan xor ifaçısı, səkkiz təcrübəçi ifaçı, kişi vikariat xoru və 12 professional ifaçıdan ibarətdir. 2017-ci ilin fevralında kafedral tarixində ilk dəfə qadın vikariatın təyin edilməsi ilə bağlı elan yayılmış, 2017-ci ilin sentyabrında Kerris Cons (mezzo-soprano) bu vəzifədə işə başlamışdır. 2022-ci ildə elan edilmişdir ki, 2025-ci ildən etibarən kafedral xoruna qız uşaqları da qəbul ediləcəklər.

Məktəb semestrləri dövründə xor, axşam ibadətini həftədə altı dəfə ifa edir, bazar ertəsi ibadətində ibadəti dəvət edilmiş xor, çərşənbə günü isə bəzən yalnız vikarilər xoru ibadətə qoşulur. Bazar günləri xor səhər ibadətində, 11630-da və Yevxaristiya ibadətində ifa edir.

Fəaliyyət göstərdiyi dövrdə bir sıra görkəmli musiqiçilər Müqəddəs Pavel kafedralında orqançı, xormeystr və ifaçı kimi fəaliyyət göstərmişlər; onların arasında bəstəkarlar Con Redford, Tomas Morli, Con Blou, Ceremaya Klark, Moris Qrin və Con Steyner, ifaçılar Alfred Deller, Con Şirli-Kvirk və Entoni Uey, drijorlar Çarlz Qrouvs və Pol Hiller, həmçinin şair Uolter de la Mar da olmuşdur.

Təhsil, turizm və sənətkarlıq

Müqəddəs Pavelin qızıl suyuna çəkilmiş heykəli kafedral ərazisindəki Müqəddəs Pavel xaçı abidəsinin zirvəsində yerləşir

Təfsir layihəsi

Təfsir layihəsi, Müqəddəs Pavel kafedralını bütün ziyarətçilər üçün canlandırmağa hesablanmış uzunmüddətli layihədir. Layihə çərçivəsində, 2010-cu ildə Müqəddəs Pavel kafedralının dekan və kapitulu tərəfindən, kafedralın 1400 illik tarixini canlandıran “St Paul's Oculus” adlı instalyasiya açılmışdır. Kafedral kriptasındakı Xəzinədarlıq otağında nümayiş etdirilən video-instalyasiya izləyicilərə Müqəddəs Pavel kafedralının tarixi və gündəlik həyatı ilə bağlı müxtəlif hadisələrə səyahət etmək imkanı verir. “St Paul's Oculus” layihəsi, Dünya Abidələr Fondu ilə əməkdaşlıq çərçivəsində “American Express”, o cümlədən JP Morgan, Müqəddəs Pavel kafedralı üçün Qarfild Ueston trastı, London-Siti xeyriyyə trastı və AIG tərəfindən maliyyələşdirilmişdir. 2020-ci ildə instalyasiya bağlanmışdır. Hazırda Xəzinədarlıq otağı ailə sərgiləri üçün istifadə edilir.

2010-cu ildə, kafedralda sensorlu multimedia bələdçiləri istifadəyə verilmişdir. Həmin bələdçilərin istifadəsi ziyarətçilər üçün nəzərdə tutulmuş giriş biletlərinin qiymətinə daxildir. Bu yeni multimedia bələdçiləri sayəsində ziyarətçilər, kafedralın tarixi, memarlığı və aktiv gündəlik həyatı haqqında detallı məlumat əldə edə bilirlər. Bələdçilər on iki dildə təklif edilir: ingiliscə, fransızca, almanca, italyanca, ispanca, portuqalca, polyakca, rusca, çincə, yaponca, koreya dilində və Britaniya hərəkət dilində. Bələdçiyə həm də, günbəz qalereyaları və tavan mozaikalarının detallı foto və video görüntüləri, kafedral dekanı da daxil olmaqla, müxtəlif din və elm xadimlərinin müsahibə və qeydləri də daxildir. Arxiv videolarında kafedralda baş tutmuş vacib ibadətlər və hadisələri görmək mümkündür.

Turistlərdən alınan ödənişlər

Müqəddəs Pavel kafedralına turistlər üçün giriş ödənişli, ibadət üçün giriş isə ödənişsizdir. Böyüklər üçün giriş biletinin qiyməti 25 funt sterlinqdir. İbadət mərasimlərindən kənar vaxtlarda, ibadət üçün sakit yer axtaran şəxslər Müqəddəs Dunstan kapellasına ödənişsiz buraxılırlar. Bazar günləri insanlar yalnız ibadətə və konsertlərə buraxılır, görməli yerlərə baxış isə təşkil edilmir. Tacdan, Anqlikan kilsəsi və dövlətdən çox az miqdarda mütəmmadi maddi dəstək alan Müqəddəs Pavel kafedralı, turistlərdən alınan qazanc vasitəsi ilə, kilsənin xristian ibadət mərkəzi kimi fəaliyyətinin təmin edilməsi, həmçinin texniki xidmət və təmir xərclərinin ödənilməsini həyata keçirir.

Kafedralın "Arts " layihəsi

Müqəddəs Pavel kafedralının “Arts” layihəsi incəsənət və inancı öyrənir. Layihə çərçivəsində Cerri Cuda, Entoni Qormli, Rebekka Horn, Yoko Ono və Martin Firrell tərəfindən instalyasiyalar hazırlanmışdır.

2014-cü ildə Birinci Dünya müharibəsinin başlamasının 100 illiyinin qeyd edilməsi üçün Müqəddəs Pavel kafedralı Cerri Cudaya, kafedralın nefində əsər işləməyi sifariş edir. Sifariş nəticəsində hazırlanmış iki ədəd üçölçülü, ağ və xaçvari formaya malik heykəl, Fransanın şimalında yaxşı qulluq edilən hərbi qəbirsanlığı təsvir edir. Hər bir heykəl həm də müasir müharibə bölgələri olan Suriya, Bağdad və Əfqanıstanda dağıdılmış yaşayış bloklarını əks etdirən detallara malikdir. Beləliklə də, heykəllər özündə müharibənin yüz ilini birləşdirir.

Bill Viola, Müqəddəs Pavel kafedralının daimi ekspozisiyası üçün iki altar yaratmışdır. Həmin layihə üzərində işə 2009-cu ildə start verilmişdir. Müqəddəs Pavel kafedralının interyerinin təmizlənməsi və təmirini hədəfləyən layihənin 2005-ci ildə tamamlanmasından sonra, Violaya Məryəm və şəhidlər mövzusunda iki altar yaradılması sifariş edilmişdir. Bu iki çoxekranlı video-instalyasiya xor qanadının sonunda – Əsas altar və Amerikan memorial kapellasının yanında yerləşdirilmişdir. Altarların hər biri, tarixi altar konfiqurasiyası manerasında bir neçə plazma panelinin birləşdirilməsi nəticəsində yaradılmışdır.

2010-cu ilin yayında, Müqəddəs Pavel kafedralı, britaniyalı rəssam Mark Aleksandrın iki əsərini nefin hər iki tərəfində yerləşdirmək üçün seçmişdir. “Qırmızı Manhaym” adlandırılan hər ikisi əsər, böyük ipək üzərində print nümunəsi olmaqla, İkinci Dünya müharibəsi bombardmanları zamanı zədələnmiş Manhaym kafedralının altarından (1739-1741) ilhamlanaraq yaradılmışdır. Orijinal kilsə altarında çarmıxa çəkilmiş İsa, ənənəvi yas tutanların əhatəsində təsvir edilmişdi. Qızıl suyuna çəkilmiş mükəmməl taxtadan hazırlanmış, bədheybət hala salınmış Məsihin bədənini çiçək açan bitkilər və səmavi işıq şüaları arasında təsvir edən bu altar heykəli alman rokokosunun şah əsərlərindən biri olmaqla, valehedici gözəllik və dərin dini təmizlik nümunəsi hesab edilir.

2010-cu ilin martında kafedralın Həndəsə pilləkənində Entoni Qormlinin “Flare II” (azərb. Məşəl II‎) adlı heykəli yerləşdirilmişdir.

2007-ci ildə kafedralın dekan və kapitulu, Renin tavanının tamamlanmasının 300 illik yubileyinin qeyd edilməsi üçün Martin Firrellə böyük ictimai sənət əsəri sifariş edir. “Question Mark Inside” adlı layihə kafedralın günbəzi, qərb fasadı və Pıçıltılı qalereyanın daxili hissəsinə əks etdirilən mətnli proyeksiyadan ibarət idi. Mətnlərdə ictimai bloqlarda əks etdirilən məlumatlar, müəllifin təşkil etdiyi müsahibələr zamanı aldığı məlumatlar və şəxsi fikirləri əks olunmuşdu.

Müqəddəs Pavel kafedralının təsvirləri

Müqəddəs Pavel kafedralı dəfələrlə müxtəlif rəsm əsərləri, qravür və təsvirlərdə əks etdirilmişdir. Kafedralı təsvir etmiş rəssamlar arasında Kanaletto, Törner, Dobinyi, Pissarro, Sinyak, Deren və Lloyd Riz vardır.

• Müqəddəs Pavel kafedralı rəsm və qravürlərdə
• 
  Kanaletto: Lord Mayor günündə Temza çayı və Müqəddəs Pavel kafedralına baxış, 1746, Lobkovitz kolleksiyası, Praqa
• 
  Tomas Hosmer Şeperd tərəfindən XIX əsrdə hazırlanmış və kafedralı cənub-qərb tərəfdən təsvir edən qravür
• 
  Edvard Ancelo Qudoll tərəfindən XIX əsrdə hazırlanmış və Müqəddəs Pavel kafedralını yağışlı bir günün axşamında təsvir edən romanitik qravür
• 
  Con O'Konnor: "Ladqeyt təpəsində axşam çağı", 1887, yağlı boya və kətan. Rəsmdə Müqəddəs Pavel kafedralının, Müqəddəs Martin kilsəsi üzərində yüksələn günbəzi görünür
• 
  Kanaletto: Vestministerdəki Riçmond-hausdan Müqəddəs Pavel kafedralının görünüşü, 1747
• 
  Antonio Coli: Locciyadan Müqəddəs Pavel kafedralının görünüşü adlı kapriççio (təq. 1748)
• 
  Ernest Dade: kafedralı impressionist ülubda təsvir edən Müqəddəs Pavel kafedralının çaydan görünüşü adlı rəsm əsəri, 1936-cı ildən əvvəl
• 
  Frederik Qoff; Müqəddəs Pavel kafedralının Benksayd ərazisindən görünüşü, 1931-ci ildən əvvəl, sulu boya

Fotoqrafiya və kinematoqrafda

Müqəddəs Pavel kafedralı çoxlu sayda tarixi fotolarda əks etdirilmişdir; onlardan ən məşhuru İkinci Dünya müharibəsi dövründə Londonun bombalanması zamanı kafedralın günbəzini tüstü içində təsvir edən tarixi fotodur. Kafedral həm də bir sıra film və televiziya verilişlərində (o cümlədən “Thames Television” şirkətinin məşhur görüntüsündə) ya filmin əsas elementi kimi – məsələn, 2010-cu ildə yayımlanmış “Climbing Great Buildings” (azərb. Böyük binalara dırmaşaraq‎) serialının bir seriyası kimi – 1964-cü ilin "Meri Poppins" filmindəki kimi, filmin bir elementi olaraq; və ya ikinci dərəcəli element kimi – məsələn, Renin Həndəsi pilləkəni “Harri Potter və Azkaban Məhbusu” filmi də daxil olmaqla bir sıra filmlərdə istifadə edilmişdir.

Müqəddəs Pavel kafedralının çəkildiyi əsas filmlər aşağıdakılardır:

• British Council tərəfindən 1942-ci ildə çəkilmiş “Müqəddəs Pavel kafedralı” adlı sənədli filmin finalında London bombardmanından zədələnmiş kafedralın vəiyyətindən bəhs edilir.
• 1962-ci ildə çəkilmiş “Ərəbistanlı Lourens” filmində kafedralın fasadı və T. E. Lourensin kafedral ərazisindəki büstü görünür.
• 1964-cü ilin “Meri Poppins” filmində “Feed the Birds” mahnısının səsləndiyi səhnədə əsas hadisələr kafedralın qərb fasadı önündə və pilləkənlərində baş verir.
• Müqəddəs Pavel kafedralı iki dəfə çəkiliş yeri kimi “Doktor Kim” serialında istifadə edilmişdir; 1968-ci ildə yayımlanmış “İşğal” adlı seriyada və 2014-cü ildə yayımlanmış “Qaranlıq sular”/Göylərdə ölüm” seriyalarında. Hər iki halda, kiberinsanlar kafedralın pilləkənlərindən düşərkən təsvir ediliblər.
• “Goodies” adlı komedik Britaniya teleserialının 1971-ci ildə yayımlanmış “Kitten Kong” adlı seriyasında Müqəddəs Pavel kafedralı da görünür. Seriyada çılğınlığı zamanı Tvinkl adlı personaj Londonun görməli yerlərini, o cümlədən kafedralı zədələyir.
• BBC tərəfindən 1982-ci ildə yayımlanmış “Armageddon üçün yol dəftəri” adlı televiziya proqramında London üzərində 1 meqaton ağırlıqlı nüvə bombasının partlamasından bəhs edilir və partlayışın episentri kimi Müqəddəs Pavel kafedralı təsvir edilir.
• 1985-ci ildə çıxarılmış “Həyat gücü” adlı filmdə hadisələrin kulminasiyası kafedralın günbəzi altında baş verir.
• 1994-cü ildə çıxarılmış “Kral Georqun dəliliyi” filmində kafedralın həndəsi pilləkəni göstərilmişdir.
• 2004-cü ildə çıxarılmış “Harri Potter və Azkaban Dustağı” filmində kafedralın həndəsi pilləkəni uzaqgörmə dərsinin keçirildiyi sinfə aparan pilləkən kimi təsvir edilmişdir.
• 2013-cü ildə çıxarılmış “Ulduz yolu: Qaranlığa doğru” filmində Müqəddəs Pavel kafedralı XXIII əsrdə təsvir edilmişdir.
• 2018-ci ildə çıxarılmış “Yırtıcı şəhərlərin salnamələri” filmində “Altmış dəqiqəlik müharibə”dən salamat qalmış yeganə köhnə London binası Müqəddəs Pavel kafedralıdır.

Ədəbiyyat

• Barker, Felix; Hyde, Ralph, London as it might have been, John Murray, 1982
• Bede. C. Jane, Lionel (redaktor). Ecclesiastical History of the English Nation. John Stevens. 1910.
• Betjeman, John, A Pictorial History of English Architecture, John Murray, 1970, ISBN 978-0-7195-2640-4
• Burns, Arthur, St. Paul's: The Cathedral Church of London, 604-2004, London: Yale University Press, 2004, ISBN 978-0300092769, 2023-02-10 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2023-03-26
• Camden, William, Britannia (latın), London: G. Bishop & J. Norton, 1607, 306–7
• Campbell, James W. P., Building St Paul's, London: Thames and Hudson, 2007, ISBN 978-0-500-34244-2
• The Chapter of St Paul's Cathedral, Cutting edge technology reveals historical secrets of St Paul's in new TV series, St Paul's Cathedral, 4 March 2014, 2 August 2020 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 26 March 2023
• The Chapter of St Paul's Cathedral, The Organs and Bells, St Paul's Cathedral, 2016b, 17 October 2018 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 18 February 2016
• The Chapter of St Paul's Cathedral, Who are we?, St Paul's Cathedral, 2016c, 2020-11-30 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2023-03-26
• The Chapter of St Paul's Cathedral, Members of Chapter, St Paul's Cathedral, 2016d, 30 November 2020 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 1 January 2021
• The Chapter of St Paul's Cathedral, New Canon Pastor appointed at St Paul's, St Paul's Cathedral, 2016e, 7 August 2020 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 18 February 2016
• Clark, John, The Temple of Diana // Bird, Joanna; və b. (redaktorlar ), Interpreting Roman London, Oxbow Monograph, 58, Oxford: Oxbow, 1996, 1–9
• Denison, Simon, "News: In Brief", British Archaeology, Council for British Archaeology, June 1995, 13 May 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 30 March 2013
• Downes, Kerry, Sir Christopher Wren: the Design of St Paul's Cathedral, London: Trefoil Publications, 1987, 11–34
• Dugdale, William. The History of St. Pauls Cathedral in London, from Its Foundation Untill [sic] These Times: Extracted Out of Originall Charters, Records, Leiger Books, and Other Manuscript,. Beautified with Sundry Prospects of the Church, Figures of Tombes and Monuments. Tho. Warren. 1658. 2023-07-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-03-26.
• Dunton, Larkin, The World and Its People, Silver, Burdett, 1896, 25–26
• Fletcher, Banister Fletcher, A History of Architecture on the Comparative Method (seventeenth edition), Athlone Press, University of London, 1962
• Geffen, Anthony (producer), Time Scanners: St. Paul's Cathedral // Scanners, Atlantic Productions, 8 July 2014, 17 June 2019 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 26 March 2023
• Hart, Vaughan, St Paul's Cathedral, Christopher Wren, London: Phaidon Press Limited, 1995, 17–23.
• Hart, Vaughan, Nicholas Hawksmoor: Rebuilding Ancient Wonders, Yale University Press, 2002, ISBN 978-0-300-09699-6
• Hart, Vaughan (2020). Christopher Wren: In Search of Eastern Antiquity, Yale University Press ISBN 978-1913107079
• Gardner, Helen; Kleiner, Fred S.; Mamiya, Christin J., Gardner's Art through the Ages, Thomson Wadsworth, 2004, ISBN 978-0-15-505090-7
• Garmonsway, G. N., trans., The Anglo-Saxon Chronicle, London: Dent, 1953
• Harris, Brian L., Harris's Guide to Churches and Cathedrals, Ebury Press, 1988, ISBN 978-0-09-191251-2
• Keene, Derek; Burn, R. Arthur; Saint, Andrew, redaktorlar St Paul's — The Cathedral Church of London 604–2004, Yale University Press, 2004, ISBN 978-0-300-09276-9
• Kelly, S.E., redaktorCharters of St Paul's, London, Anglo-Saxon Charters, Oxford University Press, 2004, ISBN 978-0-19-726299-3
• Holmes, Richard, Wellington: The Iron Duke, London: Harper Collins Publishers, 2002, ISBN 978-0-00-713750-3
• Jardine, Lisa, "Homage to Highbury", BBC News, 15 May 2006, 20 February 2021 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 7 September 2010
• Lang, Jane, Rebuilding St Paul's after the Great Fire of London, Oxford: Oxford University Press, 1956
• Leapman, Michael, Eyewitness Travel Guide to Great Britain, Dorling Kindersley, 1995, ISBN 978-0-7513-0005-5
• Lehmberg, Stanford E. The Reformation of Cathedrals: Cathedrals in English Society. Princeton University Press. 14 July 2014. ISBN 978-1-4008-5980-1. 29 July 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 March 2023.
• Morrissey, Mary. Politics and the Paul's Cross Sermons, 1558-1642. Oxford: University Press. 2011. doi:10.1093/acprof:oso/9780199571765.001.0001. ISBN 978-0-19-957176-5. 2023-07-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-03-26.
• Pevsner, Nikolaus, An Outline of European Architecture, Pelican Books, 1964
• Pierce, Rebecca. National Identity and the British Empire: the Image of Saint Paul's Cathedral (Masters). Marshall University. 2004. 2023-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-03-26.
• Quinn, Jennifer, "Margaret Thatcher, former British prime minister known as 'The Iron Lady,' dies at 87", Toronto Star, 8 April 2013, 11 November 2020 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 26 March 2023
• Sankey, D., Cathedrals, granaries and urban vitality in late Roman London // Watson, Bruce (redaktor), Roman London: Recent Archaeological Work, JRA Supplementary Series, 24, Portsmouth, RI: Journal of Roman Archaeology, 1998, 78–82
• Saunders, Ann, St Paul's: The Story of the Cathedral, London: Collins and Brown Limited, 2001, səh. 60
• Summerson, John, Architecture of Britain 1530–1830, The Pelican History of Art, Penguin Books, 1983, ISBN 978-0-14-056003-9
• Tabor, Margaret Emma. The City Churches: A Short Guide with Illustrations & Maps. Swarthmore Press. 1919.
• Thackery, Francis, Researches into the Ecclesiastical and Political State of Ancient Britain under the Roman Emperors: with Observations upon the Principal Events and Characters Connected with the Christian Religion, during the First Five Centuries, London: T. Cadell, 1843, 2023-07-29 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2023-03-26
• Labbé, Philippe; Cossart, Gabriel, redaktorlar Ab Initiis Æræ Christianæ ad Annum CCCXXIV: From the Beginning of the Christian Era to the Year 324: col. 1429. // Sacrosancta Concilia ad Regiam Editionem Exacta: quae Nunc Quarta Parte Prodit Actior: The Sancrosanct Councils Exacted for the Royal Edition: which the Editors Now Produce in Four Parts& (latın), I, Paris: The Typographical Society for Ecclesiastical Books, 1671, 2023-07-29 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2023-03-26
• Tinniswood, Adrian, His Invention so Fertile: A Life of Christopher Wren, London: Oxford Press, 2001, səh. 315
• Tinniswood, Adrian, His Invention So Fertile, London: Random House, 2010, səh. 203
• Walker, Peter; Butt, Riazat, "St Paul's may seek injunction to move Occupy London activists", The Guardian, London, 27 October 2011, 11 November 2020 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 26 March 2023
• Walker, Peter, "Dean of St Paul's Cathedral resigns over Occupy London protest row", The Guardian, 31 October 2011, 12 November 2020 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 26 March 2023
• Ward, Victoria, "Giles Fraser resignation: 'I couldn't face Dale Farm on the steps of St Paul's'", Daily Telegraph, London, 28 October 2011, 11 January 2022 tarixində arxivləşdirilib
• Hibbert, Christopher; Weinreb, Ben; Keay, John; Keay, Julia. The London Encyclopaedia (3rd). Pan Macmillan. 2011. ISBN 978-0-230-73878-2. 2023-07-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-03-26.
• Wright, James, The Choire, London, 1693

Xarici keçidlər

• St Paul Katedrali rəsmi internet saytı
• katedral aid 125 fotoşəkil Arxivləşdirilib 2006-05-23 at the Wayback Machine
• St Paul Katedrali turizm rəhbəri