Özünü aldatma
Özünü aldatma — həqiqətə uyğun olmayan düşüncələrin aşılanması prosesi, aldanan bir prosesə inam. Bu psixoloji fenomen bir insanın psixoloji müdafiə forması kimi bilinir. Sübutlara və məntiqi arqumentlərə qarşı olmağın aktuallığını, əhəmiyyətini və ya dəyərini rədd etmək və ya səmərələşdirmək prosesidir. Özünü aldatma heç bir məlumatı ortaya qoymamaq üçün həqiqətə inandırmağı (və ya həqiqətin olmamasını) ehtiva edir.
Konsepsiyanın dəyişkənliyi[redaktə | mənbəni redaktə et]
"Özünü aldatma" termini bir sıra humanitar fənlərdə geniş istifadə olunur, yəni psixologiya və psixoanaliz, ədəbiyyat, fəlsəfə, epistemologiya, sosiologiya və s. Onun şərhləri hər sahənin kontekstindən asılı olaraq dəyişir.
Psixoanalizdə[redaktə | mənbəni redaktə et]
Klinik praktikada, "özünü aldatma" ifadəsinin əvəzinə, bir qayda olaraq, onun ən yaxın ekvivalentləri istifadə olunur: "repressiya" və "xəyali düşüncə"[1].
Məşhur amerikalı psixoanalist və psixoterapevt Roy Şefer "Psixoanaliz üçün yeni bir dil" adlı əsərində xoşagəlməz və ya utanc verici təcrübələrdən (kəşflərdən) "şüursuz qorunma" yolu kimi aldatma vərdişini təsvir edir[2].
Ədəbiyyat və fəlsəfədə[redaktə | mənbəni redaktə et]
Özünü aldatma fenomeni ən məşhur Sorn Kyerkeqor, Martin Haydeqqer və Jan Pol Sartr olan bir sıra ekzistensial filosofların əsərlərində öz əksini tapmışdır. Sonuncuların əsərlərində özünü aldatma ("pis iman") mərkəzi yer tutur və orijinal olmayan varlığın əsas forması kimi qiymətləndirilir.
Sartr əsərlərinin kontekstindən belə çıxır ki, özünü aldatmaq üçün zəruri şərt insanın mahiyyətini iki hissəyə ("mən" və "şüur") "ayrılmasıdır", onlardan biri yalnız ona məlum olanı digərindən gizlədir. Sartr nəzəriyyəsinə görə, "pis iman" fenomeni ilə əlaqəli olan paradokslar, aldatma aktının vahid tək şüur çərçivəsində edildiyi ilə izah olunur.
Özünü aldatma anlayışını araşdıran Sartr, "Mən" və "şüur" anlayışlarını müəyyənləşdirən və öz müəllimi Edmund Husserlin fikirlərini yenidən nəzərdən keçirir və nəticədə "Varlıq və heç bir şey" (1943) əsasını təşkil edən öz nəzəriyyəsini formalaşdırır.
Robert Triversin təfsirində özünü aldatma[redaktə | mənbəni redaktə et]
Amerikalı təkamülçü bioloq Robert Trivers[3] insanların və hətta heyvanların davranışlarında özünü aldatmaya böyük əhəmiyyət verir. Onun nəzəriyyəsinə görə, insan özünü aldadır, buna görə əvvəlcə yalan məlumatların həqiqiliyinə əmin olmaq üçün başqalarını onun həqiqətlərinə inandırma ehtimalı yüksəkdir.
Bu təfsir aşağıdakı məntiqə əsaslanır: təbiətdə spesifik ünsiyyətin əsas tərəfi olan bir yalan, (özünü aldatmaqla gücləndirilmiş) faydalar əldə etməyə imkan verir; Beləliklə, vəhşi heyvanlar təqlid edərək ya da həyatda qalmağı təşviq edən "həyəcan siqnalları" verərək yalan danışırlar.
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ Gur, Ruben C.; Sackeim, Harold A. "Self-deception: A concept in search of a phenomenon". Journal of Personality and Social Psychology (ingilis). 37 (2). 1979: 147–169. doi:10.1037/0022-3514.37.2.147. ISSN 0022-3514.
- ↑ Balcetis, Emily. "Where the Motivation Resides and Self-Deception Hides: How Motivated Cognition Accomplishes Self-Deception". Social and Personality Psychology Compass (ingilis). 2 (1). January 2008: 361–381. doi:10.1111/j.1751-9004.2007.00042.x. ISSN 1751-9004.
- ↑ Robert Trivers. Natural Selection and Social Theory: Selected Papers of Robert Trivers. Oxford University Press. 2002. ISBN 978-0-19-513062-1.
Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]
- rus dilində
- Сытин Г. Н. Самоубеждение как средство воспитания и оздоровления личности: Автореферат диссертации на соискание степени доктора педагогических наук: 13.00.00 / Г. Н. Сытин; Российская академия образования; Институт развития личности. — М., 1994. — 46 с.
- В. М. Бехтерев — "Внушение и его роль в общественной жизни", СПб, изд. К. Л. Риккера, 1908 г.
- ingilis dilində
Kitablar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Hållén, Elinor (2011). A Different Kind of Ignorance: Self-Deception as Flight from Self-Knowledge. Diss. Uppsala: Uppsala Universitet. ISBN 978-91-506-2206-5.
- Leadership and Self Deception, by Arbinger Institute. ISBN 978-1-57675-977-6
- Anatomy of Peace: Resolving the Heart of Conflict, by Arbinger Institute. ISBN 978-1-57675-334-7
- McLaughlin, Brian P. & Amélie Oksenberg Rorty (eds.) (1988). Perspectives on Self-Deception. California UP: Berkeley etc. PhilPapers: MCLPOS
- Trivers, R. (2011). The Folly of Fools: The Logic of Deceit and Self-Deception in Human Life. Basic Books. ISBN 978-0-465-02755-2
Jurnallar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Teorema, Vol. XXVI/3, Monographic on Self-Deception: Conceptual Issues, Autumn 2007
- Behavioral and Brain Sciences, Vol. 20 (1), 1997.
- Van Leeuwen, D. S. Neil. "The Spandrels of Self-Deception: Prospects for a Biological Theory of a Mental Phenomenon". Philosophical Psychology. 20 (3). 2007: 329–348. doi:10.1080/09515080701197148.
 | |
|---|---|
| Filosoflar |
|
| Nəzəriyyələr | |
| Konsepsiyalar | |
