Məzmuna keç

Zeynalabdin Qiyami

Vikipediya, azad ensiklopediya
(Zeynalabidin Qiyami səhifəsindən yönləndirilmişdir)
Zeynalabdin Qiyami
Azərbaycan Milli Hökumətinin, Ali məhkəməsinin sədri
12 dekabr 1945 – 12 dekabr 1946
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi 1891
Doğum yeri
Vəfat tarixi 1973
Vəfat yeri
Dəfn yeri
Partiya
Fəaliyyəti siyasətçi
Hərbi xidmət
Döyüşlər Məşrutə hərəkatı (1911)
Xiyabani hərəkatı (1920)
21 Azər hərəkatı (1945)
Təltifləri "Səttarxan" ordeni
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Zeynalabdin Qiyami (1891, Əhər, Şərqi Azərbaycan ostanı – 1973, Bakı) — hüquqşünas, siyasətçi, fədai, Azərbaycan Demokrat Firqəsinin üzvü, Azərbaycan Milli Hökuməti dövründə Ali Məhkəmənin sədri.

Məşrutə, Xiyabani və 21 Azər hərəkatlarında iştirak edib. 1920-ci ildə Şeyx Məhəmməd Xiyabani tərəfindən Təbrizdə yaradılmış Milli Hökumətin üzvlərindən biri olub. İran Sosialist Partiyasının, Tudə Partiyasının və Azərbaycan Demokrat Firqəsinin qurucularından biri olub.

Həyatı

[redaktə | vikimətni redaktə et]

İlk illəri

[redaktə | vikimətni redaktə et]

Zeynalabdin Əlinağı oğlu Qiyami 1891-ci ildə Təbrizdə anadan olub.[1]

Məşrutə hərəkatı dövründə Hacı Əli Davafuruş tərəfindən Səttar xana təqdim olunub və fədailərin sırasına qoşulub.[1][2][3] Acıçay kənarında və Əmirbağında baş vermiş döyüşlərdə iştirak edib. Daha sonra Səttar xanla birlikdə Tehrana gedən 70 fədaidən biri olub. Baharistanın tutulması ilə nəticələnən döyüşdə iştirak edib. Göstərdiyi şücatə görə Milli İdarə Heyəti tərəfindən "Salar Zəfər" adını alıb.[1][4]

Məhəmmədəli şah Qacar hakimiyyətdən getdikdən sonra Hüquq və siyasi biliklər məktəbində ali təhsil alıb.[5] Daha sonra Süleyman mirzə İskəndərinin rəhbərlik etdiyi Demokrat Partiyasının Mərkəzi Komitəsinə rəhbərlik edib.[1]

Təbrizdə Saatqabağı meydanında Bağır xanın büstünün açılış mərasimi, 1946-cı il. Soldan sağa Salamulla Cavid, Zeynalabdin Qiyami, Mir Cəfər Pişəvəri, Mirzə Əli Şəbüstəri.

1920-ci ildə Təbrizdə başlayan Şeyx Məhəmməd Xiyabani hərəkatına qoşulub.[6] Hərəkatı idarə etmək üçün Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin rəhbərliyi ilə Mirzə Tağı xan Rafət, Zeynalabdin Qiyami və digərlərindən ibarət olan İctimai İdarə Heyəti yaradılıb.[6][7][8] 1920-ci il iyunun 24-də Təbrizdə yaradılmış Milli Hökumətin 20 üzvündən biri olub.[1][6][9] Xiyabani hərəkatında göstərdiyi şücaətə görə Şeyx Məhəmməd Xiyabani tərəfindən ona "Qiyami" ləqəbi verilib.[1] 1920-ci il sentyabrın 14-də Şeyx Məhəmməd Xiyabani Mehdiqulu xan Hidayət tərəfindən öldürüldü.[10][11] Bundan sonra onun silahdaşları hökumət qüvvələrinə qarşı müxtəlif bölgələrdə partizan döyüşləri aparıblar.[12] Zeynalabdin Qiyaminin də rəhbərlik etdiyi fədai dəstəsi Əhərdə, Qaradağın dağlıq bölgələrində hökumət qüvvələri ilə vuruşublar.[13][14][15] Daha sonra onlarla danışıqlara gedən dövlət nümayəndələri onları tələbi ilə razılaşaraq Xiyabaninin qatili Mehdiqulu xan Hidayəti vəzifəsindən kənarlaşdırıblar.[1]

Soyad qanunundan sonra Təbrizdə baş verən Xiyabani hərəkatından iştirak etdiyi üçün özünə "Qiyami" soyadını götürüb.[4][16]

1921-ci ildə Süleyman mirzə İskəndərinin dəvəti ilə Sosialist Partiyasını formalaşdırmaq üçün Tehrana dəvət olunub. Burada 41 nəfərlik Mərkəzi Komitəyə seçilib.[1] 1921-ci ildə Ziyaəddin Təbatəbai çevriliş etdikdən sonra Azərbaycana gəlib və burada nəqliyyatla bağlı departamentin yaradılması üçün çalışıb. Lakin bu hökumət dağıldıqdan sonra həbs olunub hərbi məhkəmə tərəfindən kommunist olmaqda və silahlı üsyan qaldırmaqda təqsirləndirilərək ölüm hökmü alıb. Həsən xan Mustovfi əl-Məmalikin səyləri nəticəsində həbsdən azad olunub.[1] 1924-cü il sentyabrın 1-dən etibarən Təbrizdə həftədə 2 dəfə çap olunan Asayiş qəzetini çap etdirib.[17][18]

1937–1939-cu illərdə İsfahanın bələdiyyə başçısı seçilib.[19] Orada korrupsiyaya və dövlət məmurlarının özbaşınalığına qarşı mübarizə aparıb.[19] Lakin bir müddət sonra istefa verməli olub və Tehrana köçüb.[16] 1941-ci il sentyabrın 29-da Tehranda yaradılmış Tudə Partiyasının qurucularından biri olub.[20]

Azərbaycan Demokrat Hərəkatında

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Mir Cəfər Pişəvəri Zeynalabdin Qiyamiyə "Səttarxan ordeni"ni təqdim edərkən.

1945-ci ilin sentyabrın 6-da Tudə Partiyasının Azərbaycan təşkilatının əyalət plenumunda qərara alınır ki, partiyanın Azərbaycan təşkilatının üzvləri Azərbaycan Demokrat Firqəsinə keçsinlər.[21][22] Bunu təmin etmək üçün Sadıq Padeqan, Zeynalabdin Qiyami, Məmməd Hüseyn Burhani, Yədulla Kələntəri və Əbülhəsən Vaqifdən ibarət komissiya yaradılıb.[21][23]

1945-ci il sentyabrın 14-də Təbrizdə baş tutmuş görüşdə Azərbaycan Demokrat Partiyasının qurulması ilə bağlı Zeynalabdin Qiyaminin də üzv olduğu 14 nəfərlik Təşkilat Komitəsi yaradılıb.[24][25] 1945-ci il noyabrın 20-də Təbriz Ərk teatrının binasında fəaliyyətə başlamış Azərbaycan Xalq Konqresinin Rəyasət Heyətinə üzv seçilib.[26][27] Noyabrın 21-də konqres nümayəndələrindən, seçkiləri bitirib hökuməti yaradana qədər, qərarların icrasını təmin etmək üçün, Milli heyət yaradıldı.[28][29] Zeynalabdin Qiyami də Milli heyətə seçilən 39 nəfərdən biri olub.[30][31][32] Elə həmin gün Azərbaycan parlamentinə seçkilərin keçirilməsi haqqında qərar qəbul olunur. Seçkilərin keçirilməsi üçün Zeynalabdin Qiyaminin sədrliyi ilə 19 nəfərdən ibarət seçki komissiyasının tərkibi təsdiqlənib.[31][33] 1945-ci il noyabrın 27-dən dekabrın 2-ə qədər İran tarixində ilk dəfə qadınların da iştirak etdiyi azad seçkilər keçirilib.[28][34][35] Keçirilən seçkilər nəticəsində Zeynalabdin Qiyami səs toplayaraq Azərbaycan Milli Məclisinə Təbrizdən nümayəndə seçilib.[36]

1945-ci il dekabrın 12-də Azərbaycan Milli Hökuməti qurulduqdan sonra, Ali Məhkəmənin sədri təyin olunub.[37][38][39][40] 1946-cı il yanvarın 15-də Azərbaycan Milli Hökumətinin Konstitusiyasının yazılması ilə bağlı 15 nəfərlik komissiya yaradılıb.[41] Bu komissiyaya Zeynalabdin Qiyami də daxil olub.[42][43] 1946-cı ildə yeni yaradılmış 2 illik siyasi məktəbə rəis təyin olunub.[44]

1946-cı ildə milli-demokratik hərəkatda iştirak etdiyi üçün "Səttarxan" ordeni ilə təltif edilib.[45][46]

1946-cı il dekabrın 5-də Miyanə istiqamətində hücum edən şah qoşunları Qulam Yəhyanın rəhbərlik etdiyi fədailər tərəfindən dayandırıldı.[47][48] Azərbaycanın müxtəlif ərazilərindən insanlar silahlanmaq və şah qoşununa qarşı mübarizə aparmaq üçün Milli Hökumətə müraciətlər edirdilər.[49] Bundan sonra Mir Cəfər Pişəvərinin rəhbərliyi ilə Müdafiə Komitəsi quruldu.[50][51] Komitənin ilk işi Təbrizdə hərbi vəziyyət elan edib, "Babək" adlı könüllü dəstələr qurmaq oldu.[49][52][53] Könüllü dəstələrə ilk etapda 600 nəfər üzv oldu.[51][54] Bundan sonra Pişəvəri yenidən hərbi dəstək üçün Sovet İttifaqına müraciət etdi.[49][55] Lakin bu istəyi də cavabsız qaldı.[56]

1946-cı il dekabrın 11-də Azərbaycan Əyalət Əncüməni qan tökülməsinin qarşısını almaq məqsədilə Qızılbaş Xalq Qoşunlarına və fədai qüvvələrinə şah qoşunlarına qarşı müqavimət göstərməmək və döyüş meydanlarını tərk etmək haqqında qərar verdi.[57][58][59] Elə həmin gündən etibarən İran ordusu iri şəhərlərə girməzdən əvvəl bu şəhərlərdə ərbabların quldur dəstələri eləcə də mülki geyimli jandarmalar qırğınlar törətməyə başladılar.[60][61] Bu dəstələr Tehran radiosu tərəfindən "İran vətənpərvərləri" adlandırılırdılar.[61] Dəstələrin əsas məqsədi demokratların məhv edilməsi və şah qoşununun şəhərlərə girişini təmin etmək idi.[60][61] Təbriz və Azərbaycanın digər şəhərləri talana və qırğınlara məruz qaldılar.[60][62] Azərbaycan Milli Hökuməti süqut etdi.[63][64] 1946-cı il dekabrın 14-də ABŞ və Böyük Britaniya tərəfindən dəstəklənən İran ordusu Təbrizə daxil oldu.[65][66] Bundan sonra da qırğınlar və talan davam etdi.[62][65] Minlərlə insan həbs olundu, sürgün edildi.[67][68] Baş verən qırğınlarda ADF üzvləri, fədailər eləcə də tanınan şairlərdən Əli Fitrət, Sədi Yüzbəndi, Cəfər Kaşif və Məhəmmədbağır Niknam qətlə yetirildilər.[69][70][71]

Milli Hökumətin süqutundan sonra Zeynalabdin Qiyami Bakıya mühacirət edib.[72] Bir müddət Mərdəkanda yaşayıb.[72] Azərbaycan Mərkəzi Sovet Partiya Məktəbində dərs deyib.[73][74] Bakıda bərpa olunmuş Azərbaycan Demokrat Firqəsində fəaliyyət göstərib.[74] 1953-cü ilin oktyabr ayında Bakıda Azərbaycan Demokrat Firqəsinin Mərkəzi Komitəsinə seçilən 15 nəfərdən biri olub.[75][76]

1973-cü ildə Bakıda vəfat edib və İkinci Fəxri Xiyabanda dəfn olunub.

İstinadlar

[redaktə | vikimətni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Mədədi, Sirus. "Qəvamülsəltənə cinayətlərinin tarixçəsi". iranglobal.info (fars). 2011-08-04. İstifadə tarixi: 2024-12-29.
  2. ↑ Ələkbərli, Faiq. ""Azadistan" dövləti və Mirzə Tağıxan Rəfət". Xalq qəzeti (az.). 2023-08-18. İstifadə tarixi: 2024-12-18.
  3. ↑ XX əsr Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatında demokratik ideyalar, 1990. səh. 46
  4. ↑ 1 2 "زندگینامه: زین‌العابدین قیامی ؛ حاکم کرمانشاه و قزوین، رئیس دیوان عالی کشور". بالاترین (fars). 2022-06-01. İstifadə tarixi: 2025-04-15.
  5. ↑ Qiyami, Zeynalabdin. Qəvamülsəltənə cinayətlərinin tarixçəsi. I. Berlin: Azərbaycan jurnalı. 1978.
  6. ↑ 1 2 3 Bayramzadə, Səməd. "1920-ci il Təbriz üsyanı". Azərbaycan Ruznaməsi (az.). 2021-04-06. İstifadə tarixi: 2024-12-18.[ölü keçid]
  7. ↑ Tağıyeva,Rəhimli,Bayramzadə, 2000. səh. 186
  8. ↑ Əhmədov, 2009. səh. 179
  9. ↑ Tağıyeva,Rəhimli,Bayramzadə, 2000. səh. 188
  10. ↑ Pişəvəri, 1946. səh. 29
  11. ↑ Həsənov, 2004. səh. 33
  12. ↑ Mədətli, 2017. səh. 253
  13. ↑ Tağıyeva,Rəhimli,Bayramzadə, 2000. səh. 199
  14. ↑ Mədətli, Eynulla. "Xiyabani Hərəkatı və Təbrizdə Milli hökumət İran tarixçilərinin gözü ilə". 525-ci qəzet. 2020-05-02. 20–21. İstifadə tarixi: 2024-12-18.
  15. ↑ Əhmədov, 2009. səh. 187
  16. ↑ 1 2 Rza Həmraz — Xatirələr güzgüsündə Zeynalabdin Qiyami
  17. ↑ Sədrhaşemi, Məhəmməd. İran qəzet və jurnallarının tarixi (fars). II. Kamal İsfahani nəşriyyatı. 1984. 152.
  18. ↑ Məmmədli, 2009. səh. 181
  19. ↑ 1 2 گزند روزگار، نصرالله‌ سيف‌ پورفاطمي‌، نشر شيرازه‌، تهران‌1379، صص‌ 347-346
  20. ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 12
  21. ↑ 1 2 Pişəvəri, 1946. səh. 37
  22. ↑ Həsənli, 2023. səh. 303
  23. ↑ Həsənli, 1998. səh. 225
  24. ↑ Həsənli, 2023. səh. 307
  25. ↑ Həsənli, 2006. səh. 116
  26. ↑ Həsənli, 2006. səh. 137
  27. ↑ "Azərbaycan" qəzeti I, 2022. səh. 599
  28. ↑ 1 2 Atabaki, 2000. səh. 114
  29. ↑ Həsənli, 1998. səh. 272
  30. ↑ "Azərbaycan" qəzeti I, 2022. səh. 607
  31. ↑ 1 2 Həsənli, 1998. səh. 273
  32. ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 70
  33. ↑ Həsənli, 2023. səh. 352
  34. ↑ Şəmidə, 1961. səh. 139
  35. ↑ Həsənov, 2004. səh. 139
  36. ↑ "Azərbaycan" qəzeti I, 2022. səh. 740
  37. ↑ Образование национального правительства Иранского Азербайджана (PDF) (rus). 6625. Tbilisi: Заря Востока. 1945-12-18. 4.
  38. ↑ Qasımlı, 2012. səh. 153
  39. ↑ Məmmədov, Adıgözəl. "Böyük Azərbaycan naminə Əziz Əliyev". visiontv.az (az.). 2024-08-02. İstifadə tarixi: 2024-12-18.
  40. ↑ Həsənli, 2006. səh. 167
  41. ↑ Həsənli, 2006. səh. 223
  42. ↑ Pişəvəri, 1946. səh. 163
  43. ↑ Həsənli, 2024. səh. 59
  44. ↑ Qasımlı, 2012. səh. 49
  45. ↑ Tərtib edən və məsul redaktor: Səməd Bayramzadə. "21 Azər – 70" fotoalbom (şərhlərlə) (PDF). Bakı: “Araz” nəşriyyatı. 2015. səh. 106. ISBN 978-9952-8285-3-5. Archived from the original on 2022-03-09. İstifadə tarixi: 2022-03-10.
  46. ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 114
  47. ↑ Rəhmanifər, Məhəmməd. "Güney Azərbaycanda Milli Hökumətin süqutundan sonra nələr yaşandı?". Apa.az (az.). 2015-01-04. İstifadə tarixi: 2025-02-06.
  48. ↑ Həsənli, 2006. səh. 437
  49. ↑ 1 2 3 Həsənli, 2006. səh. 438
  50. ↑ Rəhimli, Əkrəm. Güney Azərbaycan: tarixi, siyasi və kulturoloji müstəvidə. / S.C.Pişəvəri gənclik illərində (PDF) (az.). Bakı: Azərnəşr. 2010. 83. ISBN 9952310031. 2022-07-08 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-02-06.
  51. ↑ 1 2 Hasanli, 2006. səh. 366
  52. ↑ Atabaki, 2000. səh. 172
  53. ↑ Sultanlı, 2010. səh. 83
  54. ↑ Rəhimli, 2003. səh. 143
  55. ↑ Rəhimli, Əkrəm. Pişəvəri S.C. Məqalə və çıxışlarından seçmələr (Təbriz 1945-1946-cı illər) (az.). Bakı: Nurlar nəşriyyatı. 2016. 415. ISBN 9789952504444.
  56. ↑ Həsənli, 2006. səh. 441
  57. ↑ Rossow, 1956. səh. 30
  58. ↑ Rəhimli, 2003. səh. 149
  59. ↑ Hasanli, 2006. səh. 370
  60. ↑ 1 2 3 Hasanli, 2006. səh. 373
  61. ↑ 1 2 3 Balayev, 2018. səh. 36
  62. ↑ 1 2 Duqlas, Vilyam. Strange lands and friendly people (ingilis). Nyu-York: Harper & Brothers Publishers. 1951. 45.
  63. ↑ Lenczowski, George. United States' Support for Iran's Independence and Integrity, 1945–1959 (ingilis). 401. Annals of the American Academy of Political and Social Science. 1972. 49. doi:10.1177/000271627240100106. ISSN 0002-7162.
  64. ↑ Həsənli, 2006. səh. 445
  65. ↑ 1 2 Həsənli, 2006. səh. 448
  66. ↑ McEvoy, Joanne; O'Leary, Brendan. Power Sharing in Deeply Divided Places. Filadelfiya: University of Pennsylvania Press. 2013. 191. ISBN 9780812245011.
  67. ↑ Hasanli, 2006. səh. 375
  68. ↑ Rəhimli, 2003. səh. 155
  69. ↑ Balayev, 2018. səh. 137
  70. ↑ Əmirov, 2000. səh. 51
  71. ↑ Əliqızı, 2001. səh. 24
  72. ↑ 1 2 Tudə XIX, 2021. səh. 29
  73. ↑ Haşimi, 2002. səh. 113
  74. ↑ 1 2 Fərzad, 2006. səh. 45
  75. ↑ Balayev, 2018. səh. 86
  76. ↑ Çingizoğlu, Ənvər. "Əbdüssəməd mirzə Kambəxş: "Qırmızı şahzadə"". reyting.az. 2020-04-22. İstifadə tarixi: 2024-12-18.

Ədəbiyyat

[redaktə | vikimətni redaktə et]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Zeynalabdin_Qiyami&oldid=8109441"