Hacı Mirzə Əli Şəbüstəri

Mirzə Əli Şəbüstəri
Azərbaycan Milli Məclisin sədri
12 dekabr 1945 – 12 dekabr 1946
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi	1898
Doğum yeri	Şəbistər, Şəbistər şəhristanı, Şərqi Azərbaycan ostanı, İran
Vəfat tarixi	bilinmir
Partiya	Ədalət Partiyası, İran Tudə Partiyası, Azərbaycan Demokrat Firqəsi
Təltifləri
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Hacı Mirzə Əli Şəbüstəri (1898, Şəbistər, Şərqi Azərbaycan ostanı – bilinmir) — yazıçı, publisist, siyasətçi, Azərbaycan Milli Hökuməti dövründə Milli Məclisin sədri, Azərbaycan Demokrat Firqəsinin mətbuat orqanı olan "Azərbaycan" qəzetinin ilk redaktoru.

Xiyabani, Lahuti və 21 Azər hərəkatlarında iştirak edib. Siyasi fəaliyyətinə görə təqiblərə məruz qalıb və dəfələrlə həbs olunub. Azərbaycan Milli Hökuməti dağıldıqdan sonra 2 dəfə həbs olunub. Sonrakı həyatı haqqında məlumat yoxdur.

Həyatı

İlk dövrlər

Mirzə Əli Şəbüstəri 1898-ci ildə Şəbüstərdə anadan olub. Orta məktəbi bitirdikdən sonra ticarətlə məşğul olub. 1916-cı ildə qurulmuş Ədalət Partiyasının üzvü olub. 1920-ci ildə Təbrizdə baş vermiş Xiyabani hərəkatında iştirak edib. Hərəkatda iştirak edən 2 qardaşı Salamulla Cavidlə birlikdə Bakıya köçüblər. Mirzə Əli Şəbüstəriyə Təbrizi tərk etmək qadağan edilib və orda yaşadığı dövrdə daim təqib olunub.

1921-ci ildə Təbrizdə nəşr olunan "Molla Nəsrəddin" jurnalında yazıları ilə çıxış edib.

1941-ci ildə İsmayıl Şəms, Əli Maşınçı, Hilal Nasiri və digərlərinin təşəbbüsü ilə Təbrizdə yaradılmış "Azərbaycan" cəmiyyətinin sədri olub. 1941-ci il noyabrın 1-də cəmiyyətin mətbu orqanı olan "Azərbaycan" qəzeti çap olunmağa başlayıb. Bu qəzetə Mirzə Əli Şəbüstəri və onun müavini İsmayıl Şəms redaktorluq ediblər. Sonradan bu qəzet Azərbaycan Demokrat Firqəsinin mətbuat orqanı olub. Cəmiyyət üzvləri İran konstitusiyasında qeyd olunmuş məşrutə üsul-idarəsinin əməldə həyata keçirilməsini, əyalət əncüməninin təşkil edilməsini, Milli Məclisə nümayəndələrin xalq tərəfindən seçilməsini, Azərbaycanda yeni sənaye obyektləri tikilməsini, Azərbaycan dilində bütün səviyyələrdə tədrisin təşkil olunmasını və Azərbaycan dilində kitabların nəşr olunmasını tələb edirdilər. Bu fəaliyyətlərinə görə İran hökuməti tərəfindən təqib olunduqları üçün eləcə də Sovet İttifaqının əməkdaşlıq təklifini rədd etdikləri üçün təqiblərə məruz qalıblar. 1942-ci ilin aprel ayında İran hökumətinin nümayəndələri tərəfindən cəmiyyətin və "Azərbaycan" qəzetinin fəaliyyəti qadağan olundu. Bir həftə sonra cəmiyyətin aktiv üzvləri olan İsmayıl Şəms, Mirzə Əli Şəbüstəri, Mir Mehdi Etimad, Məhəmməd Biriya Sovet hərbçiləri tərəfindən məcburi şəkildə Bakıya aparılıblar. Onlara SSRİ vətəndaşlığını qəbul edib orda qalmaq təklif olunsa da bunu qəbul etməyiblər. 7 ay Azərbaycan SSR ərazisində yaşadıqdan sonra 1943-cü ildə Təbrizə geri qayıda biliblər.

Azərbaycan Milli Hökuməti dövründə

Tağı Şahin, Məhəmməd Biriya, Mirzə Əli Şəbüstəri, Mir Cəfər Pişəvəri, Sadıq Padeqan və Salamulla Cavid.

Mirzə Əli Şəbüstəri Tudə Partiyasına üzvü olub və Təbriz komitəsinin yaradılmasında iştirak edib. Daha sonra isə partiya üzvlüyündən çıxıb. 1945-ci il sentyabrın 14-də Təbrizdə baş tutmuş görüşdə Azərbaycan Demokrat Partiyasının qurulması ilə bağlı Mirzə Əli Şəbüstərinin də üzv olduğu 14 nəfərlik Təşkilat Komitəsi yaradılıb. 1945-ci ilin oktyabrın 2-də Azərbaycan Demokrat Partiyasının birinci təsis qurultayı keçirilib. Burada ADP-nin nizamnaməsi qəbul olundu, 3 sentyabr müraciətnaməsinin müddəaları bir daha təsdiqləndi. Qurultay tərəfindən Mir Cəfər Pişəvəri ADF Mərkəzi Komitəsinin sədri, Mirzə Əli Şəbüstəri və Sadıq Padeqan isə onun müavinləri seçildilər. ADF Mərkəzi Komitəsinin İcraiyyə Heyətinin üzvlüyünə Mir Cəfər Pişəvəri, Mirzə Əli Şəbüstəri, Sadıq Padeqan, Məhəmməd Biriya və Salamulla Cavid seçildilər. 1945-ci il noyabrın 20-də Təbriz Ərk teatrının binasında fəaliyyətə başlamış Azərbaycan Xalq Konqresinin Milli Məclisinin sədri seçilib. Noyabrın 21-də konqres nümayəndələrindən, seçkiləri bitirib hökuməti yaradana qədər, qərarların icrasını təmin etmək üçün, Milli heyət yaradıldı. Mirzə Əli Şəbüstəri də Milli heyətə seçilən 39 nəfərdən biri olub. 1945-ci il noyabrın 27-dən dekabrın 2-ə qədər İran tarixində ilk dəfə qadınların da iştirak etdiyi azad seçkilər keçirilib. Keçirilən seçkilər nəticəsində Mirzə Əli Şəbüstəri səs toplayaraq Azərbaycan Milli Məclisinə Təbrizdən nümayəndə seçilib.

1945-ci il dekabrın 12-də Azərbaycan Milli Məclisinin ilk iclası keçirilib. Burada Məclisin çıxartdığı qanun və qərarların icrasını həyata keçirəcək, Mirzə Əli Şəbüstərinin sədrliyi ilə 9 nəfərlik rəyasət heyəti seçildi. Azərbaycan Milli Hökuməti qurulduqdan sonra Mirzə Əli Şəbüstəri Milli Məclisin sədri seçilib. Bundan başqa yeni yaradılan Dil qurumunun rəhbəri olub. Qurum fəaliyyət göstərdiyi dövrdə Azərbaycan ərazisində fəaliyyət göstərən və adları farsca olan mağaza və yeməkxanaların adları Azərbaycan dilinə dəyişdirilib. Bundan başqa qurumun hədəfi Azərbaycan türkcəsində bəzi islahatlar keçirmək olub. 1946-cı ilin yanvar ayında Mirzə Əli Şəbüstəri Rza Pəhləvinin heykəlinin Gülüstan bağından götürülməsi ilə bağlı qərarı imzalayıb. Bu qərara görə bağda Səttar xanın heykəli qoyuldu və bağa "Sərdar bağı" adı verildi. Ərk qalasının yanında isə Bağırxana heykəl qoyuldu.

1946-cı il avqust ayının 1-də Salamulla Cavidin rəhbərliyi ilə, Mirzə Əli Şəbüstəri, Sadıq Padeqan, general Mahmud Pənahiyan, polkovnik Murtəzavi, mayor Toğraidən ibarət olan nümayəndə heyəti Tehrana danışıqlara gedib.

Təbrizdə Saatqabağı meydanında Bağır xanın büstünün açılış mərasimi, 1946-cı il. Soldan sağa Salamulla Cavid, Zeynalabdin Qiyami, Mir Cəfər Pişəvəri və Mirzə Əli Şəbüstəri.

1946-cı il dekabrın 5-də Miyanə istiqamətində hücum edən şah qoşunları fədailər tərəfindən dayandırıldı. Azərbaycanın müxtəlif ərazilərindən insanlar silahlanmaq və şah qoşununa qarşı mübarizə aparmaq üçün Milli Hökumətə müraciətlər edirdilər. Bundan sonra Mir Cəfər Pişəvərinin rəhbərliyi ilə Müdafiə Komitəsi quruldu. Bu komitəyə Mirzə Əli Şəbüstəri, Qazi Məhəmməd, Qulam Yəhya, Mahmud Pənahiyan və Sadıq Padeqan üzv oldular. Komitənin ilk işi Təbrizdə hərbi vəziyyət elan edib, "Babək" adlı könüllü dəstələr qurmaq oldu. Könüllü dəstələrə ilk etapda 600 nəfər üzv oldu. Bundan sonra Mir Cəfər Pişəvəri yenidən hərbi dəstək üçün Sovet İttifaqına müraciət etdi. Lakin bu istəyi cavabsız qaldı. 1946-cı il dekabrın 11-də Mir Cəfər Pişəvəri və hökumətin digər üzvləri Təbrizi tərk etdikdən sonra, Salamulla Cavid, Məhəmməd Biriya, Mir Rəhim Vilayi və Mirzə Əli Şəbüstəri Təbrizdə qalıblar.

1946-cı il dekabrın 11-də Azərbaycan Əyalət Əncüməni qan tökülməsinin qarşısını almaq məqsədilə Qızılbaş Xalq Qoşunlarına və fədai qüvvələrinə şah qoşunlarına qarşı müqavimət göstərməmək və döyüş meydanlarını tərk etmək haqqında qərar verdi. Elə həmin gündən etibarən İran ordusu yaşayış məntəqələrinə girməmişdən əvvəl orada ərbabların quldur dəstələri eləcə də mülki geyimli jandarmalar qırğınlar törətməyə başladılar. Bu dəstələr Tehran radiosu tərəfindən "İran vətənpərvərləri" adlandırılırdılar. Dəstələrin əsas məqsədi demokratların məhv edilməsi və şah qoşununun şəhərlərə girişini təmin etmək idi. Təbriz və Azərbaycanın digər şəhərləri talana və qırğınlara məruz qaldılar. Azərbaycan Milli Hökuməti süqut etdi. 1946-cı il dekabrın 14-də ABŞ və Böyük Britaniya tərəfindən dəstəklənən İran ordusu Təbrizə daxil oldu. Bundan sonra da qırğınlar və talan davam etdi. Minlərlə insan həbs olundu və sürgün edildi. Baş verən qırğınlarda ADF üzvləri, fədailər eləcə də tanınan şairlərdən Əli Fitrət, Sədi Yüzbəndi, Cəfər Kaşif və Məhəmmədbağır Niknam qətlə yetirildilər.

Milli Hökumət dağıldıqdan sonra Mirzə Əli Şəbüstəri Salamulla Cavidlə birlikdə həbs olunaraq Tehrana aparılıb və ev dustaqlığında saxlanılıb. 1947-ci il may ayının 13-də ona, ailəsi ilə birlikdə İsfahanda hərbi xidmətdə olan oğlunun yanına getməyə və cəzasını İsfahanda çəkməyə icazə verdilər. 1947-ci ilin iyunun 7-də həbsdən azad olunub. Həbsdən çıxdıqdan sonra bir müddət Şirazda yaşayıb. 1948-ci ilin fevral ayında Şirazdan Tehrana gətirilib və yenidən həbs olunub. 1948-ci ilin aprel ayında Salamulla Cavidlə birlikdə 2 il həbs cəzasına məhkum olunub. 1948-ci ilin iyul ayında həbsdən azad olunub.

Mənbə

Ədəbiyyat

• Ağayeva, Gözəl. Təbriz ədəbi mühiti (az.). Bakı: Nurlar NPM. 2004. səh. 168. ISBN 9952403356.
• Atabaki, Touraj. Azerbaijan: Ethnicity and the Struggle for Power in Iran (ingilis). London: I.B.Tauris. 2000. səh. 288. ISBN 9781860645549.
• "Azərbaycan" qəzeti I. Azərbaycan Demokrat Firqəsi Mərkəzi Komitəsinin orqanı: 1945-1946-cı illər, Təbriz (az.). I. Bakı: Elm nəşriyyatı. 2022. səh. 928. ISBN 978-9952-556-47-6.
• Balayev, Xaqan. Azərbaycanın sosial-siyasi həyatında cənublu mühacirlərin iştirakı (1947-1991) (az.). Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2018. səh. 198. ISBN 9789952370911.
• Bayramzadə, Səməd. Южный Азербайджан: от "21 Азер"а до "белой революции" в Иране (az.). Bakı: Tərəqqi nəşriyyatı. 2016. səh. 334. ISBN 978-9952-8299-7-6. 2024-12-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-25.
• Behzadi, Behzad. Demokratik Azərbaycan - Azərbaycanda 1324-1325-ci illərdə baş vermiş hadisələrə baxış (fars). Tehran: Düzgün xəbər nəşriyyatı. 2004. səh. 0.
• Cavid, Salamulla. O günün həsrəti ilə (PDF) (az.). Bakı: Yurd nəşriyyatı. 2005. səh. 63. 2021-07-28 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-12-24.
• Çeşmazər, Mirqasım. Azərbaycan Demokrat Partiyasının yaranması və fəaliyyəti (PDF) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 1986. səh. 121. Archived from the original on 2023-05-02. İstifadə tarixi: 2024-12-25.
• Ələkbərli, Faiq. Azərbaycan türk fəlsəfi və ictimai fikir tarixi: XIX-XX əsrlər (az.). III. Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2021. səh. 684. ISBN 978-9952-81-76-0-7. 2024-12-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-25.
• Əliqızı, Almaz. Azadlıq və istiqlal poeziyası (PDF) (az.). Bakı: Bakı Dövlət Universiteti nəşriyyatı. 2001. səh. 160. ISBN 9789952817607. 2025-01-28 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-03-14.
• Əmirov, Sabir. Cənubi Azərbaycan milli-demokratik ədəbiyyatı (1941-1990) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 2000. səh. 257. ISBN 5806612600.
• Əhməd, Vüqar. M.C.Pişəvəri: “Həyatı, mühiti və yaradıcılığı" (az.). Bakı: Göytürk nəşriyyatı. 1998. səh. 248.
• Hasanli, Jamil. At the Dawn of the Cold War: The Soviet-American Crisis over Iranian Azerbaijan, 1941–1946 (az.). Lanham: Rowman & Littlefield Publishers. 2006. səh. 416. ISBN 978-0742540552.
• Həsənli, Cəmil. Güney Azərbaycan: Tarixin yol ayrıcında (1939–1945) (az.). Bakı: Qanun nəşriyyatı. 2023. səh. 496. ISBN 9789952385717.
• Həsənli, Cəmil. Güney Azərbaycan:Tehran - Bakı - Moskva arasında (PDF) (az.). Bakı: Diplomat nəşriyyatı. 1998. səh. 324. 2024-12-04 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-12-24.
• Həsənli, Cəmil. СССР-Иран: Азербайджанский кризис и начало холодной войны: 1941-1946 гг (PDF) (rus). Moskva: Герои Отечества. 2006. səh. 560. ISBN 5910170120. 2024-12-21 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-12-25.
• Həsənli, Cəmil. Təbriz - 1946-cı il: Milli Hökumətin zəfər və faciəsi (az.). Bakı: Qanun nəşriyyatı. 2024. səh. 600.
• Həsənov, Həsən. Cənubi Azərbaycanda Milli Demokratik hərəkat (1941-1946-cı illər) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 2004. səh. 204.
• Qəribli, İslam. Ədəbiyyat sərhəd tanımır (az.). Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2014. səh. 262.
• Mərəndli, Barış. "21 Azər" soyqırımı: 1946-1947-ci illərdə Cənubi Azərbaycanda kütləvi qırğınlar (az.). Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2017. səh. 376. ISBN 978-9952-8312-8-3. 2024-12-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-25.
• Mustafayev, Vidadi. Cənubi AzərbaycanMilli Şüur (XX əsrin birinci yarısında) (PDF) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 1998. səh. 200. 2024-04-17 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-01-10.}
• Muradi Marağayi, Əli. زندگى و زمانه محمد بى‌رىا: به انضمام خاطرات سرلشکر درخشانى از فرقه دموکرات آذرباىجان / Məhəmməd Biriyanın həyatı və dövrü (Demokrat Firqəsi haqqında general Derəxşaninin xatirələri ilə birlikdə (fars). Miçiqan: University of Michigan. 2006. səh. 237. ISBN 9789648234374.
• Məmmədli, Pərvanə. Cənubi Azərbaycan mətbuatı tarixi: XIX-XX-XXI yüzilliklər (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 2009. səh. 230.
• Pişəvəri, Seyid Cəfər. Xatirələr (1941-1945) (az.). Bakı: Azərbaycan Demokrat Firqəsinin nəşri. 2005. səh. 394.
• Rəhimli, Əkrəm. Güney Azərbaycan milli-demokratik hərəkat (1941-1946) (az.). Bakı: Meqa nəşriyyatı. 2003. səh. 207. 2024-12-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-12.
• Rəhimli, Əkrəm. Mübarizə burulğanlarında keçən ömür: Seyid Cəfər Pişəvəri (az.). Bakı: Nurlar NPM. 2009. səh. 400. ISBN 9789952450064.
• Rossow, Robert. "The Battle of Azerbaijan, 1946". Middle East Journal (ingilis). X (1). 1956: 17–32. JSTOR 4322770. 4 February 2022 tarixində arxivləşdirilib.
• Rüstəmli, Nərgiz. Hər addımda məzarım var (az.). Bakı: "Yazıçı" ədəbi nəşrlər evi. 1997. səh. 120.
• Sultanlı, Vaqif. Güney Azərbaycan tarixi siyasi və kulturoloji müstəvidə (məqalələr toplusu) (az.). Bakı: Azərnəşr. 2010. səh. 172.
• Şamil, Əzizə; Şamil, Əli. Dissident sorağında (1956-1986) (az.). Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2018. səh. 204. ISBN 978-9952-8305-2-1. 2024-01-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-24.
• Şəmidə, Əli. İranda fəhlə və həmkarlar hərəkatı (1941-1946) (az.). Bakı: Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Nəşriyyatı. 1961. səh. 181.
• Şəms, İsmayıl. Tərcümeyi halım (PDF) (az.). Dortmund: 21 Azər jurnalı. 1981. səh. 15. 2024-10-05 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-02-25.
• Tağıyeva, Şövkət; Rəhimli, Əkrəm; Bayramzadə, Səməd. Güney Azərbaycan (az.). Bakı: Orxan NPM. 2000. səh. 517. 2024-12-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-03.
• Vəkilov, Cavanşir. Azərbaycan Respublikası və İran: 40-cı illər (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 1991. səh. 136. ISBN 5806604969.
• Yenisey, Gülara. İranda etnosiyasi hərəkatlar (1922-2004) (az.). Bakı: Qanun nəşriyyatı. 2009. səh. 248.

Xarici keçidlər

• Vikianbarda Hacı Mirzə Əli Şəbüstəri ilə əlaqəli mediafayllar var.