Orta azərbaycanca
| Orta Azərbaycanca | |
|---|---|
| Orijinal adı | تُرکی Türki |
| Təsnifatı | |
| Yazı |
Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası[1] Latın qrafikası[qeyd 1] (avropalılar tərəfindən)[2] |
| Dil kodları | |
Orta Azərbaycanca (az.-əski. اورته آزربایجانجە), Əcəm türkcəsi (az.-əski. عجم تُرکجەسی) və ya öz adıyla Türki (az.-əski. تُرکی) — XV–XVIII əsrlərdə İran və Cənubi Qafqazda danışılan türk dili. Azərbaycan dilinin müasir forması orta Azərbaycancadan törəmişdir. Bu dil, xüsusilə onun sintaksisi ağır şəkildə farscanın təsirinə məruz qalmışdır.[3]
Tarixi
[redaktə | vikimətni redaktə et]"Əcəm türkcəsi" termini 1684-cü ildə fransız yazıçı Kapuçin Rafael du Mans tərəfindən yazılan qrammatika kitabında istifadə edilən erkən dövr adlandırılmalarından (fr. lingua turcica agemica və ya fr. Turc Agemi) qaynaqlanır. Yerli mənbələr dili "Türki" adlandırırdılar.[3]
Orta Azərbaycanca Qədim Anadolu türkcəsi və ya qədim Azərbaycan türkcəsindən törəmişdir[qeyd 2][4][5] və oğuz dillərinin cənub-qərb qolunun bir hissəsidir. Bu dil ilk dəfə XV əsrdə Azərbaycanda, Şərqi Anadoluda və İranda ortaya çıxıb. Dil Qaraqoyunlular (1374–1468) və Ağqoyunlular (1378–1503) kimi türk sülalələri dövründə, xüsusən də hakim sülaləsi İran Azərbaycanından olan Səfəvilər İmperiyası (1501–1736) dövründə daha çox inkişaf etmişdir. Onların dövründə orta Azərbaycan dili fars dili ilə yanaşı, sarayda və hərbi sahədə istifadə olunurdu və İranın şimalından cənubuna qədər linqva franka idi.[3]
Orta Azərbaycan dilində yazılmış mətnlərə ərəb qrafikalı Matta və Yəhyanın İncili, fransız-Azərbaycan lüğəti daxildir. Şamaxıda yazılmış lüğətə Azərbaycan dilində danışıq kitabçası da daxildir.[2] Bu dilin öyrənilməsi üçün mənbələr Nisxətinin (fəaliyyət dövrü 1530–1557) nəsr mətnləri, "Tarix-i Xətai" (1494/95), "Şühədanamə" (1539) və "Səfvət əs-səfa"dır (1542/43).[3]
Dilin inkişaf xronologiyası
[redaktə | vikimətni redaktə et]
Qalareya
[redaktə | vikimətni redaktə et]-
"Səfvət əs-səfa"nın azərbaycan dilində əlyazması -
Nəsihətnamə. Şah İsmayıl Xətai -
Orta azərbaycanca İncil
Qeydlər
[redaktə | vikimətni redaktə et]- ↑ Latın qrafikalı müasir Azərbaycan əlifbası ilə qarışdırılmamalıdır.
- ↑ Qədim Anadolu türkçəsi adlandırılan dildə yazılmış mətnləri qədim Azərbaycan dilində hesab etmək, həmçinin ilkin azərbaycanca mətnləri erkən Osmanlı ədəbiyyatının bir hissəsi saymaq mümkündür.
Həmçinin bax
[redaktə | vikimətni redaktə et]İstinadlar
[redaktə | vikimətni redaktə et]- ↑ Johanson, L. (2021). Writing Systems. In Turkic (Cambridge Language Surveys, pp. 402-430). Cambridge: Cambridge University Press. doi:10.1017/9781139016704.019
- ↑ 1 2 Johanson, Lars. Restricted Access Isfahan – Moscow – Uppsala. On Some Middle Azeri Manuscripts and the Stations Along Their Journey to Uppsala // Csató, Éva Á.; Gren-Eklund, Gunilla; Johanson, Lars; Karakoç, Birsel (redaktorlar ). Turcologica Upsaliensia: An Illustrated Collection of Essays. Brill. 2020. 167–179. ISBN 978-9004435704. 2022-02-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-02-04.
- ↑ 1 2 3 4 Stein, 2014
- ↑ G. Doerfer. "AZERBAIJAN viii. Azeri Turkish". Iranica. December 15, 1988. 2019-10-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-07-20.
- ↑ Lars Johanson, Éva Ágnes Csató Johanson, "The Turkic Languages", p. 248
Mənbələr
[redaktə | vikimətni redaktə et]- Stein, Heidi (2014). "Ajem-Turkic". In Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Rowson, Everett (eds.). Encyclopaedia of Islam, THREE. Brill Online. ISSN 1873–9830.