Naturalizm

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin

Naturalizm —Naturalizm və ya təbiətşünaslıq fəlsəfədə, sənətdə və ədəbiyyatda təbiətə əsaslanan müxtəlif cərəyanlara verilən ortaq bir ad. . Bu cərəyanların ardıcıllarına naturalist deyilir. Bundan əlavə, təbiət tarixi ilə məşğul olan elm adamlarına da naturalist və ya təbiətşünas deyilir.

  • Ədəbiyyatda və sənətdə naturalizm təbiəti təfərrüatları ilə əks etdirən cərəyanların ümumi adıdır.
  • Fəlsəfədəki naturalizm, hər şeyin təbii varlıqlardan, təbii səbəblərdən meydana gəldiyi və fövqəltəbii varlıqlara və onların izahların inanılmaması fikri.
  • Əxlaq fəlsəfəsindəki naturalizm, mənəvi nəticələrin mənəvi olmayan ifadələrdən edilə biləcəyi nəzəriyyəsidir.

Fəlsəfə[redaktə | mənbəni redaktə et]

Təbiətşünasa görə təbiətdə obyektiv qanunlara uyğun fəaliyyət göstərən bir sistem var. Bu qanunlar vasitəsilə müşahidə və təcrübəyə əsaslanan elm təbiətin bütün sahələrində möhkəm, dəqiq məlumatlar əldə edə bilər. Təbiətşünaslıq təbiət elmlərinin sənət və ədəbiyyata tətbiqindən yaranmışdır. Təbiətşünas anlayışa görə, gerçək olduğu kimi əks olunmalı və həyasız və vulqar hesab edilməyən cəhətlər işlənməlidir. Naturalist anlayışına görə fərd böyüdüyü sosial və təbii mühitdə formalaşır. İqtisadi və sosial təzyiqlər altında məzlum olanlar onlardan güclü təkanlarla hərəkət edirlər. Onlar taleyini təyin edə bilmədikləri üçün davranışlarına görə məsuliyyət daşımırlar.

Növləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Naturalizm iki fərqli fəlsəfi görüşdə araşdırılır:

  • Epistemologiyaya diqqət yetirən metodoloji naturalizm (və ya elmi naturalizm): “Dünyada etibarlı məlumat əldə etməyin hansı üsulları var?” Bu epistemoloji baxımdan metafizikadan və dini inancdan, xüsusən "bilik" əldə etməyin praktik metodlarından asılı deyil. Buna görə fərziyyələr təbii səbəblərə və hadisələrə görə izah olunmalı və sınaqdan keçirilməlidir. Müşahidə olunan hərəkətlərin izahatları təbii səbəblərlə əlaqəli olduqda praktik və faydalıdır[1] (məsələn, "dəqiq əməliyyatlar" buna nümunədir, amma "şübhəli möcüzələr" deyil). Metodik naturalizm müasir elmin əsas prinsipidir. Bəzi filosoflar bu fikri genişləndirdilər və metodoloji naturalizmin fəlsəfənin əsas prinsipi olduğunu demişlər. Bu baxımdan elm və fəlsəfə bütövdür. W.V. Quine, George Santayana və bir sıra digər filosoflar da bu fikri dəstəkləmişdilər.[1]
  • Metafizik naturalizm (və ya ontoloji naturalizm və ya fəlsəfi naturalizm) ontologiyaya yönəlmişdir: Bu perspektiv daha çox mövcudluqla əlaqədardır: mövcud olan nədir və nəyi yoxdur? Naturalizm "təbiətdir və bütün fundamental həqiqətlər təbiət həqiqətləridir" metafizik naturalizmin mövqeyidir[2].

Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Fəlsəfi naturalizmin ilk fikir və fərziyyələrinə Sokratdan əvvəl İon filosoflarının əsərlərində rast gəlinir. Elmin atası olaraq qəbul edilən Miletli Talz, təbiət hadisələrini heç bir fövqəladə səbəb olmadan izah edən ilk filosoflardan biri idi. Bu erkən filosoflar naturalizmin əsasını qoyan eksperimental tədqiqat prinsiplərinə öz töhfələrini verdilər[3].

Metodik naturalizmdə çağdaş vurğu XII əsr İntibah dövründəki orta əsr sxolastik mütəfəkkirlərinin fikirlərindən irəli gəlir.

Orta əsrlərin sonlarına yaxın hadisələri təbii səbəblərlə əlaqələndirmək xristian filosoflarına xas olmuşdur. Sxolastik mütəfəkkirləri bir tərəfdən, yaradıcının birbaşa müdaxiləsi ehtimalı üçün qapını açıq buraxdılar, digər tərəfdən təbiət hadisələrinin arxasında elmi izahat verməkdənsə, möcüzə axtaran müasirlərinə qarşı hörmətsizlik görməyə başladılar[3].

İncəsənətdə[redaktə | mənbəni redaktə et]

Vizual sənətdə təbiətçilik təbiətin olduğu kimi bir təsvir olaraq ortaya çıxdı. Əslində ilk təbiətşünas əsərlərin Qədim Yunanıstanda klassik sənətkarlar tərəfindən verildiyini söyləmək olar. İntibah dövrü sənətçiləri müəyyən mənada bu anlayışı canlandırdılar. 17-ci əsrdə yaşayan təbiətşünas rəssamlar təbiəti gözəlliyi və çirkinliyi ilə olduğu kimi əks etdirməkdə birləşmişdilər. Təbiətşünas termini də bu əsrdə ilk dəfə istifadə edilmişdir. 1830-cu illərdə İngilis mənzərə rəssamı John Constable, təbiətin bütün tərəflərini olduğu kimi təsvir etmək lazım olduğu fikirini müdafiə etdi. Konstablein təsiri ilə Fransız Barbizon rəssamları yeni Avropa Təbiətşünaslığının mənzərə rəsminin nümayəndələri idi. Bu illərdə Jean-Baptiste Camille Corot, Alfred Sisley, Camille Pissarro və Claude Monet də naturalist əsərlər hazırladılar. 9-cu əsrin sonlarına doğru, Naturalizm Alman rəssamlarına təsir etdi. ABŞ-də Naturalizm 19-cu əsrdə Realizm ilə bir-birinə qarışaraq inkişaf etdi.

Ədəbiyyatda[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ədəbiyyatda naturalizm XIX əsrin ikinci yarısında Fransada yaranmışdır. Bu cərəyanın nəzəri əsasını fransız Hippolyte Taine yaratmışdır. Tainin düşüncələrindən təsirlənən Goncourt qardaşları ilk naturalist romanı Germinie Lacerteux (1864) yazdı. Lakin ədəbiyyatdakı naturalizm orjinal ifadəsini Emil Zolyanın Le Roman experimental (1880; "Eksperimental roman") adlı esselərində tapdı. Goncourt Qardaşlarından təsirlənən Zolya iddia edir ki, yazıçı təkcə faktları müəyyənləşdirmək və yazmaq üçün kifayət edən bir müşahidəçi deyil, həm də roman personajlarının daxili aləmlərini, emosional və ictimai hadisələrini aparan bir eksperimentordur. Naturalizm metodlarını Zolya kimi yaxından izləyən müəlliflər çox azdır. Lakin bir müddət sonra məşhur hekayəçi Guy de Maupassant, romançı Joris-Karl Huysmans, alman dramaturqu Gerhart Hauptmann, portuqal yazıçısı Xose Maria Eça de Queiros bu cərəyandan təsirlənərək naturalist əsərlər yazdılar.

Naturalist yazıçılar obyektiv həqiqətlər yazdılar və idealizasiyaya qarşı çıxdılar. Həyatın qəddar və kobud tərəflərini də əks etdirdilər. Naturalist yazarlar mühitin insana həddən artıq təsir etdiyinə inanırdılar. Buna görə də, əsərlərində məzlum boşluqlar, gecəqondu ərazilərini və yeraltı dünyanı sənədli bir dil ilə insanlara çatdırdılar. Stiven Kran, Frank Norris və Cek London ABŞ-də naturalizmin Avropa ədəbiyyatındakı təsiri zəifləməyə başladığı bir dövrdə bu anlayışla yazdılar. Teodor Dreiser, ABŞ-də naturalizmi zirvəyə qaldırdı. James T. Farrellin Studs Lonigan (1932-35) trilogiyası, ən son naturalist əsəri idi.

Naturalizm Türkiyə ədəbiyyatına eksperimental elmlərin cəlbedici tərəfdarı Beşir Fuadın təsiri ilə daxil oldu. Türkiyə ədəbiyyatının ilk naturalist romanı 1891-ci ildə Əhməd Midhat Əfəndi tərəfindən yazılmış Müşahedat ("Müşahidələr") idi.

Naturalizm qısa müddətli bir cərəyan olsa da, realizmin inkişafına, yeni mövzuların kəşf edilməsinə və formaya üstünlük verməyən və həyata yaxın olan bir hərəkatın inkişafına təkan verdi.

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. 1 2 Barbara Forrest. (ing. ). infidels.org https://infidels.org/library/modern/barbara_forrest/naturalism.html (#bare_url_missing_title). 25 noyabr 2019 tarixində arxivləşdirilib.
  2. "Naturalism", in The Encyclopedia of Philosophy, Macmillan, 1996 Supplement, 372-373.
  3. 1 2 Jonathan Barnes's introduction to Early Greek Philosophy (Penguin)