Talan həftəsi

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Talan həftəsi
Aprel işğalında Bakıya çatmış zirehli qatarın qarşısında Kirov, Mikoyan, Orconikidze, Levandovski və qızıl ordu əsgərləri. Bakı 1920-ci il.
Aprel işğalında Bakıya çatmış zirehli qatarın qarşısında Kirov, Mikoyan, Orconikidze, Levandovski və qızıl ordu əsgərləri. Bakı 1920-ci il.
Tarix 1920-ci il
Yeri Bakı
Tanınır Qrabnedelya

Talan həftəsi, Yağmalama həftəsi və ya Qrabnedelya — 1920-ci ildə Aprel işğalından sonra Bakıda bolşeviklər tərəfindən törədilmiş və bir həftə boyunca davam etmiş talan hadisəsi.[1][2][3][4]

Baş vermiş hadisələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yorq Baberovski öz əsərində qeyd edir ki, bolşeviklər Azərbaycana işğalçı kimi gəlmişdilər. Onlar respublikanı qətllər və talan meydanına çevirmişdilər. Bir neçə ay davam edən terror özündən sonra qorxunc dağıntı izləri qoymuşdu.[5]

İşğaldan sonra bolşeviklər insanların əmlakını müsadirə edir, onların qiymətli əşyalarını talan edirdilər. Müsadirə edilmiş və ya sahibləri öldürülmüş evlərə bolşeviklərin özləri köçürdülər.[6] Bakı İcraiyyə Komitəsinin 1920-ci il dekabrın 23-də keçirilən iclasında bütün Bakının hərbçilərlə dolu olduğu və onların 10-12 mininin fərdi mənzillərdə yaşadıqları qeyd olunub.[7]

XI qızıl ordunun xüsusi şöbəsi, digər cəza orqanları Azərbaycandakı partiyaların, müxtəlif siyasi təşkilatların rəhbərlərinin, üzvlərinin təqib və həbs olunmasını getdikcə gücləndirirdilər. Onlar Azərbaycan ziyalılarının nümayəndələrini təcrid edir və qırırdılar, yüzlərlə adam Solovetsk adalarına, Suzdala, Novqoroda və digər ucqar yerlərdəki həbs düşərgələrinə göndərildilər[8].

Təkcə ilk iki gün ərzində Bayıl həbsxanasında 300 (üç yüz) nəfərin güllələndiyi bildirilir.

Əsassız həbslər, insanların təqibi və şəhərlərin talanması daha sonra ölkə ərazisində onlarla üsyanın baş verməsinə səbəb oldu.

Bundan başqa varlıların əmlakını müsadirə etmək adı ilə evləri talayan qızıl ordulular çox vaxt bahalı restoranlarda içki məclisləri təşkil edir və sərxoş olduqdan sonra da şəhər əhalisinə problem yaradırdılar.[9][10] Əsgərlərinin nizamsız hərəkətlərinə görə, sərxoş olmaqlarına görə isə XI Qızıl Ordu spirtli içki satanları günahkar görürdü. Belə ki, 23 iyun 1923-cü ildə Bakı şəhər qarnizonunun rəisi Bakı komendantına spirtli içki satan şəxsləri müəyyən etdikdə heç bir məhkəmə və araşdırmasız onların fəhlə-kəndli hökumətinin düşməni elan edib güllələnmələri haqqında əmr verir.[11]

Qızıl ordulu əsgərlərin özbaşınalıqları o həddə çatır ki XI Qızıl Ordunun komandanı Mixail Levandovski 8 iyun 1920-ci ildə verdiyi 269 nömrəli qərarında qızıl ordulu əsgərlərin qarət və soyğunçuluq hadisələrində iştiraklarını təsdiqləyərək onların tez-tez məscidləri və müsəlmanlar üçün müqəddəs olan yerləri dağıtdıqlarını qeyd edir. Onların bu hadisələrdə daha çox ermənilərdən istifadə etdiyini də qeyd edərək insanların bu tip hallara görə onlarla mübarizəyə qalxdıqlarını yazır. Və qızıl ordulu əsgərləri həddindən artıq olan qəddarlıqdan və millətlərdən birinə himayədarlıq etməkdən uzaq durmağa çağırır. [12]

16-23 oktyabr 1920-ci ildə keçirilmiş Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Partiyasının II Qurultayında Nəriman Nərimanov burjuaziyaya qarşı aparılan ekspropriasiya zamanı yerli qaydaların və müsəlman əhalinin psixologiyasının nəzərə alınmasını təklif edir. O deyir ki ekspropriasiyanı zavodlara, fabriklərə, banklara, teatrlara qarşı aparmaq gərəkdir. Daha kişilərdən onların kostyumlarını, qadınlardan isə onların zinət əşyalarını və hətta bəzi radikal yoldaşlar tərəfindən tələb olunan alt paltarlarını almağa gərək yoxdur.[13]

Şəhərin vəziyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əsgərlərin şəhərdə səkilərdə belə atla gəzməsi səkilərin dağılmasına səbəb olmuşdu. Yalnız 2 ay keçdikdən sonra 6 iyul 1920-ci ildə şəhərdəki qarnizon rəisi atlılara səki ilə getməyi qadağan etdi.[14]

Nəriman Nərimanov Bakıya mayın 16-da gəlir. Bura gələndə onun məqsədi Şərqə nümunə olacaq bir respublika qurmaq idi ancaq, burada "Talan həftəsi"ni, XI ordunun özbaşınalıqlarını, qarət-talanı görərək ilk istefa ərizəsini yazır[15][16]. Bununla bağlı Nəriman Nərimanov Stalinə yazdığı "Ucqarlarda inqilabımızın tarixinə dair" məktubunda yazır:

" Biləcəridə məni bəzi yoldaşlar qarşıladılar və görünür mənim gəlişimə çox sevinirdilər. “Bəlkə Sizə qədər olan biabırçılıqlara son qoyulacaqdır?” Onlar belə dedilər. Mən onları sakitləşdirdim və gələcək çətin işdə mənə kömək etməyi xahiş etdim. İnqilab komitəsinin Rəyasət Heyəti o zaman məndən (sədrdən), Mirzə Davud Hüseynovdan (müavindən) və bir nəfər üzv Qarayevdən ibarət idi. “Azərbaycanı başdan-başa qarət edirlər, sağa və sola güllələyirlər”. Bəzi yoldaşlar məni (onların arasında nə Qarayev, nə Hüseynov var idi) bu sözlərlə qarşılamışdılar. İşlərlə tanış olduqdan sonra mən İnqilab Komitəsinin Rəyasət Heyətinin iclasını təyin etdim və o zaman faktiki olaraq hər şeyi idarə edən yol. Pankratovu dəvət etdim. Mən belə bir məsələ qoydum ki, İnqilab Komitəsinin sanksiyası olmadan heç kim güllələnməsin. Mirzə Davud Hüseynov və Qarayev bunun əleyhinə çıxdılar. Beləliklə, hər şey əvvəlki kimi davam edirdi...[17][18] "
Nəriman Nərimanov işğalçı XI qırmızı ordunun komandanları Mixail Levandovski və Mixail Yefremov ilə birlikdə. 1920-ci il.

1920-ci il sentyabrın 20-də Azərbaycanın Moskvadakı təmsilçisi Behbud ağa Şahtaxtinskinin Leninə ünvanlandığı məktubda bunlar qeyd olunub:

" Qızıl Ordu … özünü mürtəce aparır, yerlərdən heyrətamiz məruzələr alınmaqdadır. İş qadın və qızların açıqcasına zorlanmasına qədər gedib çıxır... Azərbaycan kəndliləri ancaq bir şeyi xahiş edir və yalvarırlar: nə varsa, hər şeyi dərhal, bir dəfəyə götürün və bizi gündəlik evə soxulmalardan xilas edin. Azərbaycan kəndlilərinin hal-hazırda vəziyyəti fövqəladə dərəcədə ağırdır. Onlar, hətta ağ neft belə əldə edə bilmirlər belə ki, ağ nefti kəndlərinə daşıdıqları bütün arabaları yolda Qızıl Ordu müsadirə edir. Kəndlilər tarlaları əkməkdən imtina edirlər..Öz çörəyi ilə yaşayan Azərbaycan indi çörəksiz qalıbdır, ac Gürcüstan və Ermənistanın isə indi çörəyi boldur[19]. "

1921 -ci il fevralın 22-də isə özbaşına axtarışlar keçirilməsinin və ev əmlakının müsadirəsinin qarşısını almaq tədbirləri haqqında N.N.Nərimanovun imzası ilə əmr verildi[20].

İşğaldan sonrakı günlərdə şəhərdə talan başlamış və bir neçə gün davam etmişdir. Bakılılar davam edən bu talanı «Talan həftəsi» adlandırmışdılar. Soyğunçular evlərə, idarələrə basqın edir, arvadların qulaqlarından, boyunlarından qızıl bər-bəzəyi güclə çıxarır, qiymətli avadanlığı aparırdılar.[2][21]

Yalnız 1920-ci ilin may ayının 1-də Rusiyaya "Buniyad" gəmisi ilə 67.528 pud neft, "Rus" gəmisi ilə isə 76.697 pud mazut göndərilmişdir[22].

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə "Azərbaycan Cümhuriyyəti" əsərinin “Qızıl imperializm” başlıqlı X bölməsində bolşeviklərin Bakıya girdikdən sonra talan həftəsində banklardan oğurlanan, yağmalanan daş-qaşla, qızıl, gümüş, bəzək şeyləri, nağd puldan, Həştərxana daşınan mal, çeşidli şeylərdən başqa 300 milyon put (4 milyard 800 milyon kilo) neftlə 750 min pud (12 milyon kilo) pambıq, çoxlu ipək apardıqlarını qeyd edib.[23]

1920-ci il 30 apreldən 2 maya qədər Bakıdan Həştərxana ümumilikdə 1.3 milyon pud neft aparan 12 paraxod yola düşüb. Volqa-Xəzər donanması Rusiyaya may ayında 15 milyon pud, iyun ayında 21.2 milyon pud neft və neft məhsulu çatdırıb. Aprel işğalından 1920-ci ilin oktyabr ayının sonuna qədər Azərbaycandan Rusiyaya göndərilən neftin həcmi ümumilikdə 145 milyon pud idi.[24][25]

Talan həftəsində bir çox ziyalılar, milyonçular, siyasətçi və hərbçilər də güllələnirlər. Murtuza Muxtarov Vrangel (indiki Əhməd Cavad) və Persidski (indiki Murtuza Muxtarov) küçələrinin tinindəki mənzilinə basqın etmiş iki bolşevikə atəş açmış. Anosov soyadlı əsgəri vurduqdan sonra ikinci güllə ilə də özünü vurur.[2]

30 dekabr 1920-ci ildə Fəhlələrin yaşayış şəraitinin yaxşılaşdırılması üzrə fövqəladə komissiyanın verdiyi hesabata əsasən rəsmi şəkildə şəhər əhalisindən 10 pudu qızıl digər qismi isə gümüş olmaqla ümumilikdə 225 pud qiymətli əşya müsadirə olunub. Bundan başqa əhalidən çoxlu sayda brilyant və qiymətli daşlar eləcə də 4 min xalça da müsadirə edilib.[26]

Hətta Anastas Mikoyan öz xatirələrində Bakıdan gedərkən ona Azərbaycanda partiya Mərkəzi Komitəsi tərəfindən adyal, balışlar və müsadirə olunmuş, qızıldan düzəldilmiş qadın saatının da verildiyini qeyd edib.[27]

1921-ci ilin may ayında baş tutmuş Birinci Ümumazərbaycan fəhlə, kəndli, qızıl əsgər və matros deputatların Qurultayında Nəriman Nərimanov bir çox nümayəndələrin suallarını cavablandırıb. O suallardan birinə belə cavab verib:

" Burjuyların əmlakının müsadirəsi barədə suallar verirlər. Bunu əlbəttə ki həyata keçirmək lazımdır. Ancaq bu nizamlı şəkildə olmalıdır. Əgər siz hardasa bur burjuyun olduğunu bilirsizsə onun nəyi varsa almaq lazımdır. Ona ancaq qaşıq və boşqab saxlamaq gərəkdir. Ancaq danışırdılar ki bəzi şəhərlərdə bu lap pis olub. Bizdə heç olmasa bu proses təcrübəli yoldaşların nəzarəti altında keçirilirdi. Məsələn qulaqlardan sırğaları dartıb çıxarırdılar. Və biz təəccüblənirdik ki, xalq özünə qarşı olan bu davranışa necə səbrlə yanaşır. Müsəlman kütlənin məlum psixologiyasını rəhbər tutaraq əmr verildi ki, müsəlman qadınlardan onların bəzək əşyaları alınmasın. Ancaq bizim bəzi ağılsız yoldaşlar zinət əşyalarını müsadirə etməkləri bir yana qulaqlardan sırğaları birbaşa dartıb çıxarırdılar.[28] "

Mədəniyyətdə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Taxt oyunları serialının yeddinci mövsümün epizodlarından biri 1920-ci ildə Aprel işğalından sonra Azərbaycanda baş vermiş hadisələrdən təsirlənərək təsvir edilib. Bunu "The Independent" qəzetinə verdiyi müsahibədə səhnələr üçün kostyumları hazırlayan britaniyalı dizayner Mişel Klepton qeyd edib. O öz müsahibəsində bunları deyib:

" Bu, döyüş meydanında dotrakilərin Lannisterləri məğlub etdiyi vaxt baş verir. Onlar ilk dəfə məğlub olan düşmənlərin paltarlarını çıxardırlar. Azərbaycanda yaşanan sovet işğalı zamanı döyüş iştirakçılarının düşmən üzərindən yaxşı paltoları götürməsi ideyası mənim çox xoşuma gəldi. Müharibənin sonlarında bolşevikləri demokratlardan ayırmaq olduqca çətin idi.[29] "

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Nəzərli, 2014. səh. 161
  2. ↑ 1 2 3 Qılman İlkin. Bakı və bakılılar (PDF). Bakı: Nurlar nəşriyyatı. 2006. səh. 210. ISBN 9952 – 426 – 12 – 7.
  3. ↑ Əbdülvahab Yurdsevər. Azerbaycan İstiklal Savaşından Sahneler. Ankara: Gece Kitaplığı. 2020. səh. 56. ISBN 9786257904827. 2024-06-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-04-12.
  4. ↑ Nəsiman Yaqublu. Azərbaycan Milli Azadlıq Hərəkatı Ensiklopediyası. Bakı: Qanun Nəşriyyatı. 2018. səh. 19. ISBN 978-9952-36-521-4.
  5. ↑ Baberovski, 2010. səh. 249
  6. ↑ Lətif Şamxal. "Советизация Азербайджана" (rus). Каспiй. 23.11.2019. 05.05.2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 05.05.2022.
  7. ↑ Azərbaycan Respublikasının Dövlət Arxivi, f. 1933, in. 1, i. 12 v.201
  8. ↑ Məsul redaktor: Cəmil Quliyev . Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə (PDF). VI. Bakı: Elm nəşriyyatı. 2008. səh. 11. ISBN 978-9952-448-44-03.
  9. ↑ Baberovski, 2010. səh. 251
  10. ↑ Nəzərli, 2014. səh. 173
  11. ↑ Nəzərli, 2014. səh. 174
  12. ↑ Mustafazadə, 2006. səh. 149-150
  13. ↑ Firdovsiyyə Əhmədova. Nəriman Nərimanov – ideal və gerçəklik. Bakı: Elm və həyat. 1998. səh. 88.
  14. ↑ Nəzərli, 2014. səh. 180
  15. ↑ Sevda İsmayıllı. "'Ruslar Bakıdadır!' və ya 'Talan həftəsi' (23-cü yazı)" (az.). Azadlıq Radiosu. 3 may 2018. 3 May 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 may 2021.
  16. ↑ Sevda İsmayıllı. "Gizli sənədlərdən görünən Nərimanov" (az.). Azadlıq Radiosu. 25 may 2015. 12 September 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 may 2021.
  17. ↑ Nəriman Nərimanov. Ucqarlarda inqilabımızın tarixinə dair (PDF). Bakı: Azərnəşr. 1992. səh. 12-13. ISBN 5-552-01028–0. Archived from the original on 2021-11-18. İstifadə tarixi: 2021-11-18.
  18. ↑ Nəzərli, 2014. səh. 96
  19. ↑ Şamil Rəhmanzadə. Azərbaycan-Gürcüstan münasibətlərində ərazi məsələləri: Azərbaycanın şimal-qərb bölgəsinin materialları əsasında: 1917-1930-cu illərin əvvəlləri. Bakı: Aspoliqraf. 2008. səh. 120. 2023-07-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-07-14.
  20. ↑ Ataxan Paşayev, Mark Naydel. Декреты Азревкома, 1920–1921 гг: сборник документов / Azərbaycan İnqilab Komitəsinin dekretləri 1920-1921-ci illər: sənədlər toplusu. Bakı: Azərnəşr. 1988. səh. 196. ISBN 9785552000142.
  21. ↑ Nəzərli, 2014. səh. 161
  22. ↑ Nəsiman Yaqublu. Müsavat partiyasının tarixi (PDF). Bakı: Adiloğlu nəşriyyatı. 2012. səh. 127. 2021-06-08 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2023-05-12.
  23. ↑ Məhəmməd Əmin Rəsulzadə. Azərbaycan Cümhuriyyəti (PDF). Bakı: Elm nəşriyyatı. 1990. səh. 72. ISBN 5—8056—0416—0.
  24. ↑ Nəzərli, 2014. səh. 148-149
  25. ↑ Рафиев, Б.Дж. Если снять гриф секретности очерки новейшей истории Азербайджана. Qlazov: Глазовская типография. 2008. səh. 16-17.
  26. ↑ Vasili Yemelyanov. На заре новой жизни. Bakı: Azərnəşr. 1979. səh. 224.
  27. ↑ Anastas Mikoyan. В начале двадцатых. Moskva: Издательство политической литературы. 1975. səh. 98.
  28. ↑ Нариманов Н.Н. Избранные произведения: в трёх томах. II,1918-1921. Bakı: Azərnəşr. 1989. səh. 500-501.
  29. ↑ Megan Townsend. "Game of Thrones season 7: Costume designer Michele Clapton talks female power dressing, war and 'The Crown'" (ingilis). The Independent. 29 avqust 2017. 11 noyabr 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 mart 2021.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Talan_həftəsi&oldid=7684293"