Naxçıvantəpə yaşayış yeri: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Redaktənin izahı yoxdur
Redaktənin izahı yoxdur
Sətir 12: Sətir 12:
|şəhər =
|şəhər =
|yerləşir = [[Naxçıvan]]
|yerləşir = [[Naxçıvan]]
|aidiyyatı = <small>[[Naxçıvan]] şəhəri</small>
|aidiyyatı = <small>[[Naxçıvan|Naxçıvan şəhəri]]</small>
|layihə_müəllifi =
|layihə_müəllifi =
|heykəltəraş =
|heykəltəraş =
Sətir 45: Sətir 45:
|nişanlama1_hissəsi =
|nişanlama1_hissəsi =
|nişanlama1_sərbəst1ad = Kateqoriya
|nişanlama1_sərbəst1ad = Kateqoriya
|nişanlama1_sərbəst1dəyər = Qədim yaşayış məskəni
|nişanlama1_sərbəst1dəyər = [[Məskən|Qədim yaşayış məskəni]]
|nişanlama1_sərbəst2ad =
|nişanlama1_sərbəst2ad =
|nişanlama1_sərbəst2dəyər =
|nişanlama1_sərbəst2dəyər =
Sətir 59: Sətir 59:
|nişanlama2_hissəsi =
|nişanlama2_hissəsi =
|nişanlama2_sərbəst1ad = Əhəmiyyəti
|nişanlama2_sərbəst1ad = Əhəmiyyəti
|nişanlama2_sərbəst1dəyər = Dünya əhəmiyyətli
|nişanlama2_sərbəst1dəyər = Region əhəmiyyətli
|nişanlama2_sərbəst2ad = Azərbaycandakı tarixi abidələrin milli qeydiyyatı
|nişanlama2_sərbəst2ad = Azərbaycandakı tarixi abidələrin milli qeydiyyatı
|nişanlama2_sərbəst2dəyər =
|nişanlama2_sərbəst2dəyər =
Sətir 111: Sətir 111:
|Commons kateqoriyası = Naxçıvan təpə yaşayış yeri
|Commons kateqoriyası = Naxçıvan təpə yaşayış yeri
}}
}}
'''Naxçıvan təpə''' — [[Naxçıvan şəhəri]]ndə [[Naxçıvançay]]ın sağ sahilində aşkarlanan E.ə [[5]]-ci [[Minillik|minilliyin]] birinci yarısına aid [[Arxeoloji abidələr|arxeoloji abidə]]<ref>Baxşəliyev V, Quliyeva Z, Həşimova T, Mehbalıyev K, Baxşəliyev E. {{cite book |first= |last=|authorlink= |date=2018 |title=Naxçıvan təpə yaşayış yerində arxeoloji tədqiqatlar.|url=http://e-kitab.ameanb.nmr.az/Az/PDF.aspx?id=58955 |language=az |publisher="Əcəmi" |page= |pages=266s |location=Naxçıvan |access-date= }}</ref>.
'''Naxçıvan təpə''' — [[Naxçıvan şəhəri]]ndə [[Naxçıvançay]]ın sağ sahilində aşkarlanan [[E.ə.|e.ə.]] [[5]]-ci [[Minillik|minilliyin]] birinci yarısına aid [[Arxeoloji abidələr|arxeoloji abidə]]<ref>Baxşəliyev V, Quliyeva Z, Həşimova T, Mehbalıyev K, Baxşəliyev E. {{cite book |first= |last=|authorlink= |date=2018 |title=Naxçıvan təpə yaşayış yerində arxeoloji tədqiqatlar.|url=http://e-kitab.ameanb.nmr.az/Az/PDF.aspx?id=58955 |language=az |publisher="Əcəmi" |page= |pages=266s |location=Naxçıvan |access-date= }}</ref>.
==Ümumi məlumat==
==Ümumi məlumat==
Naxçıvan təpə [[Məskən|yaşayış yerində]] arxeoloji [[Tədqiq|tədqiqatlar]] [[2017]]-ci ildə [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]]nın [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Naxçıvan Bölməsi|Naxçıvan Bölməsi]] komandası tərəfindən [[Vəli Baxşəliyev]]in rəhbərliyi altında başlamışdır.Tədqiqatlar zamanı [[Cənubi Qafqaz]]da indiyədək məlum olmayan yeni bir arxeoloji mədəniyyət aşkar olunmuşdur. [[Arxeoloji mədəniyyət|Bu mədəniyyət]] [[Azərbaycan]]ın [[cənub]] [[Region|bölgələrini]] də əhatə edən [[Dalma təpə|“Dalma təpə mədəniyyəti”]]dir. [[Rauf Munçayev|R.M. Munçayev]]<ref>Мунчаев Р.М., Амиров Ш.Н. Взаимосвязи Кавказа и Месопотамии в VI-IV тыс. до н.э. Международная научная конференция, 11-12 сентября 2008, Баку: Чашыоглы, 2009, с.41-52.</ref>,{{tərcüməsiz|Osman Həbibullаyеv|O. H. Həbibullayev|ru|Абибуллаев, Осман Абибулла оглы}}<ref> {{tərcüməsiz|Osman Həbibullаyеv|Абибуллаев О.А.|ru|Абибуллаев, Осман Абибулла оглы}} Энеолит и бронза на территории Нахичеванской АССР. Баку: Элм, 1982, c. 72.</ref>,[[İdeal Nərimanov|İ.H.Nərimanov]]<ref>Нариманов И.Г.Обеидские племена Месопотамии в Азербайджане. Тезисы Всесоюзной археологической конференции. Баку, 1985, c. 271-277.</ref>,T.D.Axundov<ref>Achundov T. Sites des migrants venus du Proche-Orient en Transcaucasie, in Les cultures du Caucase (VIe - IIIe millénaires avant notre ère). Leurs relations avec le Proche Orient, B. Lyonnet ed., Éditions Re-cherche sur les Civilisations, CNRS Éditions: Paris, 2007, p. 95-122.</ref> kimi tədqiqatçılar uzun illər tək-tək tapıntılara əsaslanaraq [[Yaxın Şərq]]lə [[Cənubi Qafqaz]] mədəniyyətlərinin qarşılıqlı əlaqələrindən bəhs etmişlər. Lakin Naxçıvan təpə yaşayış yerindən arxeoloji materialların bütöv kompleksi aşkar olunmuşdur.
Naxçıvan təpə [[Məskən|yaşayış yerində]] arxeoloji [[Tədqiq|tədqiqatlar]] [[2017]]-ci ildə [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası]]nın [[Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Naxçıvan Bölməsi|Naxçıvan Bölməsi]] komandası tərəfindən [[Vəli Baxşəliyev]]in rəhbərliyi altında başlamışdır.Tədqiqatlar zamanı [[Cənubi Qafqaz]]da indiyədək məlum olmayan yeni bir arxeoloji mədəniyyət aşkar olunmuşdur. [[Arxeoloji mədəniyyət|Bu mədəniyyət]] [[Azərbaycan]]ın [[cənub]] [[Region|bölgələrini]] də əhatə edən [[Dalma təpə|“Dalma təpə mədəniyyəti”]]dir. [[Rauf Munçayev|R.M. Munçayev]]<ref>Мунчаев Р.М., Амиров Ш.Н. Взаимосвязи Кавказа и Месопотамии в VI-IV тыс. до н.э. Международная научная конференция, 11-12 сентября 2008, Баку: Чашыоглы, 2009, с.41-52.</ref>,{{tərcüməsiz|Osman Həbibullаyеv|O. H. Həbibullayev|ru|Абибуллаев, Осман Абибулла оглы}}<ref> {{tərcüməsiz|Osman Həbibullаyеv|Абибуллаев О.А.|ru|Абибуллаев, Осман Абибулла оглы}} Энеолит и бронза на территории Нахичеванской АССР. Баку: Элм, 1982, c. 72.</ref>,[[İdeal Nərimanov|İ.H.Nərimanov]]<ref>Нариманов И.Г.Обеидские племена Месопотамии в Азербайджане. Тезисы Всесоюзной археологической конференции. Баку, 1985, c. 271-277.</ref>,T.D.Axundov<ref>Achundov T. Sites des migrants venus du Proche-Orient en Transcaucasie, in Les cultures du Caucase (VIe - IIIe millénaires avant notre ère). Leurs relations avec le Proche Orient, B. Lyonnet ed., Éditions Re-cherche sur les Civilisations, CNRS Éditions: Paris, 2007, p. 95-122.</ref> kimi tədqiqatçılar uzun illər tək-tək tapıntılara əsaslanaraq [[Yaxın Şərq]]lə [[Cənubi Qafqaz]] mədəniyyətlərinin qarşılıqlı əlaqələrindən bəhs etmişlər. Lakin Naxçıvan təpə yaşayış yerindən arxeoloji materialların bütöv kompleksi aşkar olunmuşdur.
Aşkar edilmiş keramika məmulatına əsasən yaşayış yerini e.ə.[[5]] minilliyin birinci yarısına aid etmək olar. Karbon nümunələri İtaliyanın [[Leççe]] şəhərində analiz edilmişdir. Yaşayış yerinin alt təbəqəsindən götürülən kömürün analizi e.ə. [[49]][[45]]-ci ili göstərmişdir<ref>This work was supported by the Science Development Foundation under the President of the Republic of Azerbaijan - Grant № EİF-KETPL-2-2015-1(25)-56/47/5.</ref>.Heyvan sümükləri sakinlərin ümumiyyətlə kiçik heyvandarlıqla məşğul olduqlarını göstərir<ref>The Faunal remains are investigated by Remy Berthon.</ref>.
Aşkar edilmiş [[Keramika|keramika]] məmulatına əsasən yaşayış yerini [[E.ə.|e.ə.]][[5]] minilliyin birinci yarısına aid etmək olar. Karbon nümunələri [[İtaliya]]nın [[Leççe]] şəhərində analiz edilmişdir. Yaşayış yerinin alt təbəqəsindən götürülən [[Kömür|kömür]]ün analizi [[E.ə.|e.ə.]] [[49]][[45]]-ci ili göstərmişdir<ref>This work was supported by the Science Development Foundation under the President of the Republic of Azerbaijan - Grant № EİF-KETPL-2-2015-1(25)-56/47/5.</ref>.Heyvan sümükləri sakinlərin ümumiyyətlə kiçik [[Heyvandarlıq|heyvandarlıq]]la məşğul olduqlarını göstərir<ref>The Faunal remains are investigated by Remy Berthon.</ref>.


==Tədqiqi==
==Tədqiqi==
Bu yaşayış yerinin, həmçinin Sirabçay hövzəsində yerləşən digər abidələrin tədqiqi [[Cənubi Qafqaz]]ın, o cümlədən [[Azərbaycan]]ın [[Azərbaycanda eneolit dövrü|Eneolit mədəniyyəti]]ni dövrləşdirməyə imkan verir<ref> Бахшалиев В.Б новые энеолитические памятники на территории нахчывана// Российская археология, 2014, № 2, c. 88-95; Бахшалиев В.Б. Новые материалы эпохи неолита и энеолита на территории Нахчывана // Российская археология, 2015, № 2, с. 136-145</ref>.
Bu yaşayış yerinin, həmçinin Sirabçay hövzəsində yerləşən digər abidələrin tədqiqi [[Cənubi Qafqaz]]ın, o cümlədən [[Azərbaycan]]ın [[Azərbaycanda eneolit dövrü|Eneolit mədəniyyəti]]ni dövrləşdirməyə imkan verir<ref> Бахшалиев В.Б новые энеолитические памятники на территории нахчывана// Российская археология, 2014, № 2, c. 88-95; Бахшалиев В.Б. Новые материалы эпохи неолита и энеолита на территории Нахчывана // Российская археология, 2015, № 2, с. 136-145</ref>.
Naxçıvan təpə yaşayış yerindən [[Dalma təpə]] keramika məmulatının aşkar olunması olduqca diqqətəlayiqdir. [[Dalma təpə]] tipli boyalı keramika məmulatı [[Naxçıvan]]da hələlik [[Uzun oba|Uzun Oba]] və [[Uçan ağıl|Uçan Ağıl]] yaşayış yerindən tək-tək nümunələrlə məlumdur. Barmaq basqılı keramika isə hələlik Uçan Ağılda bir nümunə ilə təmsil olunur. Digər yaşayış yerlərində bu tip keramika hələlik yoxdur. Bu tip keramika tək-tək nümunələrlə [[Qarabağ]] abidələrindən məlumdur. Araşdırmalar [[Urmiya gölü|Urmiya]] hövzəsinin yaşayış yerlərində başlıca olaraq [[Sünik]] [[Obsidian|obsidianından]] istifadə olunduğunu göstərir<ref>Khademi N., F., Abedi A., Glascock M. D., Eskandari N. and Khazaee M. Provenance of prehistoric obsidian artifacts from Kul Tepe, Northwestern Iran using X-ray fluorescence (XRF) analysis // Journal of Archaeological Science, 2013, 40. p. 1956-1965.</ref>. [[Naxçıvan]] abidələrində isə əsasən [[Göyçə]] [[Obsidian|obsidianından]] istifadə olunmuşdur. Sünik [[Obsidian|obsidianı]] faiz etibarı ilə azdır və ikinci yerdədir. Ehtimal ki, [[Urmiya gölü|Urmiya hövzəsi]]ndə yaşayan insanlar [[Zəngəzur]] dağlarındakı xammal mənbələri ilə [[Naxçıvançay]] vadisində yaşayan insanlar vasitəsi ilə əlaqə saxlamışlar. Qeyd etmək lazımdır ki, bu yaxınlarda [[Naxçıvançay]] vadisindən üzərində mis filizinin izləri olan mədən alətinin tapılması bu əlaqələrin yalnız [[Obsidian|obsidianla]] deyil, həm də mis yataqları ilə bağlı olduğunu göstərir.
Naxçıvan təpə yaşayış yerindən [[Dalma təpə]] [[Keramika|keramika]] məmulatının aşkar olunması olduqca diqqətəlayiqdir. [[Dalma təpə]] tipli boyalı [[Keramika|keramika]] məmulatı [[Naxçıvan]]da hələlik [[Uzun oba|Uzun Oba]] və [[Uçan ağıl|Uçan Ağıl]] yaşayış yerindən tək-tək nümunələrlə məlumdur. Barmaq basqılı [[Keramika|keramika]] isə hələlik [[Uçan ağıl|Uçan Ağıl]]da bir nümunə ilə təmsil olunur. Digər [[Məskən|yaşayış yerləri]]ndə bu tip [[Keramika|keramika]] hələlik yoxdur. Bu tip [[Keramika|keramika]] tək-tək nümunələrlə [[Qarabağ]] abidələrindən məlumdur. Araşdırmalar [[Urmiya gölü|Urmiya]] hövzəsinin [[Məskən|yaşayış yerləri]]ndə başlıca olaraq [[Sünik]] [[Obsidian|obsidianından]] istifadə olunduğunu göstərir<ref>Khademi N., F., Abedi A., Glascock M. D., Eskandari N. and Khazaee M. Provenance of prehistoric obsidian artifacts from Kul Tepe, Northwestern Iran using X-ray fluorescence (XRF) analysis // Journal of Archaeological Science, 2013, 40. p. 1956-1965.</ref>. [[Naxçıvan]] abidələrində isə əsasən [[Göyçə]] [[Obsidian|obsidianından]] istifadə olunmuşdur. [[Sünik]] [[Obsidian|obsidianı]] faiz etibarı ilə azdır və ikinci yerdədir. Ehtimal ki, [[Urmiya gölü|Urmiya hövzəsi]]ndə yaşayan insanlar [[Zəngəzur]] dağlarındakı xammal mənbələri ilə [[Naxçıvançay]] vadisində yaşayan insanlar vasitəsi ilə əlaqə saxlamışlar. Qeyd etmək lazımdır ki, bu yaxınlarda [[Naxçıvançay]] vadisindən üzərində [[Mis|mis]] filizinin izləri olan mədən alətinin tapılması bu əlaqələrin yalnız [[Obsidian|obsidianla]] deyil, həm də [[Mis|mis]] yataqları ilə bağlı olduğunu göstərir.


==Dalma tipli keramika==
==Dalma tipli keramika==


[[Dalma təpə]] tipli keramika [[1959]] [[Çarlz Barni|Charles Burney]] və [[1961]]-ci ildə [[Kaylr Yang|Cuyler Young]] tərəfindən tədqiq edilən [[Dalma təpə]] [[Məskən|yaşayış yerindən]] aşkar olunmuşdur<ref>Hamlin C. Dalma Tepe, Iran, 13, 1975, pp. 111–127.</ref>. Bu tip keramikanın həmçinin [[Həsənlu|Həsənli]], [[Hacı Firuz Təpə|Hacı-Firuz]],<ref>Voigt M.M. Hajji Firuz Tepe, Iran: The Neolithic Settlement. Philadelphia: University of Pennsylvania, 1983, p. 20.</ref> [[Təpə Sevan]]<ref> Solecki R. L. and Solecki R. S. Tepe Sevan: A Dalma period site in the Margavar valley, Azerbaijan, Iran, Bulletin of the Asia Institute of Pahlavi University, 3, 1973, pp. 98–117.</ref> yaşayış yerlərində mövcudluğu araşdırmalarla müəyyən olunmuşdur. [[Dalma təpə]] keramikasına [[İran]] və [[İraq]]ın yaşayış yerlərində tipik [[Xalaf mədəniyyəti|Xalaf]] və [[Übeyd mədəniyyəti|Ubeyd]] keramikası ilə birlikdə rast gəlinmişdir. Bu tip keramika [[Zaqros dağları|Zaqros dağlarında]] kəşfiyyat xarakterli araşdırmalarla da aşkar olunmuşdur. [[Kəngavər]] vadisində [[Seh-Qabi]] və [[Qodin təpə]] yaşayış yerlərində [[Dalma təpə]] təbəqəsi qazılmış, [[Mahidaşt]]da isə [[16]] [[Məskən|yaşayış yerinin]] səthində zəngin [[Dalma təpə|Dalma]] tipli keramika aşkar olunmuşdur. Bu yaşayış yerlərindən [[Təpə Siahbid]] və [[Çoqa Maran]] şurf qazıntısı ilə öyrənilmiş, [[Təpə Kuh]]da isə yerüstü materiallar arasında [[Dalma təpə|Dalma]] keramikası üstünlük təşkil etmişdir. Bu tip keramika [[İraq]]da Cəbəl [[Məskən|yaşayış yerində]], [[Kərkük]]də [[Tell Abad]], [[Keit Qasım]] və [[Yorqan Təpə]]də rastlanmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, [[Kəngavər]] vadisində bu tip keramika [[68]][[Faiz|%]], [[Mahidaşt]]da isə [[24]][[Faiz|%]]<ref>Henrickson. E. F. and Vitali. V. The Dalma Tradition: Prehistoric Inter-Regional Cultural Integration Highland Western Iran, Paleorient, Vol. 13, № 2, 1987, pp. 37-45.</ref> olmuşdur. Araşdırmalar bu tip keramikanın [[cənub]]a doğru irəlilədikcə azaldığını göstərir. Öncə [[Urmiya gölü|Urmiya]] gölünün [[cənub]]unda və qərbində yayıldığı güman edilən bu keramika [[Urmiya gölü|Urmiya]]nın [[şimal]]ında, hazırda isə [[Naxçıvan]]da aşkar olunmuşdur. [[İran Azərbaycanı]]nda bu mədəniyyət [[Culfa Kultəpəsi]] , [[Ahranjan Təpə]],[[Lavin Təpə]], [[Qoşa Təpə]], [[İdir Təpə]] və Baruj Təpə yaşayış yerlərinin qazıntısı zamanı aşkar edilmişdir. Hazırda bu tip keramika [[İran Azərbaycanı]]nda [[100]]-dən artıq [[Məskən|yaşayış yerindən]] məlumdur. Yaşayış yerlərinin bir qismi oturaq əhaliyə, bir qismi isə köçmə maldarlıqla məşğul olan insanlara məxsusdur<ref>Abedi A. Iranian Azerbaijan Pathway From The Zagros To The Caucasus, Anatolia And Northern Mesopotamia: Dava Göz, A New Neolithic And Chalcolithic Site In NW Iran. Mediterranean Archaeology and Archaeometry, Vol. 17, № 1 (2017) pp. 69-87.</ref>. Tədqiqatçıların fikrinə görə, bu mədəniyyət [[Şimal]]-[[Qərb]]i [[İran]]da çiçəklənmiş və [[Urmiya gölü|Urmiya gölü]]nün [[cənub]]una yayılmışdır. [[Dalma təpə]] keramikasının kimyəvi analizi onun yerli istehsalın məhsulu olduğunu göstərmişdir. Belə hesab edilir ki, [[Dalma təpə]] mədəniyyətinin yayılma arealı [[Naxçıvan]]ı da əhatə etmişdir. Daha doğrusu [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan]] bu mədəniyyətin formalaşdığı areala daxil olmuşdur. Şübhəsiz ki, gələcək araşdırmalar [[Urmiya gölü|Urmiya]] hövzəsi və [[Naxçıvan]] tayfaları arasındakı əlaqələrin və qarşılıqlı münasibətlərin xarakterini daha aydın şəkildə müəyyən etməyə imkan verəcəkdir. Araşdırmalar həmçinin [[Dalma təpə]] mədəniyyətinin yaranması və formalaşması ilə bağlı məsələlərə aydınlıq gətirəcəkdir.
[[Dalma təpə]] tipli [[Keramika|keramika]] [[1959]] [[Çarlz Barni|Charles Burney]] və [[1961]]-ci ildə [[Kaylr Yang|Cuyler Young]] tərəfindən tədqiq edilən [[Dalma təpə]] [[Məskən|yaşayış yerindən]] aşkar olunmuşdur<ref>Hamlin C. Dalma Tepe, Iran, 13, 1975, pp. 111–127.</ref>. Bu tip [[Keramika|keramika]]nın həmçinin [[Həsənlu|Həsənli]], [[Hacı Firuz Təpə|Hacı-Firuz]],<ref>Voigt M.M. Hajji Firuz Tepe, Iran: The Neolithic Settlement. Philadelphia: University of Pennsylvania, 1983, p. 20.</ref> [[Təpə Sevan]]<ref> Solecki R. L. and Solecki R. S. Tepe Sevan: A Dalma period site in the Margavar valley, Azerbaijan, Iran, Bulletin of the Asia Institute of Pahlavi University, 3, 1973, pp. 98–117.</ref> [[Məskən|yaşayış yerləri]]ndə mövcudluğu araşdırmalarla müəyyən olunmuşdur. [[Dalma təpə]] [[Keramika|keramika]]sına [[İran]] və [[İraq]]ın [[Məskən|yaşayış yerləri]]ndə tipik [[Xalaf mədəniyyəti|Xalaf]] və [[Übeyd mədəniyyəti|Ubeyd]] [[Keramika|keramika]]sı ilə birlikdə rast gəlinmişdir. Bu tip [[Keramika|keramika]] [[Zaqros dağları|Zaqros dağlarında]] kəşfiyyat xarakterli araşdırmalarla da aşkar olunmuşdur. [[Kəngavər]] vadisində [[Seh-Qabi]] və [[Qodin təpə]] [[Məskən|yaşayış yerləri]]ndə [[Dalma təpə]] təbəqəsi qazılmış, [[Mahidaşt]]da isə [[16]] [[Məskən|yaşayış yerinin]] səthində zəngin [[Dalma təpə|Dalma]] tipli [[Keramika|keramika]] aşkar olunmuşdur. Bu [[Məskən|yaşayış yerləri]]ndən [[Təpə Siahbid]] və [[Çoqa Maran]] şurf qazıntısı ilə öyrənilmiş, [[Təpə Kuh]]da isə yerüstü materiallar arasında [[Dalma təpə|Dalma]] [[Keramika|keramika]]sı üstünlük təşkil etmişdir. Bu tip [[Keramika|keramika]] [[İraq]]da Cəbəl [[Məskən|yaşayış yerində]], [[Kərkük]]də [[Tell Abad]], [[Keit Qasım]] və [[Yorqan Təpə]]də rastlanmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, [[Kəngavər]] vadisində bu tip [[Keramika|keramika]] [[68]][[Faiz|%]], [[Mahidaşt]]da isə [[24]][[Faiz|%]]<ref>Henrickson. E. F. and Vitali. V. The Dalma Tradition: Prehistoric Inter-Regional Cultural Integration Highland Western Iran, Paleorient, Vol. 13, № 2, 1987, pp. 37-45.</ref> olmuşdur. Araşdırmalar bu tip [[Keramika|keramika]]nın [[cənub]]a doğru irəlilədikcə azaldığını göstərir. Öncə [[Urmiya gölü|Urmiya]] gölünün [[cənub]]unda və qərbində yayıldığı güman edilən bu [[Keramika|keramika]] [[Urmiya gölü|Urmiya]]nın [[şimal]]ında, hazırda isə [[Naxçıvan]]da aşkar olunmuşdur. [[İran Azərbaycanı]]nda bu mədəniyyət [[Culfa Kultəpəsi]] , [[Ahranjan Təpə]],[[Lavin Təpə]], [[Qoşa Təpə]], [[İdir Təpə]] və Baruj Təpə [[Məskən|yaşayış yerləri]]nin qazıntısı zamanı aşkar edilmişdir. Hazırda bu tip [[Keramika|keramika]] [[İran Azərbaycanı]]nda [[100]]-dən artıq [[Məskən|yaşayış yeri]]ndən məlumdur. [[Məskən|Yaşayış yerləri]]nin bir qismi oturaq əhaliyə, bir qismi isə köçmə [[Heyvandarlıq|maldarlıq]]la məşğul olan insanlara məxsusdur<ref>Abedi A. Iranian Azerbaijan Pathway From The Zagros To The Caucasus, Anatolia And Northern Mesopotamia: Dava Göz, A New Neolithic And Chalcolithic Site In NW Iran. Mediterranean Archaeology and Archaeometry, Vol. 17, № 1 (2017) pp. 69-87.</ref>. Tədqiqatçıların fikrinə görə, bu mədəniyyət [[Şimal]]-[[Qərb]]i [[İran]]da çiçəklənmiş və [[Urmiya gölü|Urmiya gölü]]nün [[cənub]]una yayılmışdır. [[Dalma təpə]] [[Keramika|keramika]]sının kimyəvi analizi onun yerli istehsalın məhsulu olduğunu göstərmişdir. Belə hesab edilir ki, [[Dalma təpə]] mədəniyyətinin yayılma [[Areal|areal]]ı [[Naxçıvan]]ı da əhatə etmişdir. Daha doğrusu [[Naxçıvan Muxtar Respublikası|Naxçıvan]] bu mədəniyyətin formalaşdığı [[Areal|areal]]a daxil olmuşdur. Şübhəsiz ki, gələcək araşdırmalar [[Urmiya gölü|Urmiya]] hövzəsi və [[Naxçıvan]] tayfaları arasındakı əlaqələrin və qarşılıqlı münasibətlərin xarakterini daha aydın şəkildə müəyyən etməyə imkan verəcəkdir. Araşdırmalar həmçinin [[Dalma təpə]] mədəniyyətinin yaranması və formalaşması ilə bağlı məsələlərə aydınlıq gətirəcəkdir.


== İstinadlar ==
== İstinadlar ==

11:50, 20 mart 2020 tarixindəki versiya

Naxçıvan Təpə
Naxçıvan təpə yaşayış yerində birinci mövsüm qazıntıları
Ölkə  Azərbaycan
Yerləşir Naxçıvan
Aidiyyatı Naxçıvan şəhəri
Üslubu Arxeoloji abidələr
KateqoriyaQədim yaşayış məskəni
ƏhəmiyyətiRegion əhəmiyyətli
Naxçıvan təpə (Azərbaycan)
Naxçıvan təpə
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Naxçıvan təpə — Naxçıvan şəhərində Naxçıvançayın sağ sahilində aşkarlanan e.ə. 5-ci minilliyin birinci yarısına aid arxeoloji abidə[1].

Ümumi məlumat

Naxçıvan təpə yaşayış yerində arxeoloji tədqiqatlar 2017-ci ildə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Naxçıvan Bölməsi komandası tərəfindən Vəli Baxşəliyevin rəhbərliyi altında başlamışdır.Tədqiqatlar zamanı Cənubi Qafqazda indiyədək məlum olmayan yeni bir arxeoloji mədəniyyət aşkar olunmuşdur. Bu mədəniyyət Azərbaycanın cənub bölgələrini də əhatə edən “Dalma təpə mədəniyyəti”dir. R.M. Munçayev[2],O. H. Həbibullayev (rus.)az.[3],İ.H.Nərimanov[4],T.D.Axundov[5] kimi tədqiqatçılar uzun illər tək-tək tapıntılara əsaslanaraq Yaxın Şərqlə Cənubi Qafqaz mədəniyyətlərinin qarşılıqlı əlaqələrindən bəhs etmişlər. Lakin Naxçıvan təpə yaşayış yerindən arxeoloji materialların bütöv kompleksi aşkar olunmuşdur. Aşkar edilmiş keramika məmulatına əsasən yaşayış yerini e.ə.5 minilliyin birinci yarısına aid etmək olar. Karbon nümunələri İtaliyanın Leççe şəhərində analiz edilmişdir. Yaşayış yerinin alt təbəqəsindən götürülən kömürün analizi e.ə. 4945-ci ili göstərmişdir[6].Heyvan sümükləri sakinlərin ümumiyyətlə kiçik heyvandarlıqla məşğul olduqlarını göstərir[7].

Tədqiqi

Bu yaşayış yerinin, həmçinin Sirabçay hövzəsində yerləşən digər abidələrin tədqiqi Cənubi Qafqazın, o cümlədən Azərbaycanın Eneolit mədəniyyətini dövrləşdirməyə imkan verir[8]. Naxçıvan təpə yaşayış yerindən Dalma təpə keramika məmulatının aşkar olunması olduqca diqqətəlayiqdir. Dalma təpə tipli boyalı keramika məmulatı Naxçıvanda hələlik Uzun Oba və Uçan Ağıl yaşayış yerindən tək-tək nümunələrlə məlumdur. Barmaq basqılı keramika isə hələlik Uçan Ağılda bir nümunə ilə təmsil olunur. Digər yaşayış yerlərində bu tip keramika hələlik yoxdur. Bu tip keramika tək-tək nümunələrlə Qarabağ abidələrindən məlumdur. Araşdırmalar Urmiya hövzəsinin yaşayış yerlərində başlıca olaraq Sünik obsidianından istifadə olunduğunu göstərir[9]. Naxçıvan abidələrində isə əsasən Göyçə obsidianından istifadə olunmuşdur. Sünik obsidianı faiz etibarı ilə azdır və ikinci yerdədir. Ehtimal ki, Urmiya hövzəsində yaşayan insanlar Zəngəzur dağlarındakı xammal mənbələri ilə Naxçıvançay vadisində yaşayan insanlar vasitəsi ilə əlaqə saxlamışlar. Qeyd etmək lazımdır ki, bu yaxınlarda Naxçıvançay vadisindən üzərində mis filizinin izləri olan mədən alətinin tapılması bu əlaqələrin yalnız obsidianla deyil, həm də mis yataqları ilə bağlı olduğunu göstərir.

Dalma tipli keramika

Dalma təpə tipli keramika 1959 Charles Burney və 1961-ci ildə Cuyler Young tərəfindən tədqiq edilən Dalma təpə yaşayış yerindən aşkar olunmuşdur[10]. Bu tip keramikanın həmçinin Həsənli, Hacı-Firuz,[11] Təpə Sevan[12] yaşayış yerlərində mövcudluğu araşdırmalarla müəyyən olunmuşdur. Dalma təpə keramikasına İran və İraqın yaşayış yerlərində tipik Xalaf və Ubeyd keramikası ilə birlikdə rast gəlinmişdir. Bu tip keramika Zaqros dağlarında kəşfiyyat xarakterli araşdırmalarla da aşkar olunmuşdur. Kəngavər vadisində Seh-Qabi və Qodin təpə yaşayış yerlərində Dalma təpə təbəqəsi qazılmış, Mahidaştda isə 16 yaşayış yerinin səthində zəngin Dalma tipli keramika aşkar olunmuşdur. Bu yaşayış yerlərindən Təpə Siahbid və Çoqa Maran şurf qazıntısı ilə öyrənilmiş, Təpə Kuhda isə yerüstü materiallar arasında Dalma keramikası üstünlük təşkil etmişdir. Bu tip keramika İraqda Cəbəl yaşayış yerində, Kərkükdə Tell Abad, Keit Qasım və Yorqan Təpədə rastlanmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, Kəngavər vadisində bu tip keramika 68%, Mahidaştda isə 24%[13] olmuşdur. Araşdırmalar bu tip keramikanın cənuba doğru irəlilədikcə azaldığını göstərir. Öncə Urmiya gölünün cənubunda və qərbində yayıldığı güman edilən bu keramika Urmiyanın şimalında, hazırda isə Naxçıvanda aşkar olunmuşdur. İran Azərbaycanında bu mədəniyyət Culfa Kultəpəsi , Ahranjan Təpə,Lavin Təpə, Qoşa Təpə, İdir Təpə və Baruj Təpə yaşayış yerlərinin qazıntısı zamanı aşkar edilmişdir. Hazırda bu tip keramika İran Azərbaycanında 100-dən artıq yaşayış yerindən məlumdur. Yaşayış yerlərinin bir qismi oturaq əhaliyə, bir qismi isə köçmə maldarlıqla məşğul olan insanlara məxsusdur[14]. Tədqiqatçıların fikrinə görə, bu mədəniyyət Şimal-Qərbi İranda çiçəklənmiş və Urmiya gölünün cənubuna yayılmışdır. Dalma təpə keramikasının kimyəvi analizi onun yerli istehsalın məhsulu olduğunu göstərmişdir. Belə hesab edilir ki, Dalma təpə mədəniyyətinin yayılma arealı Naxçıvanı da əhatə etmişdir. Daha doğrusu Naxçıvan bu mədəniyyətin formalaşdığı areala daxil olmuşdur. Şübhəsiz ki, gələcək araşdırmalar Urmiya hövzəsi və Naxçıvan tayfaları arasındakı əlaqələrin və qarşılıqlı münasibətlərin xarakterini daha aydın şəkildə müəyyən etməyə imkan verəcəkdir. Araşdırmalar həmçinin Dalma təpə mədəniyyətinin yaranması və formalaşması ilə bağlı məsələlərə aydınlıq gətirəcəkdir.

İstinadlar

  1. ↑ Baxşəliyev V, Quliyeva Z, Həşimova T, Mehbalıyev K, Baxşəliyev E. Naxçıvan təpə yaşayış yerində arxeoloji tədqiqatlar (az.). Naxçıvan: "Əcəmi". 2018. 266s.
  2. ↑ Мунчаев Р.М., Амиров Ш.Н. Взаимосвязи Кавказа и Месопотамии в VI-IV тыс. до н.э. Международная научная конференция, 11-12 сентября 2008, Баку: Чашыоглы, 2009, с.41-52.
  3. ↑ Абибуллаев О.А. (rus.)az. Энеолит и бронза на территории Нахичеванской АССР. Баку: Элм, 1982, c. 72.
  4. ↑ Нариманов И.Г.Обеидские племена Месопотамии в Азербайджане. Тезисы Всесоюзной археологической конференции. Баку, 1985, c. 271-277.
  5. ↑ Achundov T. Sites des migrants venus du Proche-Orient en Transcaucasie, in Les cultures du Caucase (VIe - IIIe millénaires avant notre ère). Leurs relations avec le Proche Orient, B. Lyonnet ed., Éditions Re-cherche sur les Civilisations, CNRS Éditions: Paris, 2007, p. 95-122.
  6. ↑ This work was supported by the Science Development Foundation under the President of the Republic of Azerbaijan - Grant № EİF-KETPL-2-2015-1(25)-56/47/5.
  7. ↑ The Faunal remains are investigated by Remy Berthon.
  8. ↑ Бахшалиев В.Б новые энеолитические памятники на территории нахчывана// Российская археология, 2014, № 2, c. 88-95; Бахшалиев В.Б. Новые материалы эпохи неолита и энеолита на территории Нахчывана // Российская археология, 2015, № 2, с. 136-145
  9. ↑ Khademi N., F., Abedi A., Glascock M. D., Eskandari N. and Khazaee M. Provenance of prehistoric obsidian artifacts from Kul Tepe, Northwestern Iran using X-ray fluorescence (XRF) analysis // Journal of Archaeological Science, 2013, 40. p. 1956-1965.
  10. ↑ Hamlin C. Dalma Tepe, Iran, 13, 1975, pp. 111–127.
  11. ↑ Voigt M.M. Hajji Firuz Tepe, Iran: The Neolithic Settlement. Philadelphia: University of Pennsylvania, 1983, p. 20.
  12. ↑ Solecki R. L. and Solecki R. S. Tepe Sevan: A Dalma period site in the Margavar valley, Azerbaijan, Iran, Bulletin of the Asia Institute of Pahlavi University, 3, 1973, pp. 98–117.
  13. ↑ Henrickson. E. F. and Vitali. V. The Dalma Tradition: Prehistoric Inter-Regional Cultural Integration Highland Western Iran, Paleorient, Vol. 13, № 2, 1987, pp. 37-45.
  14. ↑ Abedi A. Iranian Azerbaijan Pathway From The Zagros To The Caucasus, Anatolia And Northern Mesopotamia: Dava Göz, A New Neolithic And Chalcolithic Site In NW Iran. Mediterranean Archaeology and Archaeometry, Vol. 17, № 1 (2017) pp. 69-87.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Naxçıvantəpə_yaşayış_yeri&oldid=5087561"