Milli Kəşfiyyat Təşkilatı

Milli Kəşfiyyat Təşkilatı
türk. Millî İstihbarat Teşkilâtı
Ümumi məlumatlar
Ölkə	Türkiyə
Yurisdiksiya	Türkiyə Respublikası
Yaradılma tarixi	22 iyul 1965
Tabelik	Türkiyə Prezidenti
Ştat sayı	8,000
İllik büdcəsi	2.628.749.000 ₺ (2021)
Baş qərargah	Ankara
Ünvan	Etimesgut, Ankara
Rəhbərlik
Rəhbər	İbrahim Qalın
Rəsmi saytı	mit.gov.tr
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Milli Kəşfiyyat Təşkilatı — Türkiyə Cümhuriyyətinin bölünməz bütövlüyünə, konstitusiya nizamına, varlığına, müstəqilliyinə, təhlükəsizliyinə və milli gücünü meydana gətirən bütün ünsürlərinə qarşı daxildən və xaricdən gələcək mövcud və olabiləcək təhdidlər haqqında məlumat yığmaq, tədbir görmək və lazımlı vəziyyətlərdə əlaqədar mövqeləri xəbərdar etməklə vəzifəli təşkilatdır. Təşkilat Türkiyə Prezidentinə tabedir. Büdcəsi 855 milyon Türk lirəsi təşkil edir.

" … Müasir dövlətlərdə olduğu kimi, bizdə də müasir bir kəşfiyyat təşəkkülü qurmaq məcburiyyətindəyik… " (Mustafa Kamal Atatürk, 1925)

Dövlətin milli təhlükəsizlik siyasətinin hazırlanmasıyla əlaqədar hər mövzuda kəşfiyyatın tək əldə toplana bilməsi məqsədiylə, 22 iyul 1965-ci il tarixində Türkiyə Böyük Millət Məclisi tərəfindən 644 saylı qanun qəbul edilmiş və bu qanun ilə quruluşun adı Milli İstihbarat Təşkilatı (MİT) olaraq dəyişdirilmişdir. Qanun ilə MİT-in bir rəhbər tərəfindən idarə olunması və rəhbərin, qanun ilə təyin olunan vəzifələrin yerinə yetirilməsində yalnız Baş Nazirə qarşı məsul olması nəzərdə tutulmuşdur. MİT, təxminən 19 il davam edə ilə fəaliyyətlərini 644 saylı qanun hökmləri istiqamətində icra etmiş, ancaq sürətlə dəyişən və inkişaf edən şərtlərin işığında yeni bir qanuni tənzimləmənin ehtiyacı ortaya çıxmışdır. Bu məqsədlə, 1 noyabr 1983-cü il tarixində 2937 saylı "Dövlət Kəşfiyyat Xidmətləri və Milli Kəşfiyyat Təşkilatı Qanunu" çıxarılmış olub, qanun 1 yanvar 1984 tarixində qüvvəyə girmişdir.

Tarixi

Ölkələrin bir-birlərinə istiqamətli siyasi, ictimai, iqtisadi və hərbi fəaliyyətləri ilə gözləmələrinin əvvəldən müəyyən olunması ehtiyacının zaman içərisində gedərək artması, xəbər almağa dönük quruluşlanmaların varlığını zəruri etmişdir.

Ənvər Paşa

Türkiyədə, sistemli və mütəşəkkil xüsusiyyətdə kəşfiyyat təşkilatı qurma cəhdləri, Osmanlı Dövlətinin son illərində başlamışdır. Siyasi birliyin qorunması, ayrılıqçı hərəkətlərin önlənməsi və xüsusilə xarici dövlətlərin Orta şərq üzərində mərkəzləşən fəaliyyətlərinin izlənilə bilməsi üçün fərdi əsasda və məhdud xüsusiyyətdə davam etdirilən kəşfiyyat işlərinin bir mərkəzdən mütəşəkkil şəkildə icra edilməsinə ehtiyac duyulmuş və 17 noyabr 1913 tarixində Ənvər Paşa tərəfindən Təşkilatı Məxsusa adlı kəşfiyyat təşkilatı qurulmuşdur. Birinci dünya müharibəsi əsnasında hərbi və paramiliter hərəkətlər reallaşdıraraq əhəmiyyətli vəzifələr boynuna götürən bu təşkilat, döyüşün sona çatmasıyla 30 oktyabr 1918 tarixində imzalanan Mondros Sülhü sonrasında dağılmışdır.

Mustafa Kamal kəşfiyyat xidməti qurulmasını lazım olduğunu başa düşür

Polis bölməsi Təşkilatı ilə Ankara arasında ortaya çıxan bu problemlər, Mustafa Kamalı yeni axtarışlara yönəldəcək.Mustafa Kamal təşkilatın İttihatçı quruluşundan olduqca narahatdır. Hətta görüşmələri əsnasında Quru Xüsusiyyətə Anadolu və Rumeli Müdafiəsi Hüquq Cəmiyyətləri xaricində yaradılan bu təşkilatın müstəqil işlərinə qarşı olduğunu ifadə etmişdir. 16 mart 1920-də yaşanan basqın hadisəsindən sonra həbs olunan Polis bölməsi Təşkilatı idarəçilərindən Şövkət və Quru Xüsusiyyət Bəylərin İngilislər tərəfindən Maltaya sürgün edilmələri Polis bölməsi Təşkilatını çətin vəziyyətdə buraxar. Bu, İngilislərin bir çökdürmə əməliyyatıdır. İngilislər tərəfindən Maltaya sürtülənlər bu təşkilatın bel sümüyüdürlər. Bu adlardan bəzi əhəmiyyətli olanları bunlardır: Polkovnik Qaladalı Şövkət (İstanbul Mərkəz Komandiri), Polkovnik Quru Xüsusiyyət (Polis bölməsi Təşkilatının Qurucusu), Əli Sait Paşa, Refet Paşa, Əli Fəthi Okyar, Əli Lütfkarlıq Paşa, Hacı Məmməd Paşa (Ənvər Paşanın Atası) və bir çox əhəmiyyətli ad Maltaya sürtülmüşdür. Əslində təşkilat İttihatçılık mənasında dağılmaz və sürər. Mustafa Kamal daha sonra bu təşkilatın işlərini zərərli tapdığını ifadə edəcək. Malta sürgününün ardından yığışma işləri əsnasında Polis bölməsi Cəmiyyəti böyük bir çat verəcək. Bu kəşfiyyat açığının adı Mustafa Sagirdir. Polis bölməsi cəmiyyətinin içinə sızan İngilis gizli xidməti əldə etdiyi adamlarıyla Mustafa Sagir adlı agenti Ankaraya göndərər və Mustafa Kamalı öldürməklə vəzifələndirər. Bu mövzuda ortaya çıxan sualın, Ankara hökumətin tərəfindən həll edilər. Ancaq qrup rəsmi olaraq 1920-də dağıtdılması. Təşkilatın dağılması əmrini verən nüfuzun Ankara olduğu və Mustafa Kamalın bu təşkilata qarşı eşitdiyi etibarsızlığın bunda təsirli olduğu qətidir. Bu vaxt geridə qalanlar kiçik kəşfiyyat, qaçaqçılıq, təxribat qrupları olaraq çalışırlar. İttihatçıların müxalif hərəkətləri ancaq 1923-də Milli Mübarizədən sonra bitirilə biləcək. Polis bölməsi Cəmiyyətinin dağılmasından sonra Zabitan və Yavuz kimi müxtəlif kəşfiyyat qrupları yaradılmış, bunlardan 23 sentyabr 1920 tarixində fəaliyyətə keçən Həmzə Qrupunun adı 31 avqust 1921 tarixində Felah Qrupu olaraq dəyişdirilmiş, kəşfiyyat qrupları Qurtuluş Döyüşü sonuna qədər fəaliyyətlərini davam etdirə bilmişdir.

Milli Təhlükəsizlik Xidməti Riyasəsi

Kəşfiyyat təşkilatlarının bağlanılmasından və Türkiyə cümhuriyyəti Dövlətinin qurulmasından sonra, 1926 tarixinə qədər keçən dövr içində xəbər alma işləri, Ordu Müfəttişlikləri Kəşfiyyat Şöbələri tərəfindən icra edilmişdir. Daha sonra Atatürk, 1925 ili sonunda, inkişaf etmiş dövlətlərdəki kəşfiyyat quruluşlarına bənzər, müasir bir təşkilatın qurulması təlimatını vermişdir. Bunun üzərinə, Avropa ölkələrində öyrədilən heyətlərin də iştirakıyla, Baş qərargah Başçısı Marşal Fevzi Çaxmağın 6 yanvar 1926 tarixli əmri istiqamətində, Türkiyə cümhuriyyətinin ilk kəşfiyyat quruluşu olan Milli Təhlükəsizlik Xidməti Riyasa idi (M. E. H. /MAH) qurulmuşdur. Təşkilat, 5 yanvar 1927 tarixində şeklen İçişleri Nazirliyinə bağlanmışdır. 6 yanvar 1926 – 5 yanvar 1927 tarixləri arasındakı bir illik dövr işləri, dövrün idarəçiləri tərəfindən Riyasa idin quruluşuna hazırlıq dövrü olaraq qiymətləndirilmiş və bir gün sonrakı 6 yanvar 1927 tarixi MAHin quruluş tarixi olaraq qəbul edilmişdir. Quruluşuyla başçılığına Şükrü Əli Ögelin gətirildiyi MAH, Milli Kəşfiyyat Təşkilatı mənsubları üçün bir simvol olaraq əhəmiyyətini qorumaqda və MİTin tarixi kökləriylə gələcək arasında qüvvətli bir bağ meydana gətirməkdədir. MAH, duyulan ehtiyaclara bağlı olaraq zaman içərisində bir neçə dəfə kiçik strukturca dəyişikliklər keçirmiş və 1965-ci ilə qədər Türkiyənin kəşfiyyat fəaliyyətini müvəffəqiyyətlə icra etmişdir.

MİT Rəhbərləri

1. Ovu Qandan 14 iyul 1965 – 2 mart 1966
2. Məmməd Fuad Şərq 2 mart 1966 – 27 mart 1971
3. Nurəddin Çatsın 2 avqust 1971 – 25 iyul 1973
4. Bülent Türkər 26 iyul 1973 – 27 fevral 1974
5. Bahattin Özülkər 28 fevral 1974 – 26 sentyabr 1974
6. Bülənd Türkər 26 sentyabr 1974 – 24 noyabr 1974
7. Həmzə Gürgüç 25 noyabr 1974 – 13 iyul 1978
8. Adnan Ərsöz 13 iyul 1978 – 19 noyabr 1979
9. Bülent Türkər 19 noyabr 1979 – 7 sentyabr 1981
10. Burhanəddin Bigalı 7 sentyabr 1981 – 14 avqust 1986
11. Hayri Ündül 5 sentyabr 1986 – 29 avqust 1988
12. Teoman Koman 29 avqust 1988 – 27 avqust 1992
13. Sönməz Köksal 9 noyabr 1992 – 11 fevral 1998
14. Şenkal Atasagun 11 fevral 1998 – 11 iyun 2005
15. Əmrə Taner 15 iyun 2005 – 26 may 2010
16. Hakan Fidan 26 may 2010 — 3 iyun 2023
17. İbrahim Qalın 3 iyun 2023 —

İstinadlar

• MİT-in rəsmi saytı

Xarici keçidlər

• MİT haqqında
• MİT haqqında proqram